KURS ISHI
QANGʻ VA DAVON DAVLATLARI HUDUDI VA BOSHQARUV
TIZIMI
REJA:
KIRISH
1. QANGʻ DAVLATI TARIXINI VA BOSHQARUV TIZIMINI
ARXEOLOGIK YODGORLIKLAR ORQALI OʻRGANISH.
2.DAVON DAVLATI TARIXI VA DAVLATCHILIGIGA OID CHUST
MADANIYATI
3.MINGTEPA VA AXSIKENT MODDIY YODGORLIKLARI TARIXI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Mavzuning dolzarbligi. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan
keyin, ona-Vatan tarixini bilishga, oʻzlikni anglashga qiziqish ortdi. Zero,
Oʻzbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov taʼkidlaganidek, “Oʻz
tarixini bilmaydigan, kunini unutgan millatning kelajagi yoʻq. Bu haqiqat
kishilik tarixida koʻp bora oʻz isbotini topgan .Tarix saboqlari inson uchun
namuna boʻladi, taʼlim tarbiya beradi.Tarix saboqlari xalqni hushyorlikka, oʻz
ozodligimiz, istiqlolimizni koʻzqorachigʻidek asrashga undaydi”1. Muhtaram
birinchi prezidentimiz Islom Karimov taʼkidlaganidek, “Modomiki oʻz tarixini
bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib boʻlmas ekan, biz haqiqiy
tariximizni
tiklashimiz,
xalqimizni,millatimizni
ana
shu
tarix
bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarixbilan qurollantirishimiz, yana bir bor
qurollantirishimiz zarur”2. Oʻrta Osiyo sivilizatsiyasi jahon tarixi taraqqiyotida
muhim ahamiyatga ega boʻlib, mintaqa ilk shaharlari Qadimgi Sharqning madaniy,
iqtisodiy va siyosiy shahar markazlari bilan uzviy aloqada oʻziga xos yoʻnalishda
taraqqiy etgan. Jumladan, Oʻzbekiston hududlaridagi ilk shaharsozlik va
davlatchilik jarayonlari ham Qadimgi Sharq, sivilizatsiyasining muhim boʻginini
tashkil etgan.
Mavzuning oʻrganilish darajasi. Mazkur bitiruv ishini yozish uchun koʻplab
adabiyotlardan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy asosini birinchi rezidentimiz
I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil
etadi3.Qangʻ va Davon davlatiga tarixiga oid moddiy manbalarni Oʻzbekistonning
1 Karimov I.A.Yuksak maʼnaviyat-yengilmas kuch.-Toshkent: Maʼnaviyat, 2008.-B.4.
2 Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -Toshkent: Oʻzbekiston, 1998.- B.25
3 Karimov I.A. Oʻzbekistonning oʻz istiqlol va taraqqiyot yoʻli. -T., “Oʻzbekiston”, 1992; Oʻsha muallif.
Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida. -T., “Oʻzbekiston”, 1995; Oʻsha muallif.
Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- T.,
“Oʻzbekiston”, 1997; Oʻsha muallif. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. -T., “Oʻzbekiston”, 1998; Oʻsha
muallif. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -T., “Sharq”, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston buyuk kelajak
sari.-T., Oʻzbekiston, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T: Oʻzbekiston,
2011.
janubiy xududlari tarixini yoritishda tadqiqotchi olimlardan: A.Asqarov4
E.Rtveladze5, B.Abdullayev6, A.Sagdullayev T.Shirinov, U.Raxmonovlarning
ishlari oʻrganildi. Toʻplangan ilmiy maʼlumotlar,fanga joriy etilgan dalillar Oʻrta
Osiyo shaharlari tarixini yangi asoslarda tadqiq etish, ilmiy yondashuvlar va
konsepsiyalarni umumlashtirishni dolzarb vazifalardan biriga aylantirdi. Yurtimizda
ilk shaharsozlik asoslarining paydo boʻlishi,shakllanish bosqichlari asosan yozuvsiz
davrlarga toʻgri keladi.Bu oʻrinda arxeologik maʼlumotlarning ahamiyati nihoyatda
ulkan boʻlib, ilk shaharlar tarixini tadqiq etishda ulardan asl manbalar sifatida
foydalanish dolzarbdir.Mashhur arxeolog olim B.A.Ribakovning fikricha,
arxeologiyaning tarixiyligi nafaqat tarixning turli davrlaridagi voqealarni
bogʻlanishi va izchilligiga qarab tasvirlabgina qolmasdan, balki qator muhim tarixiy
muammolar: xoʻjalik tarixi, ijtimoiy rivojlanish tarixi, din va sanʼat, etnogenez va
qadimgi qabilalar migratsiyasi tarixi, davlatchilikning paydo boʻlishi masalalari,
antic yoki oʻrta asrlar shaharlari masalalari, savdo-sotiq tarixi, madaniyatlarning
oʻzaro almashinuvi kabi masalalarni oʻrganish bilan izohlanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan koʻzlangan asosiy maqsad
va vazifalar quyidagilardan iborat:
- Ilk shaharlar tarixida roʻybergan madaniy, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy
jarayonlarni, ilk shaharlar taraqqiy etishining asosiy omillari va sabablarini
zamonaviy yondashuvlar asosida aniqlash ,qadimgi Oʻrta Osiyo shahar
madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi tarixi; “shahar” ni tarixiy tushuncha
sifatida izohlash xaqidagi turli konsepsiyalar va yondashuvlarni koʻrib chiqish.
QANGʻ DAVLATI TARIXINI ARXEOLOGIK YODGORLIKLAR
ORQALI OʻRGANISH
4 A.Asqarov Sapallitepa T.1973
5 Rtveladze.E.V. Novыye drevnebaktrinskiye pamyatniki na yuge Uzbekistana// Baktriyskiye drevnosti – T.
1976.
6 Sagdullayev A.S va boshq. Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T. 2000
Toshkent vohasidagilar dehqonchilik bilan juda qadimdan shugʻullanganlar.
