QAYTA TARASH JARAYONI. MAHSULOTNI QAYTA TARASHGA TAYYORLASH. Reja 1. Qayta tarash jarayonining maqsadi va mohiyati 2. Qayta tarash sistemasining xom ashyosi 3. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlash usullari 4. Xolstcha shakllantiruvchi mashinalar 5. Piltabirlashtiruvchi mashina unumdorligi Tarash mashinasi piltasida turli uzunlikdagi, ajratilmagan tolalar, tugunaklar, tolali chigit po‘sti va iflosliklar sezilarli miqdorda (1 g taramda 1-1,5 % gacha) mavjud bo‘ladi. Xatto birinchi nav paxta tolalarini ishlatganda ham 1 g taram tarkibida 100-180 nuqsonlar saqlanib qoladi. Bularni bartaraf etish maqsadida qayta tarash sistemasi qo‘llaniladi. Bu sistemada olingan ip pishiqligi, ravonligi, silliqligi, elastikligi, jilvalanishi va tozaligi bilan ajralib turadi. Qayta tarash jarayoning maqsadi tarash piltasidan yaxshi tozalangan, uzunligi bo‘yicha ravon, tolalari to‘laligicha ajratilgan va tekislangan, bir - biriga parlell joylashgan qayta taralgan pilta olishdan iborat. Qayta tarash jarayonining mohiyati esa qisilgan xolatdagi tolalar tutamini bir necha taroqlar yordamida dastlab old uchlarini, so‘ngra orqa uchlarini tarab, ignalar yordamida alohida-alohida tolalarga to‘la ajratib, ularni paralell joylashtirib tekislashdan, kalta tolalar va nuqsonlarni tamomila tarab tashlashdan iboratdir. Qayta tarash sistemasining xom ashyosi Qayta tarash iplarini tayyorlash uchun, odatda 1a; 1b; 1; 2; 3 tiplarga mansub tolalar ishlatiladi. Qayta tarash iplarining tannarhini kamayatirish maqsadida, ularni tayyorlashda 4-5 tip o‘rta tolali paxtani ishlatish tajribasi ham qo‘llanilmoqda. Bulardan tashqari kimyoviy shtapel va paxta tolalari aralashmasidan qayta tarash iplari tayyorlash ham keng tarqalgan bo‘lib, bu katta iqtisodiy samara beradi. Kimyoviy shtapel tolalarni paxta bilan aralashtirish piltalash mashinasida amalga oshirilganda komponentlar doimiyligi saqlanib, yuqori sifatli qayta tarash iplari olinadi. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlash usullari Tarash piltasi tarkibidagi tolalarning tekislanish darajasi past (=0,5-0,6) bo‘lib, u kerakligicha yo‘naltirilmaganligi tufayli uni qayta tarashda to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlatilsa kalta tolalar bilan birgalikda uzun tolalar ham tarandi tarkibiga o‘tib ketadi. Shuning uchun mahsulot qayta tarashga tayyorlanadi. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning maqsadi qayta tarash jarayonini bir maromda o‘tishini ta’minlashga xizmat qiluvchi bir tekis tuzilishdagi tolali mahsulot (xolstcha) tayyorlash va taralgan piltadan qayta taralgan piltasi xamda ip chiqish miqdorini oshirishdan iboratdir. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashni mohiyati esa cho‘zish asbobi orqali mahsulotni cho‘zish natijasida tolalarni uchlarini tekislash, paralellashtirish, mahsulotni qo‘shish orqali ko‘ndalang va bo‘ylamasiga tuzilishi bir xil bo‘lgan, g‘altakga o‘ralgan xolstcha tayyorlashdan iborat. Mahsulotning qayta tarashga tayyorlashning uch va ikki bosqichli usullari mavjud: 1. Uch bosqichli usul: - taralgan piltadan piltalash mashinasida piltalangan pilta olinadi; - olingan mahsulotdan piltabirlashtiruvchi mashinada xolstcha tayyorlanadi; - xolstcha xolst cho‘zish mashinasida cho‘zilib, tolalari to‘g‘rilangan bir tekis xolstchalarga aylantiriladi. 