QAYTA TARASH JARAYONI. MAHSULOTNI QAYTA TARASHGA TAYYORLASH. Reja 1. Qayta tarash jarayonining maqsadi va mohiyati 2. Qayta tarash sistemasining xom ashyosi 3. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlash usullari 4. Xolstcha shakllantiruvchi mashinalar 5. Piltabirlashtiruvchi mashina unumdorligi Tarash mashinasi piltasida turli uzunlikdagi, ajratilmagan tolalar, tugunaklar, tolali chigit po‘sti va iflosliklar sezilarli miqdorda (1 g taramda 1-1,5 % gacha) mavjud bo‘ladi. Xatto birinchi nav paxta tolalarini ishlatganda ham 1 g taram tarkibida 100-180 nuqsonlar saqlanib qoladi. Bularni bartaraf etish maqsadida qayta tarash sistemasi qo‘llaniladi. Bu sistemada olingan ip pishiqligi, ravonligi, silliqligi, elastikligi, jilvalanishi va tozaligi bilan ajralib turadi. Qayta tarash jarayoning maqsadi tarash piltasidan yaxshi tozalangan, uzunligi bo‘yicha ravon, tolalari to‘laligicha ajratilgan va tekislangan, bir - biriga parlell joylashgan qayta taralgan pilta olishdan iborat. Qayta tarash jarayonining mohiyati esa qisilgan xolatdagi tolalar tutamini bir necha taroqlar yordamida dastlab old uchlarini, so‘ngra orqa uchlarini tarab, ignalar yordamida alohida-alohida tolalarga to‘la ajratib, ularni paralell joylashtirib tekislashdan, kalta tolalar va nuqsonlarni tamomila tarab tashlashdan iboratdir. Qayta tarash sistemasining xom ashyosi Qayta tarash iplarini tayyorlash uchun, odatda 1a; 1b; 1; 2; 3 tiplarga mansub tolalar ishlatiladi. Qayta tarash iplarining tannarhini kamayatirish maqsadida, ularni tayyorlashda 4-5 tip o‘rta tolali paxtani ishlatish tajribasi ham qo‘llanilmoqda. Bulardan tashqari kimyoviy shtapel va paxta tolalari aralashmasidan qayta tarash iplari tayyorlash ham keng tarqalgan bo‘lib, bu katta iqtisodiy samara beradi. Kimyoviy shtapel tolalarni paxta bilan aralashtirish piltalash mashinasida amalga oshirilganda komponentlar doimiyligi saqlanib, yuqori sifatli qayta tarash iplari olinadi. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlash usullari Tarash piltasi tarkibidagi tolalarning tekislanish darajasi past (=0,5-0,6) bo‘lib, u kerakligicha yo‘naltirilmaganligi tufayli uni qayta tarashda to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlatilsa kalta tolalar bilan birgalikda uzun tolalar ham tarandi tarkibiga o‘tib ketadi. Shuning uchun mahsulot qayta tarashga tayyorlanadi. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning maqsadi qayta tarash jarayonini bir maromda o‘tishini ta’minlashga xizmat qiluvchi bir tekis tuzilishdagi tolali mahsulot (xolstcha) tayyorlash va taralgan piltadan qayta taralgan piltasi xamda ip chiqish miqdorini oshirishdan iboratdir. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashni mohiyati esa cho‘zish asbobi orqali mahsulotni cho‘zish natijasida tolalarni uchlarini tekislash, paralellashtirish, mahsulotni qo‘shish orqali ko‘ndalang va bo‘ylamasiga tuzilishi bir xil bo‘lgan, g‘altakga o‘ralgan xolstcha tayyorlashdan iborat. Mahsulotning qayta tarashga tayyorlashning uch va ikki bosqichli usullari mavjud: 1. Uch bosqichli usul: - taralgan piltadan piltalash mashinasida piltalangan pilta olinadi; - olingan mahsulotdan piltabirlashtiruvchi mashinada xolstcha tayyorlanadi; - xolstcha xolst cho‘zish mashinasida cho‘zilib, tolalari to‘g‘rilangan bir tekis xolstchalarga aylantiriladi. 