Ohangarondagi Burgʻonlik nomi bilan atalgan arxeologik obyektlarda olib borilgan
qazilmalar natijasida toshdan yasalgan yer qazishda, chopishda ishlatiladigan qurol
va jezdan yasalgan oʻroq topilgan. Bu oʻz navbatida bu yerlarda yashovchi aholi
oʻsha davrlarda (miloddan oldingi IX—III asrlarda) dehqonchilik bilan
shugʻullanganligidan dalolat beradi. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I
ming yillikning birinchi yarmida Oʻrta Osiyoda sodir bulgan iqtisodiy tub
oʻzgarishlar Toshkent vohasi aholisi hayotida ham yuz berdi. Bu mintaqa
chorvadorlari xam asta sekin dehkonchilik uchun qulay boʻlgan joylarda doimiy
qarorgohlarini belgilab, ziroatchilik bilan shugʻullana boshlaganlar. Chirchiq,
Ohangaron va ularning irmoqlari boʻlgan katta va kichik soylar havzasi Toshkent
vohasining eng kadimgi dehkonchilik markazlariga aylangan. Masalan, Ohangaron
daryosining oʻrta oqimida joylashgan Burgʻuluqsoy havzasi Toshkent vohasydagi
ilk dehqonchilik madaniyati tarkib topgan rayon boʻlib chiqdi. Bu rayonda arxeolog
A.I.Terenojkin 1940-yilda birinchi bor qidiruv ishlarini olib borgan. U shu yili
Burgʻuluqsoy boʻylab arxeologik izlanishlar olib borib, dehqonchilik bilan
shugʻullangan aholining bir necha qarorgohlarini topdi. A.I.Terenojkin oʻsha
yillarda yangi qurilayotgan Toshkent kanali trassasi boʻylab arxeologik
yodgorliklarni hisobga olish bilan ham shugʻullandi. U ochgan kadimiy qishloq
qoldiqlari Toshkent vohasining ilk bor dehqonchilik bilan shugʻullana boshlagan
jamoalariga tegishli makonlar edi. Bu makonlarning barchasi Burgʻuluqsoy boʻylab
joylashgan, shuningdek, ular ijtimoiy va madaniy jihatdan yagona umumiylikka ega
edi. Shuning uchun A.I.Terenojkin bu yodgorliklarga Burgʻuluq madaniyati deb
nom berdi. Burgʻuluk madaniyati Toshkent vohasi tarixida voha aholisining ilk
dehqonchilik madaniyatini oʻrganishda muhim ilmiy kashfiyot edi. A. I. Terenojkin
Burgʻuluq madaniyati yodgorliklarining davriy tasnifotini ishlab chiqdi va bu
madanint tarixini ikki bosqichga boʻldi. U avval Burgʻuluq madaniyati yoshini
miloddan avvalgi III-I asrlarga oid deb topdi, Keyinrok esa bunga aniqlik kiritib,
uning yoshini miloddan avvalgi IV—III asrlar bilan belgiladi.Ammo Toshkent
vohasida dehqonchilik madaniyati undanham oldin tarkib topgan. Masalan,
vohaning yirik yodgorligi Qanqa shahar xarobasida olib borilgan izlanishlar bu
vohada shahar madaniyati miloddan avvalgi IV asrning oxiri va III asrda naydo
boʻlganligidan dilolat beradi. A. I. Terenojkin Burguluq madaniyatiningyoshiga
uchinchi bor aniqlik kiritdi. Bunga koʻra Toshkent vohasida ilk dehqonchilik
madaniyati miloddan avvalgi VI —IV asrlarda shakllangan.
Terenojkindan keyin uzoq yillar Burgʻuluk madaniyati tarixi bilan hech kim
shugʻullanmadi. Nihoyat, 1972-yili bu ishga arxeolog X. Duke jalb etildi. U
Tuyaboʻgʻiz suv omborining qurilishi munosabati bilan Ohangaron daryosining
chap sohilida muntazam ravishda qidiruv va qazishma ishalarini olib borib, bu
madaniyatga tegishli 14 ta qishloq va 60 ga yaqin yarim yertoʻla va chayla tipidagi
kulbalarning qoddiqlarini ochib oʻrgandi. Arxeologik kazishmalar davomida
qadimgi qishloklarni oʻrab olgan mudofaa devorlarini ochdi, xom gʻishtdankilingan
har xil hajmdagi uy qoldiqlarini qazidi.1981-yili shu madaniyatga aloqador bir
qabrni hamochib oʻrgandi. Qabrda skelet oyoq-koʻllari buklangan holdachan yoni
bilan, boshi shimolga qaratib yotqizilgan edi. Mozordan bitta sopol idish chiqqan.
Skelet ustida bir qator xom gʻishtlar yotardi. Burguluq madaniyati qishloq
qoldiqlarini qazish vaktida behisob sopol parchalari, qumtoshdan yasalgan
oʻroksimon pichoqlar, bronzadan yasalgan oʻroq va pichoqlar bigiz, oyna, ignalar
topilgan. Topilmalar orasida ikki parrakli paykon ham bor. Tosh kurollar behisob,
ularichida yorgʻuchoqlar, tosh oʻgʻir va oʻgʻir soplari koʻplab uchraydi. Sopollar
qoʻlda ishlangan. Toshkent vohasining kadimgi dehqonlari va hunarmand ahli ham
Burgʻuluk, madaniyati zamonida sopol idishlar ishlab chiqarishda kulolchilik
charxidan foydalanishdi bilmaganlar. Sopollar ikki yarusli xumdonlarda emas, balki
ochiq gulxanlarda pishirilgan. Shuning uchun ular qoʻpol, moʻrt bir tekisda
jarangdor qilib pishirilmagan. Sopol idishlarning turlari xam koʻp boʻlmagan. Ular
osti yassi kilib ishlangan kosalar, tuvakcha va xurmachalardan, kulokli sopol
qozonlardan iborat boʻlgan. Sopollar aksariyatining (kozonlardan tashqari) sirtiga
och kizil angob berilgan, soʻng pardozlangan. Uning ustidan idishlarninggardishi
boʻylab och kora yoki och qizil rangda gul solingan. Sopollarga tushirilgap gullar
ham juda oddiy chiziklardan iborat. Sopollar oʻz tashkikoʻrishshi jihatidan Chust
madaniyati sopollariga oʻxshab ketadi. X. Duke sopollardagibu alomatlarni hisobga
olgan holda ikki parrakli bronza paykan, qumtoshdan yasalgan oʻroqsimon
pichoklarga asoslanib, Burguluq madaniyati yoshini qayta koʻrib chiqdi va uning
miloddan avvalgi IX—VII asrlarga oid yekanligni isbotladi.Togakent vohasi
yodgorliklar majmuida Burgʻuluq madaniyati oʻrniga kelgan yangi arxeologik
madaniyatni hozircha tarix fani bilmaydi. Ammo Toshkent vohasi tarixida A. I.
