KURS ISHI QANGʻ VA DAVON DAVLATLARI HUDUDI VA BOSHQARUV TIZIMI REJA: KIRISH 1. QANGʻ DAVLATI TARIXINI VA BOSHQARUV TIZIMINI ARXEOLOGIK YODGORLIKLAR ORQALI OʻRGANISH. 2.DAVON DAVLATI TARIXI VA DAVLATCHILIGIGA OID CHUST MADANIYATI 3.MINGTEPA VA AXSIKENT MODDIY YODGORLIKLARI TARIXI XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Mavzuning dolzarbligi. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin, ona-Vatan tarixini bilishga, oʻzlikni anglashga qiziqish ortdi. Zero, Oʻzbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov taʼkidlaganidek, “Oʻz tarixini bilmaydigan, kunini unutgan millatning kelajagi yoʻq. Bu haqiqat kishilik tarixida koʻp bora oʻz isbotini topgan .Tarix saboqlari inson uchun namuna boʻladi, taʼlim tarbiya beradi.Tarix saboqlari xalqni hushyorlikka, oʻz ozodligimiz, istiqlolimizni koʻzqorachigʻidek asrashga undaydi”1. Muhtaram birinchi prezidentimiz Islom Karimov taʼkidlaganidek, “Modomiki oʻz tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib boʻlmas ekan, biz haqiqiy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni,millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarixbilan qurollantirishimiz, yana bir bor qurollantirishimiz zarur”2. Oʻrta Osiyo sivilizatsiyasi jahon tarixi taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega boʻlib, mintaqa ilk shaharlari Qadimgi Sharqning madaniy, iqtisodiy va siyosiy shahar markazlari bilan uzviy aloqada oʻziga xos yoʻnalishda taraqqiy etgan. Jumladan, Oʻzbekiston hududlaridagi ilk shaharsozlik va davlatchilik jarayonlari ham Qadimgi Sharq, sivilizatsiyasining muhim boʻginini tashkil etgan. Mavzuning oʻrganilish darajasi. Mazkur bitiruv ishini yozish uchun koʻplab adabiyotlardan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy asosini birinchi rezidentimiz I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil etadi3.Qangʻ va Davon davlatiga tarixiga oid moddiy manbalarni Oʻzbekistonning 1 Karimov I.A.Yuksak maʼnaviyat-yengilmas kuch.-Toshkent: Maʼnaviyat, 2008.-B.4. 2 Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -Toshkent: Oʻzbekiston, 1998.- B.25 3 Karimov I.A. Oʻzbekistonning oʻz istiqlol va taraqqiyot yoʻli. -T., “Oʻzbekiston”, 1992; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida. -T., “Oʻzbekiston”, 1995; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- T., “Oʻzbekiston”, 1997; Oʻsha muallif. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. -T., “Oʻzbekiston”, 1998; Oʻsha muallif. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -T., “Sharq”, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston buyuk kelajak sari.-T., Oʻzbekiston, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T: Oʻzbekiston, 2011. janubiy xududlari tarixini yoritishda tadqiqotchi olimlardan: A.Asqarov4 E.Rtveladze5, B.Abdullayev6, A.Sagdullayev T.Shirinov, U.Raxmonovlarning ishlari oʻrganildi. Toʻplangan ilmiy maʼlumotlar,fanga joriy etilgan dalillar Oʻrta Osiyo shaharlari tarixini yangi asoslarda tadqiq etish, ilmiy yondashuvlar va konsepsiyalarni umumlashtirishni dolzarb vazifalardan biriga aylantirdi. Yurtimizda ilk shaharsozlik asoslarining paydo boʻlishi,shakllanish bosqichlari asosan yozuvsiz davrlarga toʻgri keladi.Bu oʻrinda arxeologik maʼlumotlarning ahamiyati nihoyatda ulkan boʻlib, ilk shaharlar tarixini tadqiq etishda ulardan asl manbalar sifatida foydalanish dolzarbdir.Mashhur arxeolog olim B.A.Ribakovning fikricha, arxeologiyaning tarixiyligi nafaqat tarixning turli davrlaridagi voqealarni bogʻlanishi va izchilligiga qarab tasvirlabgina qolmasdan, balki qator muhim tarixiy muammolar: xoʻjalik tarixi, ijtimoiy rivojlanish tarixi, din va sanʼat, etnogenez va qadimgi qabilalar migratsiyasi tarixi, davlatchilikning paydo boʻlishi masalalari, antic yoki oʻrta asrlar shaharlari masalalari, savdo-sotiq tarixi, madaniyatlarning oʻzaro almashinuvi kabi masalalarni oʻrganish bilan izohlanadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan koʻzlangan asosiy maqsad va vazifalar quyidagilardan iborat: - Ilk shaharlar tarixida roʻybergan madaniy, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni, ilk shaharlar taraqqiy etishining asosiy omillari va sabablarini zamonaviy yondashuvlar asosida aniqlash ,qadimgi Oʻrta Osiyo shahar madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi tarixi; “shahar” ni tarixiy tushuncha sifatida izohlash xaqidagi turli konsepsiyalar va yondashuvlarni koʻrib chiqish. QANGʻ DAVLATI TARIXINI ARXEOLOGIK YODGORLIKLAR ORQALI OʻRGANISH 4 A.Asqarov Sapallitepa T.1973 5 Rtveladze.E.V. Novыye drevnebaktrinskiye pamyatniki na yuge Uzbekistana// Baktriyskiye drevnosti – T. 1976. 6 Sagdullayev A.S va boshq. Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T. 2000 Toshkent vohasidagilar dehqonchilik bilan juda qadimdan shugʻullanganlar. Ohangarondagi Burgʻonlik nomi bilan atalgan arxeologik obyektlarda olib borilgan qazilmalar natijasida toshdan yasalgan yer qazishda, chopishda ishlatiladigan qurol va jezdan yasalgan oʻroq topilgan. Bu oʻz navbatida bu yerlarda yashovchi aholi oʻsha davrlarda (miloddan oldingi IX—III asrlarda) dehqonchilik bilan shugʻullanganligidan dalolat beradi. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi yarmida Oʻrta Osiyoda sodir bulgan iqtisodiy tub oʻzgarishlar Toshkent vohasi aholisi hayotida ham yuz berdi. Bu mintaqa chorvadorlari xam asta sekin dehkonchilik uchun qulay boʻlgan joylarda doimiy qarorgohlarini belgilab, ziroatchilik bilan shugʻullana boshlaganlar. Chirchiq, Ohangaron va ularning irmoqlari boʻlgan katta va kichik soylar havzasi Toshkent vohasining eng kadimgi dehkonchilik markazlariga aylangan. Masalan, Ohangaron daryosining oʻrta oqimida joylashgan Burgʻuluqsoy havzasi Toshkent vohasydagi ilk dehqonchilik madaniyati tarkib topgan rayon boʻlib chiqdi. Bu rayonda arxeolog A.I.Terenojkin 1940-yilda birinchi bor qidiruv ishlarini olib borgan. U shu yili Burgʻuluqsoy boʻylab arxeologik izlanishlar olib borib, dehqonchilik bilan shugʻullangan aholining bir necha qarorgohlarini topdi. A.I.Terenojkin oʻsha yillarda yangi qurilayotgan Toshkent kanali trassasi boʻylab arxeologik yodgorliklarni hisobga olish bilan ham shugʻullandi. U ochgan kadimiy qishloq qoldiqlari Toshkent vohasining ilk bor dehqonchilik bilan shugʻullana boshlagan jamoalariga tegishli makonlar edi. Bu makonlarning barchasi Burgʻuluqsoy boʻylab joylashgan, shuningdek, ular ijtimoiy va madaniy jihatdan yagona umumiylikka ega edi. Shuning uchun A.I.Terenojkin bu yodgorliklarga Burgʻuluq madaniyati deb nom berdi. Burgʻuluk madaniyati Toshkent vohasi tarixida voha aholisining ilk dehqonchilik madaniyatini oʻrganishda muhim ilmiy kashfiyot edi. A. I. Terenojkin Burgʻuluq madaniyati yodgorliklarining davriy tasnifotini ishlab chiqdi va bu madanint tarixini ikki bosqichga boʻldi. U avval Burgʻuluq madaniyati yoshini miloddan avvalgi III-I asrlarga oid deb topdi, Keyinrok esa bunga aniqlik kiritib, uning yoshini miloddan avvalgi IV—III