Ilmiybaza.uz
QARAQALPAQ TILI- QARAQALPAQ XALQININ’ MILLIY TILI
Reje:
1. Til- millet aynasi
2. Qaraqalpaq tili kelip shig’iw tariyxi
3. Qaraqalpaq tili rawajlaniwinda belgili qaniygelerdin’ orni.
Ilmiybaza.uz
Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy,
ekonomikalıq, ilimiy hám mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip
kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı.
Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq
xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında
bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til
sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik
til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń
ana tiliniń qollanıwında olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam
jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám
dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp
taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń
sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline
mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-
statyasında «Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp
tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq
máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,- dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin,
tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi.
Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq milleti
yamasa qaraqalpaq ataması XIV-XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen
payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rásmiy
mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıǵarıw,
xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz,
telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuǵın boldı.
Ilmiybaza.uz
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tilidiń jazba túri de
qáliplesti. !debiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew
túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla
dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi
respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi Tórtkúl,
Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qatmıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki
ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı
qáliplesti.
Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq
shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń
basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq
sóylew tiliniń barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı
turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili
qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba
ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen
tikkeley baylanıslı.
Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-
siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publitsistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı
iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.
Jazba ádebiy til - tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań
saqlaǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. !debiy tildiń jazba hám awızeki sóylew
túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik
mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi.
!sirese bul jaǵday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı»
Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám
mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaǵıydaların jazıw hám sóylewde
durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.
Ilmiybaza.uz
Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde
qaraqalpaq tili boyınsha N.A.Baskakovtıń «Kratkaya grammatika karakalpaskogo
yazıka» degen miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları
S.E.Malovtıń «Zametki o karakalpakskom yazıke», E.D.Polivanovtıń «Nekotorıe
foneticheskie osobennosti v karakalpaksom yazıke» degen kólemli maqalaları
basılıp shıqtı.
Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50-jıllarǵa tuwra
keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Karakalpaskiy yazık» degen eki tomlıq
akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń birinshi tomı dialektologiyalıq
materiallarǵa arnalǵan, al ekinshi tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan.
Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili
qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya
tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov,
A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya
tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad.
H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar.
Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı. Jazıwda jumsalatuǵın barlıq
háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep
ataladı. Álipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep
ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v –
vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken eski
slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Qaraqalpaq xalqı 1924 - jılı arab jazıwına tiykarlanǵan álipbeni qabıl etti. Bul
álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Biraq arab
álipbesindegi háripler tórt turli bolıp jazıladı jeke turǵanda, sózdiń basında,
ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar
sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi mumkin bolmadı. Sonlıqtan 1928 - jılı latın
jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etildi. Bul qabıl etilgen álipbeni xalqımız tez
Ilmiybaza.uz
ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha qoew - hám qoei-jılları respublikalıq imla
konferentsiyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtaǵı
dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa kelip kirill jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq
álipbesi qabıl etildi. Onda et hárip boldı. 1957-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq
tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (u, w, ó, ǵ, á, ń) óz
aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip,
onda rq tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp kiyatır.
Burınǵı Keńes hukimeti tarqap, onıń quramındaǵı awqamlas respublikalar óz
aldına
mámleket
bolıp
duzile
basladı.
1993-jıldan
baslap
Ózbekstan
Respublikasında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar
baslandı. Bundaǵı gózlengen maqset - jazıwımızdı ele de jetilistiriw, sóylew tili
menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı meńgeriwdi jeńillestiriw. Sonday-
aq joqarıda aytqanımızday, dunyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanǵan
álipbelerden paydalanadı. Bul álipbe tiykarında jazılǵan ádebiyatlardı oqıp
tusiniwimizdi tezlestiriwde jańa álipbege ótiw ulken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baǵdarda bir qatar jumıslar ámelge
asırıldı. Qaraqalpaqstanda «Latın jazıwına tiykarlanǵan álipbege ótiw haqqındaǵı»
Ózbekstan
Respublikasınıń
1993-jılı
2-sentyabrdegi
nızamına
muwapıq
Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı
negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı
tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi.
Onda 32 hárip boldı.
Bul qabıl etilgen álipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-
mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi
sessiyasında «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»
Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń
Nızamına
ózgerisler
kirgiziw
haqqında
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamı shıǵarıldı. Jańa álipbe hám qaǵıydalardı
Ilmiybaza.uz
islep
shıǵarıwda
jazıwımızda
házirgi
zaman
texnika
qurallarınan
keń
paydalanıwımızǵa baylanıslı ayırım máselelerdi sheship alıw kerek boladı. Sol ushın
da latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl alıwda turkiy xalıqlardıń
álipbelerindegi payda bolǵan tájiriybege suyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is
jurgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanǵan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw
kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım
ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi.
Házir sol qabıl etilgen álipbeni endiriw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. 1996-
1997-oqıw jılınan baslap 1-klassqa barǵan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıy
basladı.
Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen bul álipbede dawıslı seslerdi
bildiriw ushın 9 hárip – a, á, o, ó, u, u, ı, i, e, dawıssız seslerdi bildiriw
ushın 23 hárip – b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl
etildi.
Álipbedegi háriplerdiń belgili bir tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli turde
qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı turde mudamı saqlanıwı ámeliy jaqtan ulken
áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler duzgende, dizimler jazǵanda háriplerdiń
álipbedegi orın tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boldı.
Álipbedegi háripler qoljazba hám baspa turine, bas hárip hám kishi hárip turine iye
boladı.
Á á
Ə
M m
N n
Н
B b
Б
Ń ń
Ң
D d
Д
O o
О