2. Ikki bosqichli usul: - taralgan piltadan piltalash mashinasida piltalangan pilta olinadi; - 16, 24, 32, 48 ba’zan 60 tagacha piltalangan piltalar piltabirlashtiruvchi mashinasidan o‘tkazilib, xolstcha shakllantiriladi. Mahsulot qayta tarashga qanchalik sifatli tayyorlansa, qayta tarash jarayoni shunchalik yaxshi o‘tadi, tarandi kam chiqadi, qayta taralgan piltaning miqdori ortadi. Qayta tarashga tayyorlangan mahsulot - xolstchani tashkil etuvchi tolalarni tekislanish darajasi =0,86 gacha etadi. Xolst shaklantiruvchi mashinalar «Tekstima» firmasining 1576 modelidagi piltabirlashtiruvchi mashinada og‘irligi 24-27 kg bo‘lgan xolstchalar soatiga 300-350 kg unumdorlikda tayyorlanadi. Mashina 24 ta piltani qo‘shib, chiziqli zichligi 60-80 kteks bo‘lgan eni 265 mm, diametri 380 mm xolstchalar tayyorlashga mo‘ljalangan. Ta’minlovchi stol atrofiga diametri 500 mm va undan katta bo‘lgan balandligi 1000 mm li tazlarda joylashtiriladi. Tazlardagi piltalar tortib uzatuvchi silindr va valiklar juftligi yordamida xarakatlantirilib stolchaga yo‘naltiriladi. Stolchaning sirti sayqallanib (xromlangan) silliqlangan bo‘lib yashirin cho‘zilishni oldini oladi. Stolchada harakatlanayotgan alohida-alohida piltalar yassilovchi vallarga uzatiladi va piltalar tekislanib (dazmollanib), zichlab o‘rovchi mexanizmga uzatiladi. Ushbu mexanizmda piltalardan xolstcha shakllantiriladi. 1576 pilta birlashtiruvchi mashinaning texnologik sxemasi 1, 2-yo‘naltiruvchilar, 3-yassilovchi vallar, 4-o‘rovchi vallar, 5-g‘altak, 6-xolstcha, 7-taz, 8-silindr, 9-signal lampasi. Angliyaning Lap-Forms xolst shaklantiruvchi mashinasida 48 piltalash piltasi, Amerikaning Super Lap xolstcha shaklantiruvchi mashinasida 60 ta piltalash piltasidan (3 guruhga bo‘lingan 16-20 ta pilta) xolstcha tayyorlash usuli mavjud. Plat firmasi LAP-former 701 modelli pilta birlashtiruvchi mashinasida 48 tagacha piltalangan piltani qo‘shib 2-5 marotabaga cho‘zib diametri 600 mm, eni 300 mm, massasi 27 kg bo‘lgan xolstcha tayyorlash mumkin. Dunyo to‘qimachilik korxonalarida Marsoli (Italiya), Xova, Tayota (Yaponiya), Uayting (AQSh), Tryuchler (Germaniya), Riter (Shveysariya) firmalarining piltabirlashtiruvchi mashinalari xolstcha shakllantirishda samarali ishlatilmoqda. Super Lap xolstcha shaklantiruvchi mashinasi 1-piltalar, 2-«33» sistemasidagi cho‘zish asbobi, 3-qo‘shilgan piltalar, 4-5-6-yassilovchi valiklar, 7-stolcha, 8-tekislovchi stol, 9-yassilovchi - ezuvchi vallar, 10-o‘rovchi silliq val (ustki), 11-o‘rovchi qirrali val (pastki), 12-xolstcha “Trutzschler” firmasining TSL-1 piltabirlashtiruvchi mashinasi “Rieter” firmasining OMEGA LAP-35 piltabirlashtiruvchi mashinasi Piltabirlashtiruvchi mashina unumdorligi Piltabirlashtiruvchi mashinaning nazariy unumdorligi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 1000 60 ' . . ' . . х o r v r v o n Т n d A     =  yoki 1000 60 ' . . х r v o n Т A   =  , [kg/s]; bu yerda: do‘r.v. – o‘rovchi val diametri, mm; no‘r.v. – o‘rovchi val aylanishlar chastotasi, min-1; Tx – xolstchaning chiziqiy zichligi, kteks; o‘r.v. – o‘rovchi valning chiziqiy tezligi, m/min. Nazorat savollar: 1. Qayta tarash jarayoning maqsadi va mohiyati nimalardan iborat ? 2. Qayta tarash yigirish sistemasida ishlatiladigan xom ashyo turlarini izohlang? 3. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning qanday usullari mavjud? 4. Mahsulotni qayta tarashga tayyorlashning maqsadi va mohiyati nimalardan iborat? 5. Xolstcha tayyorlash (shakllantirishda) qanday mashinalar ishlatiladi? 6. Xolstcha shakllantiruvchi mashinalarda texnologik jarayonini amalga oshishini qiyosiy izohlang? 7. Pilta birlashtiruvchi mashinaning vazifalari nimalardan iborat? 8. Pilta birlashtiruvchi mashinasining unimdorligi qanday aniqlanadi?