asrlar bilan belgiladi.Ammo Toshkent vohasida dehqonchilik madaniyati undanham oldin tarkib topgan. Masalan, vohaning yirik yodgorligi Qanqa shahar xarobasida olib borilgan izlanishlar bu vohada shahar madaniyati miloddan avvalgi IV asrning oxiri va III asrda naydo boʻlganligidan dilolat beradi. A. I. Terenojkin Burguluq madaniyatiningyoshiga uchinchi bor aniqlik kiritdi. Bunga koʻra Toshkent vohasida ilk dehqonchilik madaniyati miloddan avvalgi VI —IV asrlarda shakllangan. Terenojkindan keyin uzoq yillar Burgʻuluk madaniyati tarixi bilan hech kim shugʻullanmadi. Nihoyat, 1972-yili bu ishga arxeolog X. Duke jalb etildi. U Tuyaboʻgʻiz suv omborining qurilishi munosabati bilan Ohangaron daryosining chap sohilida muntazam ravishda qidiruv va qazishma ishalarini olib borib, bu madaniyatga tegishli 14 ta qishloq va 60 ga yaqin yarim yertoʻla va chayla tipidagi kulbalarning qoddiqlarini ochib oʻrgandi. Arxeologik kazishmalar davomida qadimgi qishloklarni oʻrab olgan mudofaa devorlarini ochdi, xom gʻishtdankilingan har xil hajmdagi uy qoldiqlarini qazidi.1981-yili shu madaniyatga aloqador bir qabrni hamochib oʻrgandi. Qabrda skelet oyoq-koʻllari buklangan holdachan yoni bilan, boshi shimolga qaratib yotqizilgan edi. Mozordan bitta sopol idish chiqqan. Skelet ustida bir qator xom gʻishtlar yotardi. Burguluq madaniyati qishloq qoldiqlarini qazish vaktida behisob sopol parchalari, qumtoshdan yasalgan oʻroksimon pichoqlar, bronzadan yasalgan oʻroq va pichoqlar bigiz, oyna, ignalar topilgan. Topilmalar orasida ikki parrakli paykon ham bor. Tosh kurollar behisob, ularichida yorgʻuchoqlar, tosh oʻgʻir va oʻgʻir soplari koʻplab uchraydi. Sopollar qoʻlda ishlangan. Toshkent vohasining kadimgi dehqonlari va hunarmand ahli ham Burgʻuluk, madaniyati zamonida sopol idishlar ishlab chiqarishda kulolchilik charxidan foydalanishdi bilmaganlar. Sopollar ikki yarusli xumdonlarda emas, balki ochiq gulxanlarda pishirilgan. Shuning uchun ular qoʻpol, moʻrt bir tekisda jarangdor qilib pishirilmagan. Sopol idishlarning turlari xam koʻp boʻlmagan. Ular osti yassi kilib ishlangan kosalar, tuvakcha va xurmachalardan, kulokli sopol qozonlardan iborat boʻlgan. Sopollar aksariyatining (kozonlardan tashqari) sirtiga och kizil angob berilgan, soʻng pardozlangan. Uning ustidan idishlarninggardishi boʻylab och kora yoki och qizil rangda gul solingan. Sopollarga tushirilgap gullar ham juda oddiy chiziklardan iborat. Sopollar oʻz tashkikoʻrishshi jihatidan Chust madaniyati sopollariga oʻxshab ketadi. X. Duke sopollardagibu alomatlarni hisobga olgan holda ikki parrakli bronza paykan, qumtoshdan yasalgan oʻroqsimon pichoklarga asoslanib, Burguluq madaniyati yoshini qayta koʻrib chiqdi va uning miloddan avvalgi IX—VII asrlarga oid yekanligni isbotladi.Togakent vohasi yodgorliklar majmuida Burgʻuluq madaniyati oʻrniga kelgan yangi arxeologik madaniyatni hozircha tarix fani bilmaydi. Ammo Toshkent vohasi tarixida A. I. Terenojkin ochgan Kovunchi madaniyati bor. Uning yil sanasi miloddan avvalgi II asrdan boshlanadi. Endi Burgʻuluq bilan Qovunchi oʻrtasidagi oraliq davr uzok, yillar davomida arxeologlarning boshiniqotirdi. Nihoyat, Oʻzbekiston arxeologlari Toshkent shahri yoshini aniklash munosabati bilan bu jumboqning yechimini ham topdilar. Keyingi yillarda M. Filanovich Toshkent yaqinidagi Shoshtepada qazishmalar olib borib, uning ustki qatlamining ilk feodal davriga oid ekanligini taʼkidlar ekan, Shoshtepaning quyi qatlami Burgʻuluk madaniyatiga tegishli ekanligini isbotladi. M. Filanovichning Shoshtepada olib borgan qazishmalari tufayli Burgʻuluq madaniyati, A. I. Terenojkin aytganidek, ikki bosqichdan iborat ekanligi yana bir bor tasdiklandi. Shoshtepaning pastki qatlamidan qalin Burgʻuliq davri madaniy qatlami ochildi. Qadimiy mudofaa devori qoldiqlari oʻrganildi. Shoshtepa Toshkent shahrining ilk bor asosi qurilgan makon ekanligi aniklandi. Qadimgi Toshkent Shosh, undan avvalroq Choch deb atalgan. Toshkentning ana shu qadimgi nomi Shoshtepa bilan bogʻliq holda xalq orasida juda qadimdan hozirgacha unutilmay kelganidan dalolatdir. Arxeolog olimlar (M.Filanovich va X.Duke) Shoshtepa materiallarini chuqur oʻrganib, Burgʻuluk. madaniyatining soʻngga bosqichi Shoshtepada namoyon boʻlganini anikladilar. Shoshtepaning Burgʻuluq qatlami yoshi miloddan avvalgi VI—IV asrlarga tegishli ekanligini isbotladilar shuningdek, Burgʻuluq qatlami ustida yotgan katlam miloddan avvalgi III asrga oid boʻlib, u Burguluk madaniyati bilan Kovunchi madaniyati oʻrtasidagi oʻtish bosqichi ekanligi ham asoslandi. Shunday qilib, Burgʻuluq madaniyati Toshkent vohasi axolisining ilk dehqonchilik madaniyatidir. U ikki tarixiy bosqichni bosib oʻtdi. Uning birinchi bosqichi miloddan avvalgi IX—VII asrlar, soʻnggi boskichi esa miloddan avvalgi VI—IV asrlar bilan aniqlangan. Burguluqliklar oʻz taraqqiyotining birinchi bosqichida yarim yertoʻla va chayla tipidagi kulbalarda yashab, dehqonchilikbilan shugʻullanganlar. Ikkinchi bosqichda esa ularning ijtimoiy, iktisodiy va madaniy hayotida tub oʻzgarishlar yuz berdi. Endi ular guvala va xom gʻishtdan kulba kurishni bilib oldilar. Dehqonchilikda sunʼiy sugorishdan foydalanildi. Ularning qishloqlari atrofida mudofaa devorlari paydo boʻldi. Qang‘ madaniyatining gullashi tasodifiy emas, albatta. Sirdaryoning o‘rta oqimida yashovchi xalqlarning So‘g‘diyona, Farg‘ona va Tyan'shan' tog‘ining shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar bilan yaqin aloqada bo‘lganligi tufayli Qang‘a madaniyati taraqqiy etgan. Ana shu aloqalar natijasida katta bir o‘lkada (O‘rta Osiyo va Qozog‘iston cho‘llarida) yashovchi bir qancha xalqlarning madaniyatida, urf-odatida o‘xshashliklar mavjud bulgan. Shuning uchun qadimgi manbalarda qang‘uylarning shimoli-g‘arbiy qo‘shnisi Yanqay (alanlar) hamda Buxoro (An', An'si) aholisining urf-odati qang‘uylarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Solnomalarda qang‘uylar haqida gap ketganda bularning urf-odati, turmush tarzi Shimoliy Xitoy va SharqiyTurkistonda joylashgan katta yuechjilarnikiga o‘xshaydi deb ta'kidlanadi. Qang‘arlarning moddiy va madaniy aloqalarining kengayib borishida, so‘zsiz, ularning yeridan o‘tgan qadimiy savdo yo‘li — «Ipak yo‘li»ning ahamiyati katta bo‘lgan. Bu savdo yo‘li orqali O‘rta Osiyo xalqlari Xitoy, Hindiston, Eron,Yunoniston, Misr, Old Osiyo va Yevropabilan kadim davrlardanoq savdo va diplomatik aloqada bo‘lib kelganlar.Savdo va madaniy aloqaning rivojlanganligini miloddan oldingi II—I va milodiy I —IV asrlarga oid arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Junariq yaqinidagi qadimiy qo‘rg‘onlardan (go‘ristonlardan) topilgan ikki damli, shtangasimon dastalik qilich olimlarning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Bu tipdagi qilich O‘rta Osiyoning boshqa rayonlarida ham topilgan. Shu tipdagi ikki damli qilichni miloddan oldingi III—I asrlarda sarmatlar ishlatgan. Qang‘a va sarmat xalqlari qadimdan bir-birlari bilan qo‘shni