2. Ikki bosqichli usul: - taralgan piltadan piltalash mashinasida piltalangan pilta olinadi; - 16, 24, 32, 48 ba’zan 60 tagacha piltalangan piltalar piltabirlashtiruvchi mashinasidan o‘tkazilib, xolstcha shakllantiriladi. Mahsulot qayta tarashga qanchalik sifatli tayyorlansa, qayta tarash jarayoni shunchalik yaxshi o‘tadi, tarandi kam chiqadi, qayta taralgan piltaning miqdori ortadi. Qayta tarashga tayyorlangan mahsulot - xolstchani tashkil etuvchi tolalarni tekislanish darajasi =0,86 gacha etadi. Xolst shaklantiruvchi mashinalar Xolst shakllantiruvchi mashinaning asosiy ishchi qismlari: ta’minlovchi qurilma, cho‘zish asbobi, yassilovchi val, o‘rash mexanizmi va tayyor xolstchani avtomatik ajratuvchi moslamalardan iborat. «Tekstima» firmasining 1576 modelidagi piltabirlashtiruvchi mashinada og‘irligi 24-27 kg bo‘lgan xolstchalar soatiga 300-350 kg unumdorlikda tayyorlanadi. Mashina 24 ta piltani qo‘shib, chiziqli zichligi 60-80 kteks bo‘lgan eni 265 mm, diametri 380 mm xolstchalar tayyorlashga mo‘ljalangan. Ta’minlovchi stol atrofiga diametri 500 mm va undan katta bo‘lgan balandligi 1000 mm li tazlarda joylashtiriladi. Tazlardagi piltalar tortib uzatuvchi silindr va valiklar juftligi yordamida xarakatlantirilib stolchaga yo‘naltiriladi. Stolchaning sirti sayqallanib (xromlangan) silliqlangan bo‘lib yashirin cho‘zilishni oldini oladi. Stolchada harakatlanayotgan alohida-alohida piltalar yassilovchi vallarga uzatiladi va piltalar tekislanib (dazmollanib), zichlab o‘rovchi mexanizmga uzatiladi. Ushbu mexanizmda piltalardan xolstcha shakllantiriladi. Angliyaning Lap-Forms xolst shaklantiruvchi mashinasida 48 piltalash piltasi, Amerikaning Super Lap xolstcha shaklantiruvchi mashinasida 60 ta piltalash piltasidan (3 guruhga bo‘lingan 16-20 ta pilta) xolstcha tayyorlash usuli mavjud. Dunyo to‘qimachilik korxonalarida Marsoli (Italiya), Xova, Tayota (Yaponiya), Uayting (AQSh), Tryuchler (Germaniya), Riter (Shveysariya) firmalarining piltabirlashtiruvchi mashinalari xolstcha shakllantirishda samarali ishlatilmoqda. Rieter firmasining UNIlap E32, OMEGAlap E35 pilta birlashtiruvchi mashinalari ham xuddi shunaqa tuzilgan. UNIlap E32 pilta birlashtiruvchi mashina E72 va E76 qayta tarash mashinalariga, OMEGAlap E35 mashinasi esa E80 qayta tarash mashinasiga xolstcha tayyorlashga mo‘ljalangan. 3.3-rasm UNIlap E32 mashinasining texnologik sxemasi Mashina quyidagicha ishlaydi. Tazdagi pilta 1 nazorati datchikli yunalturuvchi 2 orqali o'tadi va "3 x 3" cho’zish asbobi 3 ga yo'naltiriladi. Riete furmasi mutahasisslarining ta'kidlashicha, faqat ikki zonali cho’zish qurilmasi dastlabki va asosiy cho’zish zonalari o'rtasidagi cho’zish miqdorini to'g'ri o'rnatish imkonini beradi. Tola uzunligi oshishi bilan dastlabki cho’zishni kamaytirish va asosiy cho’zishni oshirish tavsiya etiladi. Mashinada bitta xolstcha shakllantir mexanizmida ishlaydigan ikkita kallagi mavjud. Har bir kallag 14 tagacha piltani qayta ishlaydi. Har bir kallagning cho’zish asbobida cho’zilgan pilta chiqib, yupqa qatlam 4 ni hosil qiladi. Orqa kallag qatlami 5 valik orqali stol 6 ga o’zatiladi, so'ngra valik 7 yordamida oldingi kallag qatlam bilan qo’shiladi. Mashinaga texnik xizmat ko'rsatish qulay, bu ergonomik