Terenojkin ochgan Kovunchi madaniyati bor. Uning yil sanasi miloddan avvalgi II
asrdan boshlanadi. Endi Burgʻuluq bilan Qovunchi oʻrtasidagi oraliq davr uzok,
yillar davomida arxeologlarning boshiniqotirdi. Nihoyat, Oʻzbekiston arxeologlari
Toshkent shahri yoshini aniklash munosabati bilan bu jumboqning yechimini ham
topdilar. Keyingi yillarda M. Filanovich Toshkent yaqinidagi Shoshtepada
qazishmalar olib borib, uning ustki qatlamining ilk feodal davriga oid ekanligini
taʼkidlar ekan, Shoshtepaning quyi qatlami Burgʻuluk madaniyatiga tegishli
ekanligini isbotladi. M. Filanovichning Shoshtepada olib borgan qazishmalari
tufayli Burgʻuluq madaniyati, A. I. Terenojkin aytganidek, ikki bosqichdan iborat
ekanligi yana bir bor tasdiklandi. Shoshtepaning pastki qatlamidan qalin Burgʻuliq
davri madaniy qatlami ochildi. Qadimiy mudofaa devori qoldiqlari oʻrganildi.
Shoshtepa Toshkent shahrining ilk bor asosi qurilgan makon ekanligi aniklandi.
Qadimgi Toshkent Shosh, undan avvalroq Choch deb atalgan. Toshkentning ana shu
qadimgi nomi Shoshtepa bilan bogʻliq holda xalq orasida juda qadimdan hozirgacha
unutilmay kelganidan dalolatdir.
Arxeolog olimlar (M.Filanovich va X.Duke) Shoshtepa materiallarini chuqur
oʻrganib, Burgʻuluk. madaniyatining soʻngga bosqichi Shoshtepada namoyon
boʻlganini anikladilar. Shoshtepaning Burgʻuluq qatlami yoshi miloddan avvalgi
VI—IV asrlarga tegishli ekanligini isbotladilar shuningdek, Burgʻuluq qatlami
ustida yotgan katlam miloddan avvalgi III asrga oid boʻlib, u Burguluk madaniyati
bilan Kovunchi madaniyati oʻrtasidagi oʻtish bosqichi ekanligi ham asoslandi.
Shunday qilib, Burgʻuluq madaniyati Toshkent vohasi axolisining ilk
dehqonchilik madaniyatidir. U ikki tarixiy bosqichni bosib oʻtdi. Uning birinchi
bosqichi miloddan avvalgi IX—VII asrlar, soʻnggi boskichi esa miloddan avvalgi
VI—IV asrlar bilan aniqlangan. Burguluqliklar oʻz taraqqiyotining birinchi
bosqichida yarim yertoʻla va chayla tipidagi kulbalarda yashab, dehqonchilikbilan
shugʻullanganlar. Ikkinchi bosqichda esa ularning ijtimoiy, iktisodiy va madaniy
hayotida tub oʻzgarishlar yuz berdi. Endi ular guvala va xom gʻishtdan kulba
kurishni bilib oldilar. Dehqonchilikda sunʼiy sugorishdan foydalanildi. Ularning
qishloqlari atrofida mudofaa devorlari paydo boʻldi.
Qang‘ madaniyatining gullashi tasodifiy emas, albatta. Sirdaryoning o‘rta
oqimida yashovchi xalqlarning So‘g‘diyona, Farg‘ona va Tyan'shan' tog‘ining
shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar bilan yaqin aloqada bo‘lganligi tufayli
Qang‘a madaniyati taraqqiy etgan. Ana shu aloqalar natijasida katta bir o‘lkada
(O‘rta Osiyo va Qozog‘iston cho‘llarida) yashovchi bir qancha xalqlarning
madaniyatida, urf-odatida o‘xshashliklar mavjud bulgan. Shuning uchun qadimgi
manbalarda qang‘uylarning shimoli-g‘arbiy qo‘shnisi Yanqay (alanlar) hamda
Buxoro (An', An'si) aholisining urf-odati qang‘uylarnikiga o‘xshash bo‘lgan.
Solnomalarda qang‘uylar haqida gap ketganda bularning urf-odati, turmush tarzi
Shimoliy Xitoy va SharqiyTurkistonda joylashgan katta yuechjilarnikiga o‘xshaydi
deb ta'kidlanadi. Qang‘arlarning moddiy va madaniy aloqalarining kengayib
borishida, so‘zsiz, ularning yeridan o‘tgan qadimiy savdo yo‘li — «Ipak yo‘li»ning
ahamiyati katta bo‘lgan. Bu savdo yo‘li orqali O‘rta Osiyo xalqlari Xitoy, Hindiston,
Eron,Yunoniston, Misr, Old Osiyo va Yevropabilan kadim davrlardanoq savdo va
diplomatik aloqada bo‘lib kelganlar.Savdo va madaniy aloqaning rivojlanganligini
miloddan oldingi II—I va milodiy I —IV asrlarga oid arxeologik topilmalar
tasdiqlaydi. Junariq yaqinidagi qadimiy qo‘rg‘onlardan (go‘ristonlardan) topilgan
ikki damli, shtangasimon dastalik qilich olimlarning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Bu
tipdagi qilich O‘rta Osiyoning boshqa rayonlarida ham topilgan. Shu tipdagi ikki
damli qilichni miloddan oldingi III—I asrlarda sarmatlar ishlatgan. Qang‘a va
sarmat xalqlari qadimdan bir-birlari bilan qo‘shni bo‘lib yashashgan. Milodiy I asrda
sarmatlarning katta bir qabilasi — alanlar qang‘arlarga bo‘ysungan. Uzoq
davrlardan beri davom etib kelgan savdo va etnik aloqalar natijasida Sarmat
madaniyatiga xos ayrim buyumlar, jumladan, ikki damli qilich qang‘arlarda ham
bo‘lgan. Junariq yaqinidagi 7-qo‘rg‘ondan miloddan oldingi I — milodiy II asrlarga
oid jezdan yasalgan, o‘rtasi bo‘rtib chiqqan, dastali oyna topilgan.