bo‘lib yashashgan. Milodiy I asrda sarmatlarning katta bir qabilasi — alanlar qang‘arlarga bo‘ysungan. Uzoq davrlardan beri davom etib kelgan savdo va etnik aloqalar natijasida Sarmat madaniyatiga xos ayrim buyumlar, jumladan, ikki damli qilich qang‘arlarda ham bo‘lgan. Junariq yaqinidagi 7-qo‘rg‘ondan miloddan oldingi I — milodiy II asrlarga oid jezdan yasalgan, o‘rtasi bo‘rtib chiqqan, dastali oyna topilgan. B. A. Litvinskiyning fikricha, bu oyna Baqtriyada miloddan oldingi II asrlarda ishlangan. Keyinchalik bu xildagi jezoyna O‘rta Osiyoga va Hindistonga, hatto Volgabo‘ylariga ham tarqalgan. Shu 7-Junariq yaqinidagi qo‘rg‘ondan miloddan oldingi I — milodiy III asrlarga oid jezto‘g‘nog‘ich ham olingan. Bu xil to‘g‘nog‘ichlar Yugoslaviya, Italiya, Vengriya hamda Yevropaning ko‘pgina rayonlarida, Kichik Osiyoda, G‘arbiy Sibirda va boshqa regionlarda ham ko‘plab topilgan. Taxmin qilinishcha, bu tipdagi to‘g‘nog‘ich O‘rta Osiyoga Sharqiy Yevropadan, Vengriyadan Sarmat cho‘li orqali o‘tgan. Shunga o‘xshash to‘g‘nog‘ichlar Qang‘arlarga Sharqiy Parfiya va Hindiston orqali ham o‘tgan. Choshtepada olib borilgan qazilmalar natijasida topilgan, milodiy I —II asrlarga oid riton ham Qang‘ yerlariga Yevropadan savdo aloqasi orqali kelib qolgan.Keltirilgan arxeologik ma'lumotlardan xulosa qilib aytish mumkinki, Qang‘arlarning madaniy aloqa doiralari juda keng bo‘lgan; ular o‘zlariga yaqin qo‘shni xalqlar va qabilalar bilan savdo va diplomatik aloqa bog‘laganlar. Qovunchiliklar jasadni dafn etish uchun yerni g‘or shaklida kavlab, mag‘ora (katakomba) yasaganlar, Jasadni go‘rga qo‘ygach,uning yoniga erkak kishi bo‘lsa, qilich, xanjar; ayol ko‘milsa, bezaklar, taqinchoqlar jezoyna qo‘yilgan. Go‘rning og‘zi tosh, xom g‘isht yoki kesak bilan berkitilgan. Mag‘oraning ustiga tuproq uyulib, tepaqo‘rg‘oncha qilingan. Bu xildagi daxmalar Toshkent vohasida, xususan, Angrenda ko‘plab uchraydi12. Jasad ba'zi daxmalarda yerning ustiga qo‘yilgan. Maqbaralar xom g‘ishtdan, paxsadan qilingan. Qoramozor va Qurama tog‘larida ustiga tosh uyulib qo‘yilgan daxmalar ham uchraydi. Bu xildagi qabrlar «mug‘xona», «mugtosh» deb atalgan7 Miloddan oldingi VI —I asrlarda So‘g‘diyonada, jumladan, Toshkent vohasida zardushtra diniy e'tiqodi keng tarqalgan Zardushtra ta'limotiga ko‘ra, jasadni yerga qo‘yish yoki o‘tda kuydirish qat'iy man qilingan. Chunki, murda makruh, hisoblangan. Shuning uchun ham bu dinga e'tiqod qilgan kishilar murdani oldindan 7 12Masson M. Ye. Axangeran, S. 15, 16; Buryakov Yu. F. Genyozis i etapi razvitiya gorodskoy kul'turi Tashkentskogo oazisa. S. 15-16bet tayyorlab qo‘yilgan baland joyga olib borib qo‘yganlar. Hayvon va qushlar o‘lik etini yeb bo‘lganidan so‘ng suyaklarni yig‘ib, loydan yoki sopoldan yasalgan idishlarga (assuariylarga) solib dafn etganlar. Bu xildagi idishlar Toshkentda milodiy IV—VI asrlarda ham mavjud bo‘lgan17. Ammo bu davrda jasadni yerga qo‘yib ko‘mish ham keng tarqalgan edi.Yuqorida keltirilgan dalillarga asoslanib quyidagi xulosalarga kelish mumkin. Milodiy bir minginchi yilning birinchi yarmida zardushtra diniy e'tiqod hukm surib kelayotgan bir davrda Tyanshan tog‘laridan shimoli-sharqda hamda Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlarda yashovchi xalqlar jasadni yerga qo‘yib ko‘mish odati mavjudligi ko‘chmanchi qabilalarning ayrim qismlari Toshkent vohasiga kelib joylashib, ularga aralashib ketganligini bildiradi. Vodiyga kelib o‘rnashgan qabilalarning kelib chiqishi har xil bo‘lgan; bularning ayrimlari eron til gruppasidagilar (assiylar, toxarlar, shaklar va boshqalar) bo‘lsa, boshqa qismlari esa turkiy tilda gapiruvchilar bo‘lgan. Qovunchiliklar quyoshga sig‘inganlar. Bu e'tiqod ibtidoiy davrlarda ham ko‘pchilik xalqlarda mavjud bo‘lgan bo‘lishi kerak. Quldorchilik davriga kelib quyoshga sig‘inish yangicha tus olgan. Endilikda Quyosh xudosi qabila boshliqlari va quldorchilik davlatining manfaatlari uchun xizmat qilgan.Quyoshga sig‘inish O‘rta Osiyoda yashovchi shak - massagetlar orasida ham keng tarqalgan. Gerodot (miloddan oldingi V asr) «Massagetlar barcha xudolardan faqat quyoshni tan oladilar» deb yozadi. Massagetlar malikasi To‘maris Eron podshosi Kir II dan o‘ch olish maqsadida massagetlar xudosi «Quyosh» nomini tilga olib qasam ichadi8. 8 Eron qo‘shinlarign yetib olib, ular bilan jang qilishni buyuradi. Massaget qo‘shinlari eronliklar lageriga yetib kelib, bu yerda qoldirib ketilgan oz qism eron jangchilarini tor-mor qiladilar va g‘alabani nishonlashga kirishib, bu yerdagi ichimliklar, nozu ne'matlarni tanovul qilishadi. Hamma mast bo‘lgan bir paytda Kirning jangovar qismlari bostirib kirib, massaget qo‘shinlarining ko‘pchilik qismini chopib tashlaydilar va bir qismini jumladan, Sporgapifni asir oladilar. Bu fojia To‘marisga yetgach, u elchi yuborib, o‘g‘lini qaytarib berishni va eronliklarga o‘z vatanlariga qaytib ketishni maslahat berib shunday deydi: «... agar mening bu maslahatimga quloq solmasang massagetlarning oliy xudosi «Quyosh» nomini tilga olib qasam ichamanki, men sen qonxo‘rni astoydil qonga to‘ydiraman». Sporgapif halok bo‘ladi. Massaget qo‘shinlari eronliklar ustidan g‘alaba qozonadi. Kir ham shu jangda, miloddan oldingi 529 yilda halok bo‘ladi. To‘maris Quyosh xudosi nomiga ichgan qasamiga amal qilib, Kirning boshini tanasidan judo qilib, qon bilan to‘ldirilgan meshga solib, shunday deydi: Sen xiyla - nayrang bilan mening o‘g‘limni o‘ldirib, meni undan judo qilding. Bu bilan meni — sening qo‘shinlaringni tor - mor qilgan kishini tiriklayin o‘ldirding. Men bo‘lsam o‘z va'damga vafo qilib, sen qotilni qonga to‘ydirdim». Qarang: Dovatur A. I., Kallistov D. P., Shishova I. A. Narodi nashey strani v «Istorii» Geradota. M., 1982. S. 89—93. Kirni massagetlar bilan urush olib borgan yillari miloddan oldingi VI asrga (530 — 524 yillariga) to‘g‘ri keladi. Sirdaryoning quyi oqimidan topilgan VII—V asrlarga oid arxeologik qazilmalar vaktida topilgan ot anjomlaridagi bezaklarda quyosh shakli bo‘lgan9. Qovunchiliklar olovga ham sig‘inganlar. Albatta, bu e'tiqod zardushtra dinining ta'siri natijasidir. Qovunchiliklarga oid yana bir qancha e'tiqodlar ham mavjud bo‘lgan. Shulardan biri ma'lum hayvonning g‘oyibona kuchiga ishonish bo‘lgan, Bu borada qo‘chqor va ho‘kiz alohida o‘rin tutgan. Bunga Qovunchi va Toshkent vohasidagi qo‘rg‘on xarobalaridan arxeologik qazilmalar natijasida topilgan milodiy I—VI asrlarga oid sopol idishlar misol bo‘ladi. Qovunchiliklar qo‘chqorni himoya qiluvchi va tozalovchi kuch deb qaraganlar. Qovunchitepadan shohli xo‘kiz boshiga o‘xshatib yasalgan qozon tagiga qo‘yilgan tirgaklar ham topilgan. O‘sha davr kishilari ho‘kiz boshiga himoya kuchiga ega bo‘lgan, baxtsizliklardan saqlovchi ilohiy kuch sifatida sig‘inganlar.Shunday qilib Qang‘ davlati tarixini o‘rganishda Burg‘uluq va Qovunchi madaniyati muxim arxeologik manba bo‘lib xizmat qiladi. 