dizayn va operatorning mashinaning istalgan joyiga oson kirishi bilan ta'minlanadi. Ishlash parametrlarini boshqaruv panelidan o'rnatiladi. Ikki yupqa qatlamdan tashkil topgan xolstchani shakillantiruvchi yassilovchi moslamasiga beriladi, u erda qatlam yassilovchi vallar 8 da zichlanadi. Zichlangan xolstchani yumalatib o’rosh qurilmasiga kiradi, unda ikkita yumalatuvchi barabani bo’lib (yuqori 9 riflyali qilingan va pastki 10 silliq) g'altak 11 ning ustiga o'raladi. Xolstcha shakllantirish mashinalarining eski konstruksiyasidan farqli o'laroq, zichlash va o’rash moslamalari o'rtasida hech qanday latok yo'q, bu orqali o'tish vaqtida xolstcha sifati yomonlashmaydi. Buning o'rniga, oxirgi yassilovchi val xolstchani to'g'ridan-to'g'ri yuqori barabanga o’zatadi. Mashina xolstchani o'rashda g’altak ustidagi bosimni avtomatik boshqarish tizimi bilan jihozlangan, bu uning bir xil tuzilishini (strukturani) ta'minlaydi. Oldindan belgilangan uzunlikdagi xolstcha g'altakga o'ralganidan so'ng, uzish mexanizmi ishga tushadi, mashina to'xtaydi, qisish disklari 12 ko'tariladi va bir- biridan uzoqlashadi, o'ralgan xolstcha 13 chiqish latogi 14 chiqadi. Keyinchalik, qisish disklari tushiriladi, ular orasiga avtomatik ravishda bo'sh g'altak o'rnatiladi va yangi xolstchani o'rash boshlanadi. Bo'sh g'altaklar zahira moslamasi 15 ga joylashtiriladi. Unilap E 32 mashinasi VARIOspeed tizimi bilan jihozlangan bo'lib, u xolstchani o’rash jarayonida yumalatib o’rash barabanlarni tezligini o'zgartiradi, bu unumdorlikni oshishiga ham, xolstcha sifatini yaxshilanishiga ham imkonini beradi. (3.3-rasm). Xolstcha shakllantirish mashinalarida chiqarish tezligi (yumalatib o’rash barabanlarni tezligi) tolaning uzunligiga qarab tanlanishi kerak. Rieter firmasi mutaxasisslari tomonidan chiqarish tezligini tanlash uchun quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqan: − tola uzunligi 28 mm va undan kam bo’lganda - 90 m/min; − tola uzunligi 32 – 34 mm bo’lganda – 100 m/min bilan; - tola uzunligi 36 - 38 mm bo’lganda - 110 m/min; − tola uzunligi 40 mm bo’lganda - 115 m/min; − tola uzunligi 42 mm va undan uzun bo’lganda - 120 m/min. UNIlap E32 mashinasida xolstcha ikkita yumalatuvchi barabanlar sirtida o‘raladi (3.19-rasm). TCL 1 mashinasida ham xolstchaning o‘ralishi xuddi shuningdek amalga oshiriladi. a b 3.19-rasm. UNIlap E32 va TCL 1 mashinalarida xolstcha shakllanishi O‘ram diametri kattalashgan sari g‘altakning aylanishlar chastotasi kamayib boradi. Bu salbiy xodisa, chunki o‘rash tezligi o‘zgarishi bilan tolalarning qatlamda joylashishi ham o‘zgaradi. Buning asosiy sababi dinamik ta’sirlar bo‘lib, yumalatuvchi barabanlar sirtidagi riflya o‘yiqlarida tolalar bosim ostida egilib, riflya qirralari ta’sirida ishqalanib sidiriladi. Natijada xolstchaning strukturasi buzulib, sifati pasayishi ma’lum bo‘lgan. Buni yo‘qotish maqsadida UNIlap E32 mashinasida VARIOspeed rostlagichi ishlatiladi. Uning vazifasi xolstcha o‘rami diametrining oshishiga mos holda g‘altakning aylanishlar chastotasini pasaytirishdir. Unilap, LW 3, TCL 1 xolst shakllantiruvchi mashinalarning ishlash prinsipi Textima firmasining mashinalari bilan o‘xshash. Bu mashinalarda xolst shakllantirish prinsipi 84-rasm, a da keltirilgan. a b 84-rasm. Xolstcha shakllantirishning