B. A. Litvinskiyning fikricha, bu oyna Baqtriyada miloddan oldingi II asrlarda
ishlangan. Keyinchalik bu xildagi jezoyna O‘rta Osiyoga va Hindistonga, hatto
Volgabo‘ylariga ham tarqalgan. Shu 7-Junariq yaqinidagi qo‘rg‘ondan miloddan
oldingi I — milodiy III asrlarga oid jezto‘g‘nog‘ich ham olingan. Bu xil
to‘g‘nog‘ichlar Yugoslaviya, Italiya, Vengriya hamda Yevropaning ko‘pgina
rayonlarida, Kichik Osiyoda, G‘arbiy Sibirda va boshqa regionlarda ham ko‘plab
topilgan. Taxmin qilinishcha, bu tipdagi to‘g‘nog‘ich O‘rta Osiyoga Sharqiy
Yevropadan, Vengriyadan Sarmat cho‘li orqali o‘tgan. Shunga o‘xshash
to‘g‘nog‘ichlar Qang‘arlarga Sharqiy Parfiya va Hindiston orqali ham o‘tgan.
Choshtepada olib borilgan qazilmalar natijasida topilgan, milodiy I —II asrlarga oid
riton ham Qang‘ yerlariga Yevropadan savdo aloqasi orqali kelib qolgan.Keltirilgan
arxeologik ma'lumotlardan xulosa qilib aytish mumkinki, Qang‘arlarning madaniy
aloqa doiralari juda keng bo‘lgan; ular o‘zlariga yaqin qo‘shni xalqlar va qabilalar
bilan savdo va diplomatik aloqa bog‘laganlar. Qovunchiliklar jasadni dafn etish
uchun yerni g‘or shaklida kavlab, mag‘ora (katakomba) yasaganlar, Jasadni go‘rga
qo‘ygach,uning yoniga erkak kishi bo‘lsa, qilich, xanjar; ayol ko‘milsa, bezaklar,
taqinchoqlar jezoyna qo‘yilgan. Go‘rning og‘zi tosh, xom g‘isht yoki kesak bilan
berkitilgan. Mag‘oraning ustiga tuproq uyulib, tepaqo‘rg‘oncha qilingan. Bu xildagi
daxmalar Toshkent vohasida, xususan, Angrenda ko‘plab uchraydi12. Jasad ba'zi
daxmalarda yerning ustiga qo‘yilgan. Maqbaralar xom g‘ishtdan, paxsadan qilingan.
Qoramozor va Qurama tog‘larida ustiga tosh uyulib qo‘yilgan daxmalar ham
uchraydi. Bu xildagi qabrlar «mug‘xona», «mugtosh» deb atalgan7
Miloddan oldingi VI —I asrlarda So‘g‘diyonada, jumladan, Toshkent vohasida
zardushtra diniy e'tiqodi keng tarqalgan Zardushtra ta'limotiga ko‘ra, jasadni yerga
qo‘yish yoki o‘tda kuydirish qat'iy man qilingan. Chunki, murda makruh,
hisoblangan. Shuning uchun ham bu dinga e'tiqod qilgan kishilar murdani oldindan
7 12Masson M. Ye. Axangeran, S. 15, 16; Buryakov Yu. F. Genyozis i etapi razvitiya gorodskoy kul'turi
Tashkentskogo oazisa. S. 15-16bet
tayyorlab qo‘yilgan baland joyga olib borib qo‘yganlar. Hayvon va qushlar o‘lik
etini yeb bo‘lganidan so‘ng suyaklarni yig‘ib, loydan yoki sopoldan yasalgan
idishlarga (assuariylarga) solib dafn etganlar. Bu xildagi idishlar Toshkentda
milodiy IV—VI asrlarda ham mavjud bo‘lgan17. Ammo bu davrda jasadni yerga
qo‘yib ko‘mish ham keng tarqalgan edi.Yuqorida keltirilgan dalillarga asoslanib
quyidagi xulosalarga kelish mumkin. Milodiy bir minginchi yilning birinchi yarmida
zardushtra diniy e'tiqod hukm surib kelayotgan bir davrda Tyanshan tog‘laridan
shimoli-sharqda hamda Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlarda yashovchi xalqlar
jasadni yerga qo‘yib ko‘mish odati mavjudligi ko‘chmanchi qabilalarning ayrim
qismlari Toshkent vohasiga kelib joylashib, ularga aralashib ketganligini bildiradi.
Vodiyga kelib o‘rnashgan qabilalarning kelib chiqishi har xil bo‘lgan; bularning
ayrimlari eron til gruppasidagilar (assiylar, toxarlar, shaklar va boshqalar) bo‘lsa,
boshqa qismlari esa turkiy tilda gapiruvchilar bo‘lgan.
Qovunchiliklar quyoshga sig‘inganlar. Bu e'tiqod ibtidoiy davrlarda ham
ko‘pchilik xalqlarda mavjud bo‘lgan bo‘lishi kerak. Quldorchilik davriga kelib
quyoshga sig‘inish yangicha tus olgan. Endilikda Quyosh xudosi qabila boshliqlari
va quldorchilik davlatining manfaatlari uchun xizmat qilgan.Quyoshga sig‘inish
O‘rta Osiyoda yashovchi shak - massagetlar orasida ham keng tarqalgan. Gerodot
(miloddan oldingi V asr) «Massagetlar barcha xudolardan faqat quyoshni tan
oladilar» deb yozadi. Massagetlar malikasi To‘maris Eron podshosi Kir II dan o‘ch
olish maqsadida massagetlar xudosi «Quyosh» nomini tilga olib qasam ichadi8.
8 Eron qo‘shinlarign yetib olib, ular bilan jang qilishni buyuradi. Massaget qo‘shinlari eronliklar
lageriga yetib kelib, bu yerda qoldirib ketilgan oz qism eron jangchilarini tor-mor qiladilar va g‘alabani
nishonlashga kirishib, bu yerdagi ichimliklar, nozu ne'matlarni tanovul qilishadi. Hamma mast bo‘lgan bir
paytda Kirning jangovar qismlari bostirib kirib, massaget qo‘shinlarining ko‘pchilik qismini chopib
tashlaydilar va bir qismini jumladan, Sporgapifni asir oladilar. Bu fojia To‘marisga yetgach, u elchi
yuborib, o‘g‘lini qaytarib berishni va eronliklarga o‘z vatanlariga qaytib ketishni maslahat berib shunday
deydi: «... agar mening bu maslahatimga quloq solmasang massagetlarning oliy xudosi «Quyosh» nomini
tilga olib qasam ichamanki, men sen qonxo‘rni astoydil qonga to‘ydiraman». Sporgapif halok bo‘ladi.