2.DAVON DAVLATI TARIXI VA DAVLATCHILIGIGA OID CHUST MADANIYATI. Farg‘ona vodiysining qadimgi tarixi haqida gap ketganda, odatda, uning miloddan avvalgi VII—VI asrlardan to milodiy eraning V asriga qadar bo‘lgan davr tarixini ko‘z o‘ngimizga keltiramiz. Chunki undan avvalgi davr qadimgi Farg‘ona 9 VishnevskayaO. A. Kul'tura sakskix plemen nizov'ev Sirdr'i v VII—V vv. do n.e. M., 1973. S. 119, 131. tarixida ibtidoiy jamoa tuzumi va V asrdan boshlab esa uning feodal davri tarixi boshlanadi. Farg‘onaning qadimgi davr tarixi quldorlik davriga to‘g‘ri keladi. Ammo bugungi kunda qadimgi Farg‘ona haqidagi arxeologik va tarixiy manbalar bu zaminda quldorlik tuzumi qanday darajada bo‘lganligi haqida fikr yuritishga yetarli ma'lumot bermaydi. Bu davr tarixida ijtimoiy-siyosiy hayotda erkin jamoa xo‘jaligi jamiyat rivojida asosiy qatlamni tashkil etardi. Qadimgi Farg‘onaning ana shu davr tarixida, Xitoy manbalariga ko‘ra, Dovon davlati bo‘lgan. Ammo bu davlatning qaysi asrda paydo bo‘lganligi, qachon inqirozga yuz tutib tarix sahnasidan tushganligi hakida hech qanday ma'lumotlar yo‘q. Faqat uning miloddan avvalgi II—I asrlarda qudratli Dovon davlat uyushmasi bo‘lganligi hakida qisqa ma'lumot saqlangan, xolos.Miloddan avvalgi VI—IV asrlarda O‘rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, So‘g‘d, Xorazm kabi qadimgi dehqonchilik o‘lkalari Eron ahamoniylariga tobe bo‘lib, u buyuk imperiya tarkibida bo‘lgan chog‘larda qadimgi Farg‘ona bunday tobelikdan ozod edi. Miloddan avvalgi IV asrda bu davlat Xorazm davlati singari makedoniyalik Iskandarga ham tobe bo‘lmagan.Qadimgi Farg‘onaning Salavkiylar davlati tarkibida bo‘lganligi haqida ham hech qanday malumot uchramaydi. Demak, Farg‘ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar hukmronligi davrida siyosiy erkini o‘z qo‘lida saqlab qolgan. Yunon mualliflari faqat salavkiylarning lashkarboshisi Demodam miloddan avvalgi 280 yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o‘tib yunon xudosi Appolon shaniga mehrob (olovxona) o‘rnatdi, degai xabarni qoldirgan.YuunonBaqtriya podsholaridan birining Sharqiy Turkistonga Farg‘ona orkali bir marta ko‘shin tortib borganligi haqida ham antik tarixchilar ma'lumot qoldirganlar. Yukorida bayon etilgan fikr mulohazalardan kelib chiqadigan bo‘lsak, qadimgi Farg‘ona davlati — Dovon miloddan avvalgi II asrda emas, balki ancha avval, III yoki IV asrlardayoq O‘rta Osiyo tarixida shakllangan davlat snfatida mavjud edi. U qadimda Parkan deb atalgan. Uning Dovon nomi yesa xitoylar tomonidan berilgan nomdir. Xitoy manbalarida yozilishicha, miloddan avvalgi II — I asrlarda Dovon aholisi ko‘p, dehqopchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklari yuksak rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo‘shinga ega mamlakat bo‘lgan. Bu tarif, darhaqiqat, boy arxeologik materiallar asosida ham tasdiqlangan. Bu davr qadimgi Farg‘ona tarixida Sho‘rabashat bosqichi deb ham yuritiladi. Sho‘rabashat, O‘zgan shahri yaqinida joylashgan bo‘lib, vodiyning yirik shaharlaridan biridir, uning maydovi 70 gektarga teng. Miloddan avvalgi II asrda, yani Xitoy elchisi Chjyaa Syan bu yurtga kelgan davrlarda qadimgi Farg‘onada kuchli siyosiy davlat tizimi shakllangan edi. Podsholik tepasyda mahalliy aholining asilzodalaridan chiqqan hukmdor turardi. Ulardan bazilarining nomlari xitoychada Mugua, Chan Fin, Yanilyu deb berilgan. Hukmdorniig yonida epg yakin qarindoshlardan ikkita yordamchi bo‘lgan. Hukmdor davlat ishlarini olib borishda oqsodollar kengashiga suyangan. Oqsoqollar kengashi hukmdor bilan birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarni hal etgan. Shu bilan birga oqsoqollar kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat kilib borgan. Oliy kengash oldida hukmdorning xukuqi cheklangan edi. Ayniqsa, urush va tinchlik, diplomatiya masalalarda hal etuvchi kuch oliy keigash qo‘lida edi. Oliy kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning o‘rniga yangisini saylashi mumkii bo‘lgai. Xitoy manbalarining xabar berishiga qaraganda, o‘zga davlat va uning qo‘shini bilap bo‘lgan janglarda dovonliklarniig mag‘lubiyati uchun oliy hokimiyat egasi hukmdor oqsoqollar kengashi qarori bilan o‘lim jazosiga torilan. Dovon davlatining siyosiy tuzumi shaxar davlt yoki voha davlatlariing erkin ittifoqidan tashkil tongan konfederatsiya edi. Bunday davlat tizimining vujudga kelishida qadimgi Farg‘onada so‘nggi bronza davirida (miloddan oldingi XI—VII asrlarda) shakllangan dehqonchilik vohalari va ular bazasida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo‘ldi. Ana shunday dehqoichilik vohalarining soni qadimgi Farg‘onada, arxeologik izlanishlarga ko‘ra, 10 dan ortiqdir. Shular jumlasiga Aravansoy, Akbura, Sultonobod, Qo‘rg‘ontepa,0 Andijonsoy, Qorabosh, Tentaksoy, Maylisoy, Ulug‘nor, Shahrixonsoy, Akman Yilg‘insoy va boshqalar kiradi. Ularning har birida o‘nlab antik davr yodgorliklari bor. Bu vohalarning ko‘pchiligi so‘nggi bronza davrida o‘zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV—I asrlarga kelganda esa ular bazasida shaharlar qad ko‘targan. Bu Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘ona xalqi bilan, uning xulq-atvori, o‘rf-odatlari, kuch qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi bilan tanishar ekan, u o‘z imperatori nomiga hisobot yozgan va Xitoy imperatorining etiborini Dovonga tortgan. Bu vohalarning ko‘pchiligi so‘nggi bronza davrida o‘zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV—I asrlarga kelganda esa ular bazasida shaharlar qad ko‘targan. ByXitoy sayyohi va elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘onaxalqi bilan, uning xulq-atvori, o‘rf- odatlari, kuch qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi bilan tanishar ekan, u o‘z imperatori nomiga hisobot yozgan va Xitoy imperatorining etiborini Dovonga tortgan. Dovon Xitoy (Xan) imperiyasining G‘arb mamlakatlari bilan ipak yo‘li orqali savdo-sotiq ishlarini yuritishda juda muhim yurt hisoblanardi. Farg‘onaning samoviy dul dullari—arg‘umok otlari Xan imperatorlarini Davanni o‘z tasarrufiga olishga undardi. Shu maqsadda Xitoy Farg‘ona xalqi ustiga qo‘shin tortib borishga bahona qildirardi. Miloddan avvalgi 104 yilda bahona ham topildi. Farg‘onaliklar tomonidan Xitoy fuqarosi Che Liining o‘ldirilishi ularga Dovonga qo‘shin tortib borishga bahona bo‘ldi. Xitoyliklar Dovon ustiga qo‘shin tortib borar ekan, dastlab Farg‘ona yurishini ko‘z o‘ngiga keltrira olmaganlar. Uzoq yo‘l, har qadamda mahalliy hokimlar qo‘shinlari bilan bo‘lib turadigan to‘qnashuvlar Xitoy armiyasining tinkasini quritdi. Ular Farg‘onaniegallash u yokda tursin, hatto bironta arg‘umok olishga ham erisha olmay, miloddan avvalgi 102 yilda katta sonli ko‘shindan qolgan qoldiq bilan zo‘rg‘a Xitoynyant Dun Xuan shahriga qaytadi. Biroq xitoyliklar bir yildan so‘ng, myloddan avvlgi,101 yilda 60 ming kishilik qo‘shin bilan Farg‘ona ikkinchi marta harbiy yurish uyushtiradi. Urush xitoyliklar uchun yengil ko‘chmadi. Qo‘shinga 50 dan ortiqtajribali lashkarboshilar boshchilik qildi. Bu safar