turli usullari Unilap mashinasida xolstchaning shakllanishi (84-rasm, a) o‘zgaruvchan tezlikda amalga oshiriladi. Xolstchaning diametri oshgan sari yumalatuvchi baraban tezligi kamayib boradi. O‘zgaruvchan tezlik mashina samaradorligini kamaytiradi, ammo bu sistemaning asosiy kamchiligi xolst shakllantirish va yumalatuvchi baraban zonasida bosimning o‘zgaruvchanligi bo‘lib, uning ta’sirida qatlamlarning siljishi hisobiga va ushbu uchastkada xolst strukturasining buzilishi hisoblanadi. Shuning uchun xolst shakllantiruvchi uzluksiz taranglovchi tasmalar yordamida xolst shakllantirishning yangi (Omega-shaklidagi) tizimi ishlab chiqildi (84-rasm, b). Taranglovchi tasma o‘rashda doimiy tezlik bilan xolstchani qamrab oladi. Shuning hisobiga xolstchani butun perimetri bo‘ylab bosimning bir tekis bo‘lishi ta’minlanib, qatlamlar siljishini oldi olinadi. Ushbu tizim shakllanayotgan xolstchaning strukturasi doimiy bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu prinsipda xolstcha shakllantirish Omega modelidagi mashinalarda qo‘llaniladi. O‘zbekiston to‘qimachilik korxonalarida turli modelli xolst shakllantiruvchi mashinalari samarali ishlamoqda: 84-7R (Toyoda), LW 3 (Marzoli), TSL 1 (Truetzschler), Unilap, Omegalap (Rieter) va hokazo. 10-jadvalda xolst shakllantiruvchi mashinalarning texnik tavsifi keltirilgan. 12-jadval Qayta tarashga tayyorlash mashnasining texnik tavsifi № Texnik ko‘rsatkichlari TSL-12 UNIlap E 32 OMEGAlap E 36 1 Chiqarish tezligi, m/min 180 70-120 230 2 Unumdorligi, kg/s 518 480 600 3 Piltaning chiziqiy zichligi, kteks 4-5 3,3-6 3-6 4 Xolstchaning chiziqiy zichligi, kteks 60-80 140 140 5 Xolstchaning eni, mm 300 300 300 6 Xolstchaning massasi, kg 25 25 25 7 Piltalarning qo‘shilishlar soni, 24 28 28 8 Umumiy cho‘zish 1,2-3 1,36-2,2 1,4-2,4 9 Elektr energiya sarfi, kVt/soat 16,05 7-2,2 4,8 10 Mashinaning eni, mm 8000 6890 6890 11 Mashina balandligi, mm 2220 2800 2802 12 Mashinaning uzunligi, mm 8088 8013 7963 “Trutzschler” firmasining TSL-1 piltabirlashtiruvchi mashinasi “Rieter” firmasining OMEGA LAP-35 piltabirlashtiruvchi mashinasi Piltabirlashtiruvchi mashina unumdorligi Piltabirlashtiruvchi mashinaning nazariy unumdorligi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 1000 60 ' . . ' . . х o r v r v o n Т n d A     =  yoki 1000 60 ' . . х r v o n Т A   =  , [kg/s]; bu yerda: do‘r.v. – o‘rovchi val diametri, mm; no‘r.v. – o‘rovchi val aylanishlar chastotasi, min-1; Tx – xolstchaning chiziqiy zichligi, kteks; o‘r.v. – o‘rovchi valning chiziqiy tezligi, m/min. Nazorat savollar: 1. Qayta tarash jarayoning maqsadi va mohiyati nimalardan iborat ? 2. Qayta tarash yigirish sistemasida ishlatiladigan xom ashyo turlarini izohlang? 3. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning qanday usullari mavjud? 4. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning maqsadi va mohiyati nimalardan iborat? 5. Xolstcha tayyorlash (shakllantirishda) qanday mashinalar ishlatiladi? 6. Xolstcha shakllantiruvchi mashinalarda texnologik jarayonini amalga oshishini qiyosiy izohlang? 7. Pilta birlashtiruvchi mashinaning vazifalari nimalardan iborat? 8. Pilta birlashtiruvchi mashinasining unimdorligi qanday aniqlanadi? 9. OMEGAlap E 36 pilta birlashtiruvchi mashinasining afzalligi nimalardan iborat?