Massaget qo‘shinlari eronliklar ustidan g‘alaba qozonadi. Kir ham shu jangda, miloddan oldingi 529
yilda halok bo‘ladi. To‘maris Quyosh xudosi nomiga ichgan qasamiga amal qilib, Kirning boshini tanasidan
judo qilib, qon bilan to‘ldirilgan meshga solib, shunday deydi: Sen xiyla - nayrang bilan mening
o‘g‘limni o‘ldirib, meni undan judo qilding. Bu bilan meni — sening qo‘shinlaringni tor - mor qilgan
kishini tiriklayin o‘ldirding. Men bo‘lsam o‘z va'damga vafo qilib, sen qotilni qonga to‘ydirdim».
Qarang: Dovatur A. I., Kallistov D. P., Shishova I. A. Narodi nashey strani v «Istorii» Geradota. M.,
1982. S. 89—93.
Kirni massagetlar bilan urush olib borgan yillari miloddan oldingi VI asrga (530 —
524 yillariga) to‘g‘ri keladi. Sirdaryoning quyi oqimidan topilgan VII—V asrlarga
oid arxeologik qazilmalar vaktida topilgan ot anjomlaridagi bezaklarda quyosh
shakli bo‘lgan9.
Qovunchiliklar olovga ham sig‘inganlar. Albatta, bu e'tiqod zardushtra
dinining ta'siri natijasidir. Qovunchiliklarga oid yana bir qancha e'tiqodlar ham
mavjud bo‘lgan. Shulardan biri ma'lum hayvonning g‘oyibona kuchiga ishonish
bo‘lgan, Bu borada qo‘chqor va ho‘kiz alohida o‘rin tutgan. Bunga Qovunchi va
Toshkent vohasidagi qo‘rg‘on xarobalaridan arxeologik qazilmalar natijasida
topilgan milodiy I—VI asrlarga oid sopol idishlar misol bo‘ladi. Qovunchiliklar
qo‘chqorni himoya qiluvchi va tozalovchi kuch deb qaraganlar. Qovunchitepadan
shohli xo‘kiz boshiga o‘xshatib yasalgan qozon tagiga qo‘yilgan tirgaklar ham
topilgan. O‘sha davr kishilari ho‘kiz boshiga himoya kuchiga ega bo‘lgan,
baxtsizliklardan saqlovchi ilohiy kuch sifatida sig‘inganlar.Shunday qilib Qang‘
davlati tarixini o‘rganishda Burg‘uluq va Qovunchi madaniyati muxim arxeologik
manba bo‘lib xizmat qiladi.
2.DAVON DAVLATI TARIXI VA DAVLATCHILIGIGA OID CHUST
MADANIYATI.
Farg‘ona vodiysining qadimgi tarixi haqida gap ketganda, odatda, uning
miloddan avvalgi VII—VI asrlardan to milodiy eraning V asriga qadar bo‘lgan davr
tarixini ko‘z o‘ngimizga keltiramiz. Chunki undan avvalgi davr qadimgi Farg‘ona
9 VishnevskayaO. A. Kul'tura sakskix plemen nizov'ev Sirdr'i v VII—V vv. do n.e. M., 1973. S. 119,
131.
tarixida ibtidoiy jamoa tuzumi va V asrdan boshlab esa uning feodal davri tarixi
boshlanadi. Farg‘onaning qadimgi davr tarixi quldorlik davriga to‘g‘ri keladi.
Ammo bugungi kunda qadimgi Farg‘ona haqidagi arxeologik va tarixiy manbalar
bu zaminda quldorlik tuzumi qanday darajada bo‘lganligi haqida fikr yuritishga
yetarli ma'lumot bermaydi. Bu davr tarixida ijtimoiy-siyosiy hayotda erkin jamoa
xo‘jaligi jamiyat rivojida asosiy qatlamni tashkil etardi. Qadimgi Farg‘onaning ana
shu davr tarixida, Xitoy manbalariga ko‘ra, Dovon davlati bo‘lgan. Ammo bu
davlatning qaysi asrda paydo bo‘lganligi, qachon inqirozga yuz tutib tarix
sahnasidan tushganligi hakida hech qanday ma'lumotlar yo‘q. Faqat uning miloddan
avvalgi II—I asrlarda qudratli Dovon davlat uyushmasi bo‘lganligi hakida qisqa
ma'lumot saqlangan, xolos.Miloddan avvalgi VI—IV asrlarda O‘rta Osiyoning
Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, So‘g‘d, Xorazm kabi qadimgi dehqonchilik o‘lkalari
Eron ahamoniylariga tobe bo‘lib, u buyuk imperiya tarkibida bo‘lgan chog‘larda
qadimgi Farg‘ona bunday tobelikdan ozod edi. Miloddan avvalgi IV asrda bu davlat
Xorazm davlati singari makedoniyalik Iskandarga ham tobe bo‘lmagan.Qadimgi
Farg‘onaning Salavkiylar davlati tarkibida bo‘lganligi haqida ham hech qanday
malumot uchramaydi. Demak, Farg‘ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar
hukmronligi davrida siyosiy erkini o‘z qo‘lida saqlab qolgan. Yunon mualliflari
faqat salavkiylarning lashkarboshisi Demodam miloddan avvalgi 280 yilda Yaksart
(Sirdaryo)dan o‘tib yunon xudosi Appolon shaniga mehrob (olovxona) o‘rnatdi,
degai
xabarni
qoldirgan.YuunonBaqtriya
podsholaridan
birining
Sharqiy
Turkistonga Farg‘ona orkali bir marta ko‘shin tortib borganligi haqida ham antik
tarixchilar ma'lumot qoldirganlar. Yukorida bayon etilgan fikr mulohazalardan kelib
chiqadigan bo‘lsak, qadimgi Farg‘ona davlati — Dovon miloddan avvalgi II asrda
emas, balki ancha avval, III yoki IV asrlardayoq O‘rta Osiyo tarixida shakllangan
davlat snfatida mavjud edi. U qadimda Parkan deb atalgan. Uning Dovon nomi yesa
xitoylar tomonidan berilgan nomdir. Xitoy manbalarida yozilishicha, miloddan
avvalgi II — I asrlarda Dovon aholisi ko‘p, dehqopchilik va hunarmandchilik
xo‘jaliklari yuksak rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo‘shinga ega mamlakat
bo‘lgan. Bu tarif, darhaqiqat, boy arxeologik materiallar asosida ham tasdiqlangan.