urushga maxsus tayyorgarlik ko‘rildi. Armiyaga shaharlar kamal holatga o‘tganda suvsizlikdan taslim etish choralarini ko‘ruvchi mutaxassislar, arg‘umoq otlarni tanlay odadigan mutaxassislar jalb etildi, otlar uchun qurukq yem xashak g‘amlandi. Birinchi jangdayoq xitoyliklarning qo‘li baland kelib, dovonliklar chekinadilar. Yerli aholi sonli Xitoy askarlari bilan ochiq maydonda jang qilishdan qochib, mayda-mayda guruhlarga bo‘linib qalalarga yanshrinadilar. Nihoyat, Xitoy qo‘shinlari Dovon davlatining poytaxti Ershini (hozirgi Marhamat shahar xarobasi) qamal qiladilar 40 kuncha davom etgan qamaldan so‘ng dushman shahar tashqi devorini buzib, shahar ichiga kiradi va uning bir qismini egallaydi. Ammo mudofaachilar ham bo‘sh kelmaydilar. Dovon podsholigining oqsoqollar kengashi o‘z vakillarini xitoyliklar huzuriga yuborib, dushman oldiga o‘z shartlarini qo‘yadiar. Ular, agar Xitoy armiyasi harbiy harakatni to‘xtatsa, o‘z hukmdori kaysar Muguani o‘ldirishni hamda bir necha samoviy duldullar va Xitoy armiyasi uchun yemak berajaklarini vada qiladilar. Agar bu shartlarga ko‘nmasa mudofaachilar qarshilik ko‘rsatishni davom ettirajaklarini va oldindan kelishuvga ko‘ra ularga Qapg‘uy qo‘shinlari yordamga yaqin kunlar ichida kelishini xabar qiladilar. Holdan ketib, tinkasi kurigan xitoyliklar bunga rozi bo‘lib, bir necha arg‘umok otlar va 3 ming boshqa turdagi otlar olib qaytadilar. Xitoy tarixchisi Sima Syanning xabariga ko‘ra, Mugua o‘ldirilib, uning o‘rniga Farg‘ona davlatining sobik hukmdori Mosoyni taxtga o‘tqazadilar. Shundan so‘ng ikki oradagi urush to‘xtaydi va Xitoyning qoldiq askarlari yo‘l- yo‘lakay kutilmagan to‘sqinliklarga uchrab, Sharqiy Turkistonga yo‘l oladilar. Uzgan aholisi xitoyliklar koldirib ketgan qo‘shinni oziq-ovqat va yem-xashak bilan taminlashdan bosh tortib, butun otryadni qirib tashlaydi. Buni eshitgai Xitoy qo‘shini yana ortiga qaytib, O‘zganni qattiq jang bilan qo‘lga kiritadi, Kang‘ davlatiga qochib ketgan tahar hokimini xitoyliklarga topshirishni talab qiladi va uni qo‘lga kiritgach boshini tanasidan judo etadi. Birok, bu tadbirlar yerli aholini tinchitirmaydi. Xitoy armiyasi Dovondan chiqib ketishi bilanok aholi Mosoyni taxtdan tushirib, Muguaning inisini hukmdor qilib ko‘taradi. Miloddan avvalgi II — I asrlarda, Xitoy manbalari qoldirgan malumotlarga ko‘ra, Dovonda dehqonchilik madaniyati avj olgan, yilqichilik rivojlangan. Chjan Syanping so‘zlariga qaraganda, bu zaminda hammasi bo‘lib70 ga yaqin obod shaharlar bo‘lgan. Ularda bir necha yuz ming aholi yashagan. Ular yerga ishlov berishda tengi yo‘q mirishkorlar bo‘lib, sholi, bug‘doy va boshqa ekinlarni ekkanlar. Bog‘dorchilik, birinchi navbatda uzumchilik keng rivojlangan. Uzumdan sharbat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boy yer egalarining yerto‘lalarida bir necha 10 yillar avval tayyorlangan vinolar saqlanadi, deydi Chjan Syan. Biroq ularda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, So‘g‘diylarda bo‘lgani singari tanga pullar zarb etish bo‘lmagan. Savdoda pulsiz mol ayirboshlash keng yo‘lga qo‘yilgan.Antik davr Farg‘onasida hunarmandchilik o‘zining qator tarmoqlari bo‘ylab keng rivojlangan. To‘qimachilik va kulolchilikda ham ijobiy holatlar kuzatiladi.Ijtimoiy va siyosiy hayotda ayollarning o‘rni katta bo‘lgan. Ularga nisbatai hurmat kuchli edi. Xitoy tarixchilarining yozishicha, agar ayol eriga biror topshirikkilsa, er topshiriqni bajarmaslikni xayoliga ham keltira olmagan. Xitoy tarixchilari kadimgi Farg‘ona aholisini tashqi qiyofada qang‘arlarga o‘xshab ketadi, ular chuqur ko‘zli va kalin sokolli bo‘lganlar, deb tariflaydi. Chjan Syan Dovondan (Farg‘onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovchi aholining tili har xil bo‘lsada, ammo ular bir-birlarini tushinishini, ularning urf- odatlari ham bir birlariga o‘xshash bo‘lganligini takidlaydi.Xitoy ayg‘oqchisi Chjan Syanning Dovon davlatining qudrati haqidagi malumotlari ham etiborga loyiqdir. Dovon 60 ming qo‘shinga ega edi. Piyoda askarlari otliq qo‘shini harbiy mahoratda tengi yo‘q bo‘lgan. Ularning chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan o‘qlari dushmanni dog‘da qoldirardi. Ularni ayollari ham kamondan o‘q uzishda o‘z erlaridan kolishmagan.Dovonliklar g‘arbda qang‘lilar shimolda usunlar,sharqda asa uyg‘urlar bilan yaqin aloqada bo`lishgan. Xitoy bilan bo`lgan janglarda ularni har doim qang‘uylar qo‘llab quvvatlaganlar. Qadimgi Farg‘ona davlati milodiy eraiing dastlabki yuz yilliklarida mahallvy aslzodalar so‘lolasi boshqargan. Xitoy manbalariga qaraganda, kadimgi Farg‘onani 410 yilgacha bir sulola (xonadoni) vakillari uzluksiz boshqarib kelgan. O‘rta Osiyo hududlarida Eftallar davlati qaror topgach, qadimgi Farg‘ona davlati o‘z mustaqilligini yo‘qotgan. O‘zbekistonning qadimgi tarixini tadqiq etishdagi murakkab muammolardan biri — O‘zbekiston sivilizasiyasi va millatchiligining paydo bo‘lishi hamda rivojlanish bosqichlari hisoblanib, bu jarayonda shaharlar shakllanishini o‘rganish Muhim ahamiyat kasb etadi. Bu holat sivilizasiya va davlatchilik urbanistik xususiyatlarni o‘zida aks ettiruvchi qonuniyatga ega yekanligi bilan izohlanadi. Chunki, har bir tarixiy davrda aynan shaharlar davlat salohiyatining ma'muriy, harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazlari sifatida mavjud bo‘lgan. Shaharlarda xunarmandchilik ishlab chiqarish va savdo-sotiq, boshqaruv tartibi va harbiy . garnizonlar, o‘z davrida yetakchi bo‘lgan dinlarga xos ibodatxonalar markazlashgan va faoliyat ko‘rsatgan. Shuning uchun ham o‘lkamiz tarixi va madaniyatini yorituvchi turli davrlarga oid tarixiy va tarixiy-sorafik manbalarda solnomachilar O‘rta Osiyo shaharlariga katta e'tibor qaratganlari tasodifiy hol emas. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlariga kelganda chorvador aholining bir kismi bugunga kelib o‘zlariga o‘trok xayot ko‘rishni afzal ko‘rganliklarini ko‘ramiz. Xuddi ana shu jarayoning timsoli sifatida Qadimgi Farg‘ona ilk dexqonchilik madaniyati paydo bo‘ladi. Ana shu bobodexqonlarimizning dastlabki qishloqlaridan biri 1951 yilda M. E Vorones tomonidan Chust shaxri yaqinidagi Buvanamozor deb atalgan buloq yoqasidan topib o‘rganiladi. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati deb nom berganlar.Chunki Buvanamozordagi so‘ngi bronza davriga oid bu yodgorlikka yaqin yirik axoli joyi Chust shaxri yedi. Shundan so‘ng tarixiy va arxeologik asarlarda O‘zbekiston tarixining qadimgi xaritasida Chust madaniyati o‘z o‘rnini topadi. Chust madaniyati Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan eng kadimgi dexkon jamoalari madaniyatidir. Xozirgi kunda Chust madaniyatiga oid yodkorliklar vodiyda 80 dan ortib ketdi. Ularni yil sanasi miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri I ming yillikning birinchichoragi bilan belgilanadi. Bu madaniyatga tegishli yodgorliklar Farg‘ona vodiysining shimoliy (Namangan viloyati) va sharqiy (Andijon viloyati) viloyatlarida keng tarqalgan. Xozirgacha 10 dan ortiq yodgorliklarda arxeologik qazishmalar o‘tkazilgan. Chust madaniyatiga doir yodgorliklar tog‘ oldi soy etaklarida, ularning o‘rta oqimida, voxaning tekis rayonlarida uchraydi. Ayniqsa Qoradaryo xavzasida, uning irmoqlari bo‘ylab Chust madaniyatiga doir dexqonchilik qishloqlari qad ko‘targan. Chustda M.E. Voronesdan keyin V.I.Sprishevskiy B.Matboboevlar xam qazishma ishlari olib borgan. Yana bir yodgorlik Yu.A.Zadneprovskiy tomonidan Qoradaryo irmoqlaridan biri Dalvarzintepada o‘rganilgan. Qazishmalar Qoraqo‘rg‘on,To‘raqo‘rg‘on,Tergovchi,Yaztepa,Go‘rimiron,G‘ayrattepaChimboy, Ashkaltepa kabi yodgorliklarda o‘tkazildi. Ularni barchasi Chust madaniyatiga oid bo‘lib ulardagi 1,5 - 3metrgacha qalinlikda saqlangan madaniy qatlam Chust madaniyati axolisining o‘troq xayot kechirganliklaridan dalolat beradi. Chust madaniyati yodkorliklari tarixiy topografik ikki tipga bo‘linadi: 1.Maydoni bir gektargacha bo‘lgan mayda qishloqlar. Ularning xar biri bir oila jamoasining asosini tashkil etgan. Maydoni 10 va undan ortiq gektarga teng bo‘lgan qishloqlar.Olimlar arxeologik qazishpmalar natijasida qo‘lga kiritilgan ashyoviy dalillarga asoslanib Chust madaniyati materiallarini ikki davrga bo‘ladilar. Uning birinchisi bronza Davrining sunggi bosqichiga oid. Ikkinchi bosqichi xronologik davrlashtirishda miloddan avvalgi VIII—VII asrlarga tegishli bo‘lib, bu bosqich materiallari ilk temir davriga taalluqlidir. Bu davrda Chust madaniyati qishloqlarida otashparastlik diniy qarashlari rasmiylashadi. Chust qishloqlari atrofida mudofaa devorlari barpo etiladi. Masalan, Dalvarzintepa misolida miloddan avvalgi VIII—VII asrlarda qadimgi Farg‘onaning ilk shaxri shakllanadi. Bu shaxar ikki qismdan iborat bo‘lib, uning birinchi — O‘rda kismida jamoa xukmdorining qarorgoxi joylashgan. O‘rdaning chor atrofidagi qalin mudofaa devorlar qoldiqlari Buvanamozordagi Chust qishlog‘ida, Ashkaltepada xam topilgan. Chustda xom g‘ishtdan ishlangan devorning qalinligi 3 metr, uning balandligi esa 3,5 metrga teng bulgan.Chust madaniyati yodgorliklarini qazishma jarayonida ularning quyi qatlamidan doira shaklida qurilgan ko`plab o‘ralar topilgan. Masalan, Chust makonida 60 dan ortiq Chimboy makonida esa 16 ta ana shunday o‘ralar ochilgan. Bu o‘ralarning qanday maqsadda qurilganligi to‘g‘risida xar xil fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar ularni kulba deb talqin etsa, boshqa bir gurux olimlar Farg‘ona vodiysida yakin kunlargacha an'ana bo‘lib kelgan g‘alla ombori, g‘alla o‘ralari deb biladilar. Bu xulosa xaqiqatga bir oz yaqindir, chunki ularning maydoni yashash joy—kulbalar uchun nokulay edi.Chust madaniyatiga doir yodgorliklarning quyi qatlamida guvala yoki xom g‘ishtdan qurilgan kulbalar uchramaydi. G‘ishtdan qurilgan uylar— xonadonlar qoldiklari Chust madaniyati tarixining ikkinchi bosqichida paydo bo‘lgan. Dastlab qadimgi Fargonaning bobodexqonlari yarim yerto‘la va chaylalarda istiqomat qilganlar.Bu esa nasl-nasabi jixatidan qadimgi chorvador qabilalardan ajralib chiqqanliklaridan guvoxlik beradi.Chust madaniyatining kashf etilganiga 50 yildan ortiq vaqt o‘tishiga qaramay, xali bu madaniyat axolisigategishli maxsus qabristonlar ochilmagan. Makonlarni qazish jarayonida vayronaga uchragan uylar atrofidan bir necha tartibsiz ko‘milgan mozorlar ochilgan. Bu mozorlarga odamlar yoni bilai g‘ujanak xolatida quyilgan. Ularda anik, bir tartib kuzatilmaydi. Ba'zi xollarda odam suyaklari makon maydonidagi xo‘jalik o‘ralarida sochilib yotar edi. Ko‘p xollarda bir chuqurchada uytalab odam bosh suyagiping o‘zi uchraydi. Birok, mozorlarda skelet atrofida sopol idishdar, xar xil taqinchoq va uy-ro‘zg‘or buyumdari uchramaydi. Odatda islom diniga qadar bo‘lgan mozorlar albatta tegishli ashyoviy dalillar bilan taminlangan.Faqat Chust makonida qazib olingan bir mozorda skelet bosh suyagi yaqinida bitta gulli sopol kosa topildi. Chust madaniyati yodgorliklarida ba'zan yosh bolalarni sopol idishlarga solib kumish odati uchrab turadi.Chust madadiyatida metall bilan bog‘liq xunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Masalan, Chust makonini qazish vaqtida 80 dan ortik, Dalvarzintepada esa 60 ta metall predmetlar topilgan. Metall bilan bog‘liq xunarmandchilikiing rivoji xaqida gap ketganda Chust va Dalvarzintepa yodgorliklaridan topilgan tosh qoliplarni xam kursatish mumkin. Bu qoliplarda oyna, o‘roq, pichoq bigizlar qo‘yilgan. Metall esa sopol idishlarda — eritlgan. Chust madaniyati yodgorliklarining yukori qatlamidan bronzadan qilingan asbob-uskunalardan tashqari temirdan ishlangan pichoq topilgan. Yedgorliklarda temir shlaklari kuplab uchraydi. Chust va Dalvarzintepani qazish vaqtida ot uzangilari va sulig‘i,oyna, bilaguzuk, xalqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi.Chust madayiyati yodgorliklarida toshdan mexnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaktida 1500 ga yaqin tosh kurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o‘roqsimon pichoklar yasash aloxida diqqatga sazovordir. Dalvarzintepada 400 ga yaqin ana shunday tosh pichoqlartopilgan.Suyakdan qurol yasash keng yo‘lga qo‘yilgan. Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuk, va boshqa buyumlar ishlangan. Suyakdan yasalgap buyumlar orasida qo‘y, echki oshiqlarinixoyatda ko‘p. Ularga tegishli chuqurchalar yasab, chukurchalarga bronza quyilgan. Oshiklarning deyarli ko‘pchiligi juda sillik ustki qismi to‘k kizil tusda va ularga berilgan pardoz tufayli oshiklar tovlanib turadi. Bu esa qumor o‘yinidan dalolat beradi. Chust madaniyatida xunarmandchilykiing keng rivojlangan soxasi kulolchilik edi. Lekin sopol ishlab chikarishda xali kulolchilik dastgoxidan foydalanishga utilmagan. Idishlar qo‘lda yasalgan. Demak, chustliklar kulolchilik charxini bilmaganlar.Chust madaniyati axolisining xujaligi sun'iy sug‘orishga asoslangan dexqonchilik edi. Ikkinchi urinda chorvachilik turgan. Xujalikda xonaki ot, koramol saqlangan. Dexdonchilik ekinlaridan bug‘doy, arpa, tarik ekilgan. Chustliklarning g‘allalari, yukorida ta'kidlganidek, yerga o‘yib ishlangan uralarda saqlangan. Xar bir o‘rada 200 kg dan to 2 tonnagacha g‘alla saqlash mumkin bo‘lgan. Dexqonchilik ishlarida, yer xaydashda, ekin-tikinlarni yanchishda xayvonlardan foydalanilgan. Masalan, qadimgi Farg‘onaning xozirgi Qirgiziston xududiga kirgan Soymalitosh koya suratlarida qo‘shga qo‘shilgan xo‘kizlarning tasviri bor. Bu suratlar Chust madaniyati davriga oiddir.Chust axolisi xayotida xunarmandchilikniig to‘qimachilik yunalishi yuksak darajada rivojlangan. Chust madaniyati yodgorliklarini kazish vaktida to‘qimachilik dastgoxiga tegishli urchuq, toshlar, moki va suyak taroqlar ko‘plab topilgan.Shunday kilib, miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlarida Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati misolida qadimgi dexdonchilik madaniyati - tarkib topganini ko‘ramiz. Bu madaniyatning kelib chikish masalasi borasida olimlar orasida davom etayotgan ilmiy munozaralar xali o‘z nixoyasiga yetgani yoq. Bu madaniyat ijodkorlarining turmush tarzi Janubiy Uzbekiston xududlarida topib urganilgan Sopollitepa madaniyati ijodkorlaridan madaniy va xujalik taraqqiyoti jixatdan ming yillar orqada bo‘lgan. Bu madaniyat axolisi O`rta Osiyoning tub yerli xalqi bo‘lib, ular jismoniy tuzilish va antropologik tip jixatdan yevropaliklar tipiga mansub edi. Ulariing ijtimoiy tuzumi ibtidoiy jamoa tuzumining oxirgi bosqichi va uning yemirilish davri bilan tavsiflanadi. Chust madaniyatidan so‘ng qadimgi Farg‘onada ularning vorislari sifatida Elatan madanyyati shakllanadi. Elatan madaniyati qadimgi Farg‘onaning ilk temir davriga oid madaniy merosi bo‘lib, uning yil sanasi miloddan avvalgi VII— V asrlar bilan belgilangan. 