Ilmiybaza.uz QARAQALPAQ TILI- QARAQALPAQ XALQININ’ MILLIY TILI Reje: 1. Til- millet aynasi 2. Qaraqalpaq tili kelip shig’iw tariyxi 3. Qaraqalpaq tili rawajlaniwinda belgili qaniygelerdin’ orni. Ilmiybaza.uz Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, ekonomikalıq, ilimiy hám mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwında olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. 1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1- statyasında «Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,- dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV-XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rásmiy mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıǵarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz, telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuǵın boldı. Ilmiybaza.uz Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tilidiń jazba túri de qáliplesti. !debiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qatmıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen tikkeley baylanıslı. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik- siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publitsistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı. Jazba ádebiy til - tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. !debiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. !sirese bul jaǵday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı» Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi. Ilmiybaza.uz Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde qaraqalpaq tili boyınsha N.A.Baskakovtıń «Kratkaya grammatika karakalpaskogo yazıka» degen miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları S.E.Malovtıń «Zametki o karakalpakskom yazıke», E.D.Polivanovtıń «Nekotorıe foneticheskie osobennosti v karakalpaksom yazıke» degen kólemli maqalaları basılıp shıqtı. Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50-jıllarǵa tuwra keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Karakalpaskiy yazık» degen eki tomlıq akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń birinshi tomı dialektologiyalıq materiallarǵa arnalǵan, al ekinshi tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan. Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov, A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad. H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı. Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Álipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v – vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken eski slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan. Qaraqalpaq xalqı 1924 - jılı arab jazıwına tiykarlanǵan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Biraq arab álipbesindegi háripler tórt turli bolıp jazıladı jeke turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi mumkin bolmadı. Sonlıqtan 1928 - jılı latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etildi. Bul qabıl etilgen álipbeni xalqımız tez Ilmiybaza.uz ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha qoew - hám qoei-jılları respublikalıq imla konferentsiyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtaǵı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa kelip kirill jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Onda et hárip boldı. 1957-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (u, w, ó, ǵ, á, ń) óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda rq tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp kiyatır. Burınǵı Keńes hukimeti tarqap, onıń quramındaǵı awqamlas respublikalar óz aldına mámleket bolıp duzile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekstan Respublikasında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundaǵı gózlengen maqset - jazıwımızdı ele de jetilistiriw, sóylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı meńgeriwdi jeńillestiriw. Sonday- aq joqarıda aytqanımızday, dunyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanǵan álipbelerden paydalanadı. Bul álipbe tiykarında jazılǵan ádebiyatlardı oqıp tusiniwimizdi tezlestiriwde jańa álipbege ótiw ulken áhmiyetke iye. Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baǵdarda bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Qaraqalpaqstanda «Latın jazıwına tiykarlanǵan álipbege ótiw haqqındaǵı» Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 hárip boldı. Bul qabıl etilgen álipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25- mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi sessiyasında «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında» Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamına ózgerisler kirgiziw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamı shıǵarıldı. Jańa álipbe hám qaǵıydalardı Ilmiybaza.uz islep shıǵarıwda jazıwımızda házirgi zaman texnika qurallarınan keń paydalanıwımızǵa baylanıslı ayırım máselelerdi sheship alıw kerek boladı. Sol ushın da latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl alıwda turkiy xalıqlardıń álipbelerindegi payda bolǵan tájiriybege suyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is jurgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanǵan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi. Házir sol qabıl etilgen álipbeni endiriw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. 1996- 1997-oqıw jılınan baslap 1-klassqa barǵan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıy basladı. Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen bul álipbede dawıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hárip – a, á, o, ó, u, u, ı, i, e, dawıssız seslerdi bildiriw ushın 23 hárip – b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl etildi. Álipbedegi háriplerdiń belgili bir tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli turde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı turde mudamı saqlanıwı ámeliy jaqtan ulken áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler duzgende, dizimler jazǵanda háriplerdiń álipbedegi orın tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boldı. Álipbedegi háripler qoljazba hám baspa turine, bas hárip hám kishi hárip turine iye boladı. Á á Ə M m N n Н B b Б Ń ń Ң D d Д O o О Ilmiybaza.uz E e Е, Э Ó ó Ө F f Ф P p П G g Г R r Р Ǵǵ Ғ S s С H h Ҳ T t Т X x Х U u У I ı Ы Ú ú Ү İ i И V v В J j Ж W w Ў K k К Y y Й Q q Қ Z z З L l Л Sh sh Ш Ilmiybaza.uz Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti – adamlar ortasında qarım- qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, adamzat tiliniń áwelden-aq seslik til bolǵanlıǵı, oylawımızdıń shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dálillengen. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonatsiyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp tabıladı. Sesler sóz ishinde aytıladı. Seslerden sózler quraladı. Tilimizdegi sóz quraytuǵın sesler fonema dep ataladı. Sesler tildiń eń kishi bólegi bolıp, olar máni ayırıwshılıq qásiyetke iye boladı. Máselen, tas, jas degen sózler úsh sesten – fonemadan (t, a, s, j, a, s) quralǵan. Bunda máni ayırıwshılıq qásiyet birinshi sózde t sesinen, ekinshi sózde j sesinen belgili boladı. Demek, bul sózlerdi bir-birinen t, j sesleri arqalı ayıramız. Tilimizdegi sesler eń dáslep dawıslı hám dawıssız sesler bolıp eki toparǵa bólinedi. Dawıslı sesler. Buwın quray alatuǵın, ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzaları tárepinen tosqınlıqqa ushıramaytuǵın, hawa aǵımınıń páti ólpeń, kúshsiz esitiliwi arqalı jasalatuǵın sesler dawıslı sesler dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde o (toǵız) dawıslı ses bar. Olar: a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e. Qaraqalpaq tilindegi dawıslı sesler úsh túrli belgisi boyınsha ayırılıp turadı tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha – til aldı [e], til ortası [i], [á],[ú],[ó] hám til artı [a], [ı], [o], [u]~ tildiń tik jaǵdayı boyınsha-ashıq [a], [á], [ó], [o] hám qısıq [ı], [i], [u], [ú]~ erinniń qatnası boyınsha – erinlik [o], [ó], [u], [ú] hám eziwlik fonema [a], [á], [ı], [i], [e] bolıwı menen ayrılıp turadı. Sonday-aq tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha Ilmiybaza.uz bóliniwshi dawıslı fonemalar juwan [a], [ı], [o], [u] hám jińishke [i], [á], [ú], [ó], [e] bolıp bólinedi. Olar usı belgileri boyınsha óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasınan jasaladı. Usı ózgesheligi boyınsha dawıssız sesler shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi. Qaraqalpaq tilinde b, d, g, ǵ, j, z, v, p, t, k, q, sh, s, f, x, h, m, n, ń, r, y, w, l sesleri dawıssız seslerdi ańlatadı. Olardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzalarınıń qanday da bir jerinde tosqınlıqqa ushıraydı. Olar buwın quray almaydı. Qaraqalpaq tilinde dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasıwına qaray, jasalıw ornına qaray hám jasalıw usılına qaray toparlarǵa bólinedi. I. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray bóliniwi 1. Shawqımlı dawıssızlar a) únli dawıssızlar - b, d, g, ǵ, j, z, v b) únsiz dawıssızlar - p, t, k, q, sh, s, f, x, h, c, ch 2. Sonor dawıssızlar a) awızlıq sonorlar - r, y, w, l b) murınlıq sonorlar - m, n, ń