Bu davr qadimgi Farg‘ona tarixida Sho‘rabashat bosqichi deb ham yuritiladi.
Sho‘rabashat, O‘zgan shahri yaqinida joylashgan bo‘lib, vodiyning yirik
shaharlaridan biridir, uning maydovi 70 gektarga teng. Miloddan avvalgi II asrda,
yani Xitoy elchisi Chjyaa Syan bu yurtga kelgan davrlarda qadimgi Farg‘onada
kuchli siyosiy davlat tizimi shakllangan edi. Podsholik tepasyda mahalliy aholining
asilzodalaridan chiqqan hukmdor turardi. Ulardan bazilarining nomlari xitoychada
Mugua, Chan Fin, Yanilyu deb berilgan. Hukmdorniig yonida epg yakin
qarindoshlardan ikkita yordamchi bo‘lgan. Hukmdor davlat ishlarini olib borishda
oqsodollar kengashiga suyangan. Oqsoqollar kengashi hukmdor bilan birgalikda
davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarni hal etgan. Shu bilan
birga oqsoqollar kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat kilib
borgan. Oliy kengash oldida hukmdorning xukuqi cheklangan edi. Ayniqsa, urush
va tinchlik, diplomatiya masalalarda hal etuvchi kuch oliy keigash qo‘lida edi. Oliy
kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning o‘rniga yangisini saylashi
mumkii bo‘lgai. Xitoy manbalarining xabar berishiga qaraganda, o‘zga davlat va
uning qo‘shini bilap bo‘lgan janglarda dovonliklarniig mag‘lubiyati uchun oliy
hokimiyat egasi hukmdor oqsoqollar kengashi qarori bilan o‘lim jazosiga torilan.
Dovon davlatining siyosiy tuzumi shaxar davlt yoki voha davlatlariing erkin
ittifoqidan tashkil tongan konfederatsiya edi. Bunday davlat tizimining vujudga
kelishida qadimgi Farg‘onada so‘nggi bronza davirida (miloddan oldingi XI—VII
asrlarda) shakllangan dehqonchilik vohalari va ular bazasida tashkil topgan qadimgi
shaharlar asos bo‘ldi. Ana shunday dehqoichilik vohalarining soni qadimgi
Farg‘onada, arxeologik izlanishlarga ko‘ra, 10 dan ortiqdir. Shular jumlasiga
Aravansoy,
Akbura,
Sultonobod,
Qo‘rg‘ontepa,0
Andijonsoy,
Qorabosh,
Tentaksoy, Maylisoy, Ulug‘nor, Shahrixonsoy, Akman Yilg‘insoy va boshqalar
kiradi. Ularning har birida o‘nlab antik davr yodgorliklari bor. Bu vohalarning
ko‘pchiligi so‘nggi bronza davrida o‘zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV—I asrlarga
kelganda esa ular bazasida shaharlar qad ko‘targan. Bu Xitoy sayyohi va elchisi
Chjan Syan qadimgi Farg‘ona xalqi bilan, uning xulq-atvori, o‘rf-odatlari, kuch
qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi bilan tanishar ekan, u o‘z imperatori nomiga
hisobot yozgan va Xitoy imperatorining etiborini Dovonga tortgan.
Bu vohalarning ko‘pchiligi so‘nggi bronza davrida o‘zlashtirilgan, miloddan
avvalgi IV—I asrlarga kelganda esa ular bazasida shaharlar qad ko‘targan. ByXitoy
sayyohi va elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘onaxalqi bilan, uning xulq-atvori, o‘rf-
odatlari, kuch qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi bilan tanishar ekan, u o‘z
imperatori nomiga hisobot yozgan va Xitoy imperatorining etiborini Dovonga
tortgan. Dovon Xitoy (Xan) imperiyasining G‘arb mamlakatlari bilan ipak yo‘li
orqali savdo-sotiq ishlarini yuritishda juda muhim yurt hisoblanardi. Farg‘onaning
samoviy dul dullari—arg‘umok otlari Xan imperatorlarini Davanni o‘z tasarrufiga
olishga undardi. Shu maqsadda Xitoy Farg‘ona xalqi ustiga qo‘shin tortib borishga
bahona qildirardi. Miloddan avvalgi 104 yilda bahona ham topildi. Farg‘onaliklar
tomonidan Xitoy fuqarosi Che Liining o‘ldirilishi ularga Dovonga qo‘shin tortib
borishga bahona bo‘ldi. Xitoyliklar Dovon ustiga qo‘shin tortib borar ekan, dastlab
Farg‘ona yurishini ko‘z o‘ngiga keltrira olmaganlar. Uzoq yo‘l, har qadamda
mahalliy hokimlar qo‘shinlari bilan bo‘lib turadigan to‘qnashuvlar Xitoy
armiyasining tinkasini quritdi. Ular Farg‘onaniegallash u yokda tursin, hatto bironta
arg‘umok olishga ham erisha olmay, miloddan avvalgi 102 yilda katta sonli
ko‘shindan qolgan qoldiq bilan zo‘rg‘a Xitoynyant Dun Xuan shahriga qaytadi.