3.MINGTEPA VA AXSIKENT MODDIY YODGORLIKLARI TARIXI Farg‘ona vodiysi o‘zining geografik joylanishi va tabiiy sharoitini qulayligi bilan qadimdan dehqonchilik va chorvachilik keng rivojlangan o‘lka bo‘lgan. Bu yerda Markaziy Farg‘onaning qum barxanlaridan tortib to Pomiru Tyanshan' tog‘laridagi al'p o‘tloqlarini uchratish mumkin. Norin va Qoradaryo suvlarining qo‘shilishidan vujudga kelgan Sirdaryo sharqsan g‘arbga qarab Xo‘jand «darvozasi» tomon yo‘nalib, vodiyni ikkiga, janubiy hamda shimoliy Farg‘onaga, ajratgandek bo‘ladi. Janubda Turkiston - Oloy tog‘laridan, shimolda esa Chotqol Qurama tog‘laridan bir necha o‘nlab katta-kichik soylar Sirdaryo tomon yo‘nalib, ba'zilari Sirdaryoga qo‘shilib ketsa, boshqalari bo‘lsa suvining ozligidan unga yetolmay adirlar orasida qolib ketadi. Bu o‘z navbatida o‘ziga xos tabiiy sharoitga (mikroiqlimga) ega bo‘lgan vohalar va vohachalarni vujudga keltiradi.Bu yerda Qoradaryo va uning havzasini alohida ko‘rsatib o‘tish kerak. Qoradaryo Tyanshan' tog‘larining sharqiy tizmalaridan boshlanib, yassi tog‘lik va adirliklarni oralab o‘tib, O‘zgan vohasiga chiqadi. O‘zgan vohasidan to Norin daryosiga qo‘shilguncha bo‘lgan 100 km.dan ziyod masofada Qoradaryo havzasida bir necha so‘lim vohachalarni kuzatish mumkin. Shu vohachalarni birida, hozirgi Andijon viloyati Oyim qishlog‘i yonida, Farg‘onaning ilk shaharlaridan biri Dalvarzinni 30 gektarga yaqin xarobalari yotibdi. Uning arki a'losi, mudofaa devorlar bilan o‘rab olingan «shahristoni» yaqqol ko‘zga tashlanib turibdi. Keyingi 30 yil ichida olib borilgan arxeologik izlanishlar O‘zbekiston hududida quyi bronza va ilk temir (miloddan avvalgi II minginchi yillarning ikkinchi yarmi I minginchi yillarni boshi) davridanoq kichik kichik ilk davlatlar shakllanganligi haqida yangi materiallar berdi. Bunday kichik davlatlarning markazi sifatida Jarqo‘ton (Surxondaryo), Dalvarzin (Farg‘ona), Ko‘zaliqir (Xorazm), Ko‘ktepa, keyinroq Afrosiyob (Samarqand) kabi ilk shaharlar dexqonchilikka asoslangan qarorgohlar ora-sidan ajralib chiqadilar. Bunday ilk shaharlarning arki a'losi, mudofaa devor bilan o‘rab olingan «shahristoni» bo‘lgan ekan.Farg‘ona vodiysida bronza davri o‘ziga xos tarixiy taraqqiyotga ega bo‘lib,unda arxaik elementlar uzoq davr mobaynida saqlanib qolgan. Chust madaniyati nomi bilan ma'lum va mashhur bo‘lgan dehqonchilik madaniyatini goho bronza, ba'zida esa ilk temir davriga oid deb talqin qilib kelindi (Zadneprovskiy, 1962,1978,1998; Koshelenko, 1985). Lekin, tabiiy fanlar yordamida olib borilgan tadqiqotlar natijasida, jumladan radiokarbon analizlar (Zadneprovskiy, 1997) hamda bronza buyumlarini spektral analiz qilish yo‘li bilan (Ruzanov, 1999) Chust madaniyati juda uzoq davrni o‘z ichiga qamrab olib milod- dan avvalgi XVI-XVasrlardan to VII asrgacha davom etganligi aniqlanmoqda.Shohimardon Marg‘ilonsoy hamda Kosonsoy havzalarida olib borilgan keyingi yillardagi arxeologo-paleogeografik izlanishlar Farg‘onavodiysining sug‘orma dehqonchilik tarixiga bir qator aniqliklar kiritdi. Masalan, Kosonsoyning quyi oqimida Axsikent oazisining asosiy qismi miloddan avvalgi X-IX asrlarda o‘zlashtirilgan bo‘lib, Eski Axsi yodgorligihududida dehqonlar qarorgohi bo‘lganligi aniqlandi. Farg‘ona vodiysidagi bir necha o‘nlab bunday qarorgohlarni poytaxti Dalvarzin bo‘lganga o‘xshaydi, ya'ni, Dalvarzin ilk shahar sifatida Farg‘ona vodiysidagi ilk davlatning poytaxti bo‘lsa ajab emas. Olingan ma'lumotlarga qaraganda, Farg‘ona vodiysining daryo va soy havzalarida miloddan avvalgi X-IX asrlardan boshlab, intensiv sun'iy sug‘orma dehqonchilik keng rivojlana boshlagan ekan. Murakkab rel'efga ega bo‘lgan Farg‘ona vodiysining daryo va soy havzalarida kanal qazib, dehqonchilik qilish, oddiy dehqon jamoalarining qo‘lidan kelishi qiyin. Bunday ishlarni boshida, menimcha, ilk davlat sohiblari turgan bo‘lishi kerak. Buyuk Ipak yo‘lining gullab-yashnashida poytaxt shaharlarning roli katta bo‘lgan. Bu borada qadimgi Farg‘ona poytaxti Axsikent diqqatga sazovordir. Uning xarobalari To‘raqo‘rg‘on va Jomashuy orqali o‘tgan NamanganFarg‘ona yo‘lining ikki tomonida, Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab cho‘zilib ketgan baland tepaliklar ko‘rinishida yotibdi. Xalq orasida uni Eski Axsi deb ataydilar. Bu yodgorlikning madaniy qatlamlarida Farg‘ona xalqlarining 2,5 ming yilga yaqin hayoti va madaniyati-ga oid bebaho ma'lumotlar beruvchi tarixiy obidalar yashiringan. Ular tariximizning o‘chmas sahifalari, ajdodlarimizdan qolgan moddiy yodgorliklarning zaminda qolgan o‘chmas izlari, o‘zbek xalqining madaniy merosi, o‘z davridagi go‘zallik olamining mezonidir. Eski Axsi hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatdiki, Axsikent shahri Markaziy Osiyo, jumladan O‘zbekiston tarixida muhim ahamiyatga ega ekan. Ma'lum bo‘lishicha, Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlari singari Axsikentning ham o‘z qal'asi, shahristoni (ichki shahar) va rabodi (tashqi shahar) bo‘lgan (1-rasm). Milodning X- XI asrlariga kelib, uning maydoni 400 gektarga yetgan. Dastlab, biz shaqar qal'asi haqida aniq ma'lumotga ega emas edik. Uning asosiy qismini vaqtlar o‘tishi bilan Sirdaryo suvi yuvib ketgan, qolgani qor va yomg‘ir ta'sirida tekislanib qolgan ekan. Faqat qal'aning shimoliy va shimoli-sharqiy qismi uncha katta bo‘lmagan do‘nglik shaklida saqlanib qolgan. Bu yerda mudofaa devor vahandaq qoldiqlari ko‘zga tashlanib turardi. Qazishma ishlaridan so‘ng qal'a mustahkam mudofaa insho-otlari bilan o‘rab olinganligi va uning eng pastki madaniy qatlamlari miloddan avvalgi III- II asrlarga oid ekanligi ma'lum bo‘ldi. Qal'a devorlari paxsa va xom g‘ishtlardan qurilgan bo‘lib, ming yillar davomida mudofaa holatini yo‘qotmagan, vaqti-vaqti bilan tuzatib turilgan, ba'zida esa butunlay qay-tadan qurilgan. Ayniqsa, bu borada qal'adan shimolda, shimoli-sharqda 35 gektardan ziyodroq maydonni egallagan shahriston (1-rasm, Axsi 1A, Axsi 1B) diqqatga sazovordir. Undan hozirgi kunlarda 25 gektardan ziyodroq joyi saqlanib qolgan. Uning ham janubiy qismini Sirdaryo yuvib ketgan. Shahriston handaq orqali qal'-adan ajralib turgan.Shahriston ikki (ichki va tashqi) qismdan iborat bo‘lib, yozma manbalarda tilga olingan beshta darvoza shu ikkala shahris-tonga oiddir. Ikkala shahriston ham balandligi 20 metrga yaqin devorlar vachuqur qandaqlar bilan o‘rab olingan. Ichki shaqri-ston devori xarobalarining ikki joyida minora qoldiqlari do‘nglik shaklida ko‘rinib turibdi. Tashqi shahristonning shimoliy va shimoli-sharqiy devorlari qoldig‘ida 20 ga yaqin minora xarobalari mavjud. Axsikent markazlashgan Somoniylar davlati (IX-X asrlar) davrida Farg‘ona vodiysining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy markazi sifatida gullab yashnaydi. Axsikentda zarb qilingan tanga pullar Somoniylar davlati iqtisodiyotida muhim rol o‘ynagan. Buni biz ichki bozor mu omalasida bo‘lgan mis tangalar misolida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Axsikentda zarb qilingan mis tangalar O‘rta Osiyoning ko‘pchilik viloyatlaridan topilgan.IX asr o‘rtalaridan boshlab, Axsikent shahristonining devorlari mudofaa holatini yo‘qota boshladi. Chunki, bu davrda (1X-X asrlar) markazlashgan Somoniylar davlati aholini mudofaa devorlarisiz muhofaza qila olgan.Bu davrda ham Buyuk Ipak yo‘lining asosiy tarmoqlaridan biri Farg‘ona orqali o‘tgan. Hindiston, Eron va O‘rta Yer den- gizi bo‘yi davlatlaridan chiqqan savdo karvonlari Samarqand orqali o‘tib, Xo‘jandga kelgan «Xo‘janddan so‘ng yo‘l ikkiga bo‘linib, biri Pop (Bob), Axsikent orqali Quvaga borgan, ikkinchisi esa So‘x, Rishton, Marg‘ilon orqali Quvada birinchi yo‘l bilan birlashib, O‘sh tomon yo‘llangan (Ibn Xordabex, Ishtaxriy, Ibn Xavqal). O‘shdan so‘ng, bu Buyuk Ipak savdo yo‘li avvalgidek O‘zgan, Otboshi va Terekdavon orqali Xitoyga o‘tgan. Axsikentning X1-XII asrlarga oid madaniy qatlamlarida bir necha ko‘cha ham aniqlandi. Ular shaharning shimoliy va sharqiy darvozalariga, markaziy bozorga hamda temirchi, misgar, zargar va baqqol, savdogarlar mahallasiga olib boradi.Yozma manbalarning bergan xabarlarigako‘ra, Axsikent shah-rining bosh bozori shahristonda bo‘lgan. Buni arxeologik izlanishlar to‘liq tasdaqladi. Aniqlanipshcha, markaziy bozor o‘zining savdo rastalari bilan tashqi shahristonning shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib, ikki gektardan ziyod maydonni egallagan.Birinchi (ichki) shahristonning ikki joyida (1-rasm, VIII, XVIII) yer osti vodoprovodi ham ochildi. Bu vodoprovodlar X asrning oxirlarida uzoq vaqtlar xizmat qilishga mo‘ljallab qurilgan buyuk injenerlik inshootdir. Arxeologik tadqiqot-lar shuni ko‘rsatdiki, vodoprovod qurilgan davrda shahristonning ichi zich uylar bilan band bo‘lgan. Shunday sharoitda, qanday qilib, bu yer osti inshooti qurilgan ekan ? Aniqlani-shicha, o‘z zamonasining amaliy ilmlariga tayangan quruvchi ustalari bu ajoyib inshootni hozirgi metro qurilishi shaklida bunyod qilishgan. Avval yer osti tunneli qazilgan, so‘ngra uning ichida pishiq g‘ishtdan yarim gumbazsimon inshoot qurib, uning tubiga katta diametrli sopol quvurlar yotqizilgan (4-rasm). Suv ana shu quvurlar orqali oqqan. Bunday sopol quvur parchalarini shahriston va rabodning hamma joyida uchratish mumkin. Bu vodoprovod sistemasi shahar aholisiga ikki yuz yildan ziyodroq xizmat qilgan. Shuni alohida ta'kidlab o‘tish joizki, ikkinchi shahristonning quyi qatlamlaridan quyi bronza va ilk temir davriga (mi-loddan avvalgi X-IX asrlar) oid topilmalar qo‘lga kiritilgan. Bu albatta Axsikent tarixining, qolaversa bu hududdagi sug‘orma dehqonchilik tarixining uch ming yilga teng ekanligidan guvohlik beradi. Xulosa O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin, ona Vatan tarixini bilishga, o‘zlikni anglashga qiziqish ortdi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi muhtaram birinchi prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganidek, “O‘z tarixini bilmaydigan, kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan ”. Tarix saboqlari inson uchun namuna bo‘ladi, ta'lim tarbiya beradi. Tarix saboqlari xalqni hushyorlikka, o‘z ozodligimiz, istiqlolimizni ko‘z qorachig‘idek asrashga undaydi. I. Karimov ta'kidlaganidek, “Modomiki o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqiqiy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirishimiz, yana bir bor qurollantirishimiz zarur”. Bugungi kunda tarixshunosligimizda o‘rganilishi dolzarb bo‘lgan masalalardan biri Qang‘ va Davon davlatiga tarixiga oid moddiy manbalar mavzusidir. Istiqlol sharofati bilan yurtimizda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Buning natijasida, vatanimiz xududida vujudga kelgan ilk shaxarlar, Shaxarsozlik tarixini o‘rganishga e'tibor kuchaydi. Ushbu mavzu bo‘yicha mustaqillik nuqtai nazaridan yozilgan ilmiy adabiyotlar vujudga keldi.Haqiqatanham, moddiymadaniyat-tarixning eng qadimgi bosqichlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanib, jamiyatning olg‘a qarab rivojlanish xususiyatlarini va qonuniyatlarini ko‘p miqyosli turli-tuman materiallar orqali ochib berishga imkoniyat yaratadi. Aynipaytda, haqiqiy tarixni ochib berish maqsadida arxeologik manbalarni tahlil qilish va qayta ishlash talab etiladi. Ushbu uslubiy yondashuv to‘laligicha shahar madaniyatining dastlabki bosqichlari uchun ham xosdir. Bu jarayonni o‘rganish uchun tarixiy va arxeologik o‘rganish uslublarining tahlili o‘ta muhimdir. Shuning uchun ham ushbu mavzu dolzarb. Kurs ishi kirish uchtareja, xulosa, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.Kurs ishida O`zbekiston shaxarsozlik tarixi, shaxarlarning vujudga kelishidagi ijtimoiy-iqtisodiy omillar misollar asosida xamda ushbu davrni o‘rgangan arxeolog olimlarning tadqiqotlari asosida ochib berilgan. Shuningdek, birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning asarlaridan ham metodologik manba sifatida foydalanilgan. Xar bir davr yodgorliklari slaydlarda o‘z aksini topgan. Topilgan yodgorliklarni davrma-davr solishtirgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Boynazarov F. Antik dunyo. T.: Mehnat, 1989. 2. Buniyatov Z. Gosudarstvo Xorazmshaxov – Anushteginov. M.: 1998. 3. Ibroximov N. Ibn Battuta va uning O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohati. T., 1991 4. Isxoqov M. So‘g‘diyona tarix chorraxasida. T.: Fan, 1990 5. Kabirov J., Sagdullaev A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. T., 1990. 6. Tolstov S. P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T.: Fan. 1964. 7. Shaniyazov K. Uzbeki – Qarluqi. T.: Nauka. 1964. Shoniyozov K.Sh. 8. Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. T., 1990. 9. G‘ulomov Ya.G‘Xorazmning sug‘orilish tarixi. T., 1959 10. G‘ulomov Ya.G‘. Qadimgi madaniyatimiz ildizlari. T.: Fan. 11. Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar.-T., 2002. 12. Eshov B. Qadimgi O‘rta Osiyo shaxarlari.-T., 2006. 13. Asqarov A.,Abdullaev B. Djarkutan (k probleme protogorodskoy sivilizasii na yuge Uzbekistana) . Tashkent. 1983 14. Sarianidi V.I. Baqtriya skvoz' mglu vekov. M. 1984 15. Tolstov S.P.Drevniy Xorezm. Opit istoriko- arxeologicheskogo issledovaniya. M. 1948