Biroq xitoyliklar bir yildan so‘ng, myloddan avvlgi,101 yilda 60 ming kishilik
qo‘shin bilan Farg‘ona ikkinchi marta harbiy yurish uyushtiradi. Urush xitoyliklar
uchun yengil ko‘chmadi. Qo‘shinga 50 dan ortiqtajribali lashkarboshilar boshchilik
qildi. Bu safar urushga maxsus tayyorgarlik ko‘rildi. Armiyaga shaharlar kamal
holatga o‘tganda suvsizlikdan taslim etish choralarini ko‘ruvchi mutaxassislar,
arg‘umoq otlarni tanlay odadigan mutaxassislar jalb etildi, otlar uchun qurukq yem
xashak g‘amlandi. Birinchi jangdayoq xitoyliklarning qo‘li baland kelib, dovonliklar
chekinadilar. Yerli aholi sonli Xitoy askarlari bilan ochiq maydonda jang qilishdan
qochib, mayda-mayda guruhlarga bo‘linib qalalarga yanshrinadilar. Nihoyat, Xitoy
qo‘shinlari Dovon davlatining poytaxti Ershini (hozirgi Marhamat shahar xarobasi)
qamal qiladilar 40 kuncha davom etgan qamaldan so‘ng dushman shahar tashqi
devorini buzib, shahar ichiga kiradi va uning bir qismini egallaydi. Ammo
mudofaachilar ham bo‘sh kelmaydilar. Dovon podsholigining oqsoqollar kengashi
o‘z vakillarini xitoyliklar huzuriga yuborib, dushman oldiga o‘z shartlarini
qo‘yadiar. Ular, agar Xitoy armiyasi harbiy harakatni to‘xtatsa, o‘z hukmdori kaysar
Muguani o‘ldirishni hamda bir necha samoviy duldullar va Xitoy armiyasi uchun
yemak berajaklarini vada qiladilar. Agar bu shartlarga ko‘nmasa mudofaachilar
qarshilik ko‘rsatishni davom ettirajaklarini va oldindan kelishuvga ko‘ra ularga
Qapg‘uy qo‘shinlari yordamga yaqin kunlar ichida kelishini xabar qiladilar. Holdan
ketib, tinkasi kurigan xitoyliklar bunga rozi bo‘lib, bir necha arg‘umok otlar va 3
ming boshqa turdagi otlar olib qaytadilar. Xitoy tarixchisi Sima Syanning xabariga
ko‘ra, Mugua o‘ldirilib, uning o‘rniga Farg‘ona davlatining sobik hukmdori
Mosoyni taxtga o‘tqazadilar.
Shundan so‘ng ikki oradagi urush to‘xtaydi va Xitoyning qoldiq askarlari yo‘l-
yo‘lakay kutilmagan to‘sqinliklarga uchrab, Sharqiy Turkistonga yo‘l oladilar.
Uzgan aholisi xitoyliklar koldirib ketgan qo‘shinni oziq-ovqat va yem-xashak bilan
taminlashdan bosh tortib, butun otryadni qirib tashlaydi. Buni eshitgai Xitoy
qo‘shini yana ortiga qaytib, O‘zganni qattiq jang bilan qo‘lga kiritadi, Kang‘
davlatiga qochib ketgan tahar hokimini xitoyliklarga topshirishni talab qiladi va uni
qo‘lga kiritgach boshini tanasidan judo etadi. Birok, bu tadbirlar yerli aholini
tinchitirmaydi. Xitoy armiyasi Dovondan chiqib ketishi bilanok aholi Mosoyni
taxtdan tushirib, Muguaning inisini hukmdor qilib ko‘taradi. Miloddan avvalgi II —
I asrlarda, Xitoy manbalari qoldirgan malumotlarga ko‘ra, Dovonda dehqonchilik
madaniyati avj olgan, yilqichilik rivojlangan. Chjan Syanping so‘zlariga qaraganda,
bu zaminda hammasi bo‘lib70 ga yaqin obod shaharlar bo‘lgan. Ularda bir necha
yuz ming aholi yashagan. Ular yerga ishlov berishda tengi yo‘q mirishkorlar bo‘lib,
sholi, bug‘doy va boshqa ekinlarni ekkanlar. Bog‘dorchilik, birinchi navbatda
uzumchilik keng rivojlangan. Uzumdan sharbat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boy
yer egalarining yerto‘lalarida bir necha 10 yillar avval tayyorlangan vinolar
saqlanadi, deydi Chjan Syan. Biroq ularda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, So‘g‘diylarda
bo‘lgani singari tanga pullar zarb etish bo‘lmagan. Savdoda pulsiz mol ayirboshlash
keng yo‘lga qo‘yilgan.Antik davr Farg‘onasida hunarmandchilik o‘zining qator
tarmoqlari bo‘ylab keng rivojlangan. To‘qimachilik va kulolchilikda ham ijobiy
holatlar kuzatiladi.Ijtimoiy va siyosiy hayotda ayollarning o‘rni katta bo‘lgan.
Ularga nisbatai hurmat kuchli edi. Xitoy tarixchilarining yozishicha, agar ayol eriga
biror topshirikkilsa, er topshiriqni bajarmaslikni xayoliga ham keltira olmagan.
Xitoy tarixchilari kadimgi Farg‘ona aholisini tashqi qiyofada qang‘arlarga o‘xshab
ketadi, ular chuqur ko‘zli va kalin sokolli bo‘lganlar, deb tariflaydi. Chjan Syan
Dovondan (Farg‘onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovchi
aholining tili har xil bo‘lsada, ammo ular bir-birlarini tushinishini, ularning urf-
odatlari ham bir birlariga o‘xshash bo‘lganligini takidlaydi.Xitoy ayg‘oqchisi Chjan
Syanning Dovon davlatining qudrati haqidagi malumotlari ham etiborga loyiqdir.
Dovon 60 ming qo‘shinga ega edi. Piyoda askarlari otliq qo‘shini harbiy mahoratda
tengi yo‘q bo‘lgan. Ularning chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan
o‘qlari dushmanni dog‘da qoldirardi. Ularni ayollari ham kamondan o‘q uzishda o‘z
erlaridan kolishmagan.Dovonliklar g‘arbda qang‘lilar shimolda usunlar,sharqda asa
uyg‘urlar bilan yaqin aloqada bo`lishgan. Xitoy bilan bo`lgan janglarda ularni har
doim qang‘uylar qo‘llab quvvatlaganlar. Qadimgi Farg‘ona davlati milodiy eraiing
dastlabki yuz yilliklarida mahallvy aslzodalar so‘lolasi boshqargan. Xitoy
manbalariga qaraganda, kadimgi Farg‘onani 410 yilgacha bir sulola (xonadoni)
vakillari uzluksiz boshqarib kelgan. O‘rta Osiyo hududlarida Eftallar davlati qaror
topgach, qadimgi Farg‘ona davlati o‘z mustaqilligini yo‘qotgan. O‘zbekistonning
qadimgi tarixini tadqiq etishdagi murakkab muammolardan biri — O‘zbekiston
sivilizasiyasi va millatchiligining paydo bo‘lishi hamda rivojlanish bosqichlari
hisoblanib, bu jarayonda shaharlar shakllanishini o‘rganish Muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu holat sivilizasiya va davlatchilik urbanistik xususiyatlarni o‘zida aks
ettiruvchi qonuniyatga ega yekanligi bilan izohlanadi. Chunki, har bir tarixiy davrda
aynan shaharlar davlat salohiyatining ma'muriy, harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy markazlari sifatida mavjud bo‘lgan. Shaharlarda xunarmandchilik ishlab
chiqarish va savdo-sotiq, boshqaruv tartibi va harbiy . garnizonlar, o‘z davrida
yetakchi bo‘lgan dinlarga xos ibodatxonalar markazlashgan va faoliyat ko‘rsatgan.
Shuning uchun ham o‘lkamiz tarixi va madaniyatini yorituvchi turli davrlarga oid
tarixiy va tarixiy-sorafik manbalarda solnomachilar O‘rta Osiyo shaharlariga katta
e'tibor qaratganlari tasodifiy hol emas.
Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlariga kelganda chorvador aholining
bir kismi bugunga kelib o‘zlariga o‘trok xayot ko‘rishni afzal ko‘rganliklarini
ko‘ramiz. Xuddi ana shu jarayoning timsoli sifatida Qadimgi Farg‘ona ilk
dexqonchilik madaniyati paydo bo‘ladi. Ana shu bobodexqonlarimizning dastlabki
qishloqlaridan biri 1951 yilda M. E Vorones tomonidan Chust shaxri yaqinidagi
Buvanamozor deb atalgan buloq yoqasidan topib o‘rganiladi. Arxeologlar bu
yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati deb nom berganlar.Chunki
Buvanamozordagi so‘ngi bronza davriga oid bu yodgorlikka yaqin yirik axoli joyi
Chust shaxri yedi. Shundan so‘ng tarixiy va arxeologik asarlarda O‘zbekiston
tarixining qadimgi xaritasida Chust madaniyati o‘z o‘rnini topadi. Chust madaniyati
Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan eng kadimgi dexkon jamoalari madaniyatidir.
Xozirgi kunda Chust madaniyatiga oid yodkorliklar vodiyda 80 dan ortib ketdi.
Ularni yil sanasi miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri I ming yillikning
birinchichoragi bilan belgilanadi. Bu madaniyatga tegishli yodgorliklar Farg‘ona
vodiysining shimoliy (Namangan viloyati) va sharqiy (Andijon viloyati)
viloyatlarida keng tarqalgan. Xozirgacha 10 dan ortiq yodgorliklarda arxeologik
qazishmalar o‘tkazilgan. Chust madaniyatiga doir yodgorliklar tog‘ oldi soy
etaklarida, ularning o‘rta oqimida, voxaning tekis rayonlarida uchraydi. Ayniqsa
Qoradaryo xavzasida, uning irmoqlari bo‘ylab Chust madaniyatiga doir
dexqonchilik qishloqlari qad ko‘targan. Chustda M.E. Voronesdan keyin
V.I.Sprishevskiy B.Matboboevlar xam qazishma ishlari olib borgan. Yana bir
yodgorlik
Yu.A.Zadneprovskiy
tomonidan
Qoradaryo
irmoqlaridan
biri
Dalvarzintepada
o‘rganilgan.
Qazishmalar
Qoraqo‘rg‘on,To‘raqo‘rg‘on,Tergovchi,Yaztepa,Go‘rimiron,G‘ayrattepaChimboy,
Ashkaltepa kabi yodgorliklarda o‘tkazildi. Ularni barchasi Chust madaniyatiga oid
bo‘lib ulardagi 1,5 - 3metrgacha qalinlikda saqlangan madaniy qatlam Chust
madaniyati axolisining o‘troq xayot kechirganliklaridan dalolat beradi. Chust
madaniyati yodkorliklari tarixiy topografik ikki tipga bo‘linadi: 1.Maydoni bir
gektargacha bo‘lgan mayda qishloqlar. Ularning xar biri bir oila jamoasining asosini
tashkil etgan. Maydoni 10 va undan ortiq gektarga teng bo‘lgan qishloqlar.Olimlar
arxeologik qazishpmalar natijasida qo‘lga kiritilgan ashyoviy dalillarga asoslanib
Chust madaniyati materiallarini ikki davrga bo‘ladilar. Uning birinchisi bronza
Davrining sunggi bosqichiga oid. Ikkinchi bosqichi xronologik davrlashtirishda
miloddan avvalgi VIII—VII asrlarga tegishli bo‘lib, bu bosqich materiallari ilk temir
davriga taalluqlidir. Bu davrda Chust madaniyati qishloqlarida otashparastlik diniy
qarashlari rasmiylashadi. Chust qishloqlari atrofida mudofaa devorlari barpo etiladi.
Masalan, Dalvarzintepa misolida miloddan avvalgi VIII—VII asrlarda qadimgi
Farg‘onaning ilk shaxri shakllanadi. Bu shaxar ikki qismdan iborat bo‘lib, uning
birinchi — O‘rda kismida jamoa xukmdorining qarorgoxi joylashgan. O‘rdaning
chor atrofidagi qalin mudofaa devorlar qoldiqlari Buvanamozordagi Chust
qishlog‘ida, Ashkaltepada xam topilgan. Chustda xom g‘ishtdan ishlangan
devorning qalinligi 3 metr, uning balandligi esa 3,5 metrga teng bulgan.Chust
madaniyati yodgorliklarini qazishma jarayonida ularning quyi qatlamidan doira
shaklida qurilgan ko`plab o‘ralar topilgan. Masalan, Chust makonida 60 dan ortiq
Chimboy makonida esa 16 ta ana shunday o‘ralar ochilgan. Bu o‘ralarning qanday
maqsadda qurilganligi to‘g‘risida xar xil fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar ularni
kulba deb talqin etsa, boshqa bir gurux olimlar Farg‘ona vodiysida yakin
kunlargacha an'ana bo‘lib kelgan g‘alla ombori, g‘alla o‘ralari deb biladilar. Bu
xulosa xaqiqatga bir oz yaqindir, chunki ularning maydoni yashash joy—kulbalar
uchun nokulay edi.Chust madaniyatiga doir yodgorliklarning quyi qatlamida guvala
yoki xom g‘ishtdan qurilgan kulbalar uchramaydi. G‘ishtdan qurilgan uylar—
xonadonlar qoldiklari Chust madaniyati tarixining ikkinchi bosqichida paydo
bo‘lgan. Dastlab qadimgi Fargonaning bobodexqonlari yarim yerto‘la va
chaylalarda istiqomat qilganlar.Bu esa nasl-nasabi jixatidan qadimgi chorvador
qabilalardan ajralib chiqqanliklaridan guvoxlik beradi.Chust madaniyatining kashf
etilganiga 50 yildan ortiq vaqt o‘tishiga qaramay, xali bu madaniyat axolisigategishli
