QISHLOQ XO‘JALIGINI “YASHIL IQTISODIYOT” ASOSIDA BARQAROR RIVOJLANTIRISH 1. Qishloq xo‘jaligini “yashil iqtisodiyot” asosida rivojlantirish muammolari Rivojlangan mamlakatlarning oltinchi texnologik ukladga o‘tishi munosabati bilan IHTT 2009 yilda “yashil iqtisodiyot” asosida uzoq muddatli (2030 va 2050 yillarga qadar) davrga mo‘ljallangan rivojlanish siyosatini rasman e’lon qildi1. “Yashil iqtisodiyot”ni shakllantirishda “dekapling”2 samarasiga erishish muhim ahamiyatga ega. “Dekapling” ekologik jihatdan barqaror iqtisodiyotga qarab rivojlanishning strategik asosi hisoblanadi. Uning mohiyati o‘sib borayotgan ehtiyojlarni tabiiy kapitalning kamayishini minimallashtirish hisobidan qondirishda namoyon bo‘ladi3. Shuning uchun qishloq xo‘jaligini “yashil texnologiyalar” asosida rivojlantirish, tabiiy kapitalni maksimal darajada tejash, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish orqali iqlim o‘zgarishlariga tez moslasha oladigan, ekologik toza oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini keskin oshirish masalalari dolzarb bo‘lib qolmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi aholi ish bilan band bo‘ladigan asosiy soha va kambag‘allar uchun yagona daromad manbai hisoblanadi. “Yashil” qishloq xo‘jaligi jahonda kambag‘allik darajasini pasaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligining “yashil” usullarini qo‘llash ekologik 1 United Nations Environmental Programme: Green Economy. http://www.unep.org 2 decoupling – инглизча сўз бўлиб, ажратиш, бўлиб ташлаш, деган маъноларга эга. 3 Decoupling natural resource use and environmental impacts from economic growth. UNEP. http://www.unep.org. degradatsiyalashuv va kambag‘allik muammolarini birgalikda hal etishga yordam beradi. Yer yuzida 2,6 mlrd. kishi bevosita qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq hayot kechiradi, ularning aksariyat qismi qishloq joylarda kichik fermalarda kuniga 1 dollardan kam daromad evaziga mehnat qiladi. Qishloq joylarda kambag‘allarning 70 foizi yashash manbaini qishloq xo‘jaligi bilan bog‘lashadi. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra qishloq xo‘jaligining YaIMdagi ulushi jahon bo‘yicha o‘rtacha 3 foizni tashkil etgani holda past daromadli mamlakatlarda bu ko‘rsatkich 32 foizga teng4. BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari tarkibidagi 2-maqsad “Ochlikka barham berish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, iste’molni yaxshilash va barqaror qishloq xo‘jaligini targ‘ib qilish”dan iborat bo‘lib, ushbu maqsadga erishishda qishloq xo‘jaligi muhim ahamiyat kasb etadi. Jahonda 815 milliondan ortiq kishi to‘yib ovqatlanmaydi, ularning aksariyat qismi rivojlanayotgan mamlakatlarda istiqomat qiladi va ular aholining 12,9 foizini tashkil etadi5. So‘nggi yillarda mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash bo‘yicha bir qator choralar amalga oshirilishi natijasida O‘zbekiston dunyoda egallagan o‘rnini mustahkamlashga erishdi va bosqichma-bosqich global reytinglarda o‘z mavqeini yaxshilab oldi. O‘zbekiston Respublikasi 2019 yilda Global ochlik indeksi bo‘yicha 119 mamlakat o‘rtasida 49-o‘rinni egallab, 10,7 ko‘rsatkich bilan “mo‘tadil” darajaga erishdi6. Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, qishloq xo‘jaligida organik ishlab chiqarishni joriy etishdagi asosiy muammo agrasonat majmuasida “yashil texnologiyalar”ni qo‘llash biznes uchun manfaatli sharoitlar yaratish muammosi hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun davlat, xususiy investorlar va iste’molchilar birgalikda hamkorlik qilishi zarur bo‘ladi. Organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda yetakchi mavqe davlatga tegishli bo‘lishi kerak. Sohani rivojlantirish uchun maqsadli 4https://www.greengrowthknowledge.org/sites/default/files/downloads/resource/The_Little_Green_Data_Book_201 4_0.pdf 5 https://www.un.org/sustainabledevelopment/ru/hunger/ 6 https://www.welthungerhilfe.org/hunger/global-hunger-index/ dasturlar doirasida loyihalarni imtiyozli kreditlash va soliqqa tortish bo‘yicha rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar tizimidan keng foydalanish lozim. Qishloq xo‘jaligini “yashillashtirish” fermerlarning daromadliligi va unumdorligini oshirish, qishloq xo‘jaligidan makroiqtisodiy darajada foyda olish, iqlim o‘zgarishlariga moslashish va ekotizim xizmatlarini rivojlantirish kabi afzalliklarga olib keladi. Qishloq xo‘jaligini yashillashtirishga qaratilgan strategik islohotlar va investitsiyalar sohada quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish imkonini yaratadi: - iqtisodiy tizimni diversifikatsiyalash; - hosildorlikni oshirish hisobiga kambag‘allik darajasini pasaytirish va mehnat unumdorligi yuqori “yashil” ishchi o‘rinlarini yaratish; - barqaror oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash; - sanoatga asoslangan qishloq xo‘jaligining amaldagi usullari bilan bog‘liq iqtisodiy va ekologik xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish. 2. Organik qishloq xo‘jaligi tushunchasi, rivojlanish ko‘rsatkichlari va usullari Nemis olimi Ralf F. Qishloq xo‘jaligiga “... jahonda qishloq xo‘jaligi tarkibining turlichaligi va rivojlantirish usullarining ko‘pligiga qaramasdan ilmiy asosda rivojlanadigan agrosanoatdir”, deb ta’rif beradi7. Organik qishloq xo‘jaligi deyilganda, atrof-muhitni saqlab qolish, rivojlantirish va tabiiy kapitalni jamg‘arishga ko‘maklashuvchi agrar ishlab chiqarishni boshqarishning yaxlit tizimi nazarda tutiladi. Ushbu tizim avvalo, har bir mintaqaning o‘ziga xos shart-sharoitlarini hisobga olgan holda tashqi resurslardan emas, balki mintaqa uchun moslashtirilgan boshqaruv mexanizmlaridan foydalanishni taqozo etadi. Bu esa agrar ishlab chiqarishda ekstensiv usullardan, sintetik materiallardan foydalanish qarama-qarshi bo‘lgan agronomiya, biologiya va 7 Ральф Ф. Зеленая революция. Экономический рост без ущерба для экологии. Пер. с немец. –М.: АНФ, 2016. С. 204. mexanik usullardan foydalanishni nazarda tutadi. Zamonaviy organik qishloq xo‘jaligi ilmiy yondashuv asosida rivojlantiriladi. O‘simliklarni yetishtirish jarayoni, tuproqshunoslik, ozuqa yem ishlab chiqarish, chorvachilik va boshqa sohalarni intensiv “yashil texnologiyalar”ni qo‘llash orqali rivojlantirish taqozo etiladi. Organik qishloq xo‘jaligini yuritishning tamoyillari 1980 yilda Xalqaro organik qishloq xo‘jaligi harakati federatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan va quyidagilardan iborat: salomatlik, ekologiya, adolat va g‘amho‘rlik8. Organik qishloq xo‘jaligi global “yashil iqtisodiyot”ning muhim yo‘nalishi sifatida dunyoning 181 mamlakatida rivojlantirilmoqda. Organik ishlab chiqarish uchun ajratilayotgan yer maydonlari yildan yilga ko‘payib bormoqda. Jumladan, 2008-2018 yillarda 15,0 mln. gektardan 71,5 mln. gektargacha yoki 4,8 martaga ortdi. Ushbu davrda jahon organik mahsulotlar bozorining hajmi 5,4 martaga oshib, 2018 yilda 96,7 mlrd. dollarni tashkil etdi va prognozlarga ko‘ra 2020 yilga qadar 200 mlrd. dollardan oshib ketishi kutilmoqda. Ushbu jarayonga organik mahsulotlarni qayta ishlash infratuzilmasi va marketingning rivojlanishi katta ta’sir ko‘rsatadi. Organik qishloq xo‘jaligi jahon mintaqalari bo‘ylab notekis rivojlangan. Jumladan, 2018 yilda organik qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan jami yer maydonlarining katta qismi Okeaniya (50%) va Yevropa (22%) mintaqasiga to‘g‘ri kelgan. Organik qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan yer maydonlari hajmi 2008-2018 yillarda 4,8 martaga oshganligiga qaramasdan ularning jami yer maydonlaridagi ulushi dunyo bo‘yicha bor-yo‘g‘i 1,5 foizni tashkil etmoqda. Shu bilan bir vaqtda dunyoning 16 ta mamlakatida ushbu ko‘rsatkich 10%dan, Lixtenshteyn (38,5%), Samoa (34,5%) va Avtrsaliyada (34,7%) esa 25%dan yuqori. Organik mahsulotlarni sotishning asosiy bozori rivojlangan mamlakatlar hisoblanadi va ushbu bozorning 90 foizga yaqini AQSh, Yevropaning hissasiga to‘g‘ri keladi. Jumladan, 2018 yilda AQSh organik mahsulotlar bozori hajmi 40,6 mlrd. yevroni, Yevropa bozori hajmi esa 30 mlrd. yevrodan ko‘proqni tashkil etdi. 8 https://www.ifoam.bio Yevropa organik mahsulotlar bozorida Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Shveysariya, Shvesiya, Ispaniya yetakchi mavqega ega. Organik mahsulotlarni jon boshiga iste’mol qilish miqdori ko‘rsatkichi bo‘yicha ham rivojlangan mamlakatlar yetakchi mavqega ega. 2018 yilda ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha mutlaq birinchilik Daniya va Shveysariyaga tegishli bo‘lib, jon boshiga organik mahsulot iste’mol qilish miqdori 312 yevroni tashkil etdi. 2018 yilda jahonda 2,8 million organik qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar ro‘yhatga olingan. Hindiston hissasiga jami organik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar sonining 50%i to‘g‘ri kelmoqda. Keyingi o‘rinlarni Uganda (210 000) va Efiopiya (204 000) egalladi. Hindiston organik mahsulotlarga qo‘yiladigan talablar bo‘yicha sertifikatga ega ishlab chiqaruvchilar soni bo‘yicha dunyoda yetakchi mamlakat hisoblanadi. Hindistonda organik mahsulotlar ishlab chiqarish uchun 1,9 mln. ga yer ajratilgan va mamlakat o‘z mahsulotlarini 40 dan ortiq mamlakatlarga eksport qiladi. Hindiston eksportining katta qismini organik mahsulotlar texnologiyasi asosida ishlab chiqilgan kokos yog‘i, ziravorlar, o‘tlar va an’anaviy hind choylari tashkil etadi. BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra 2050 yilga qadar jahon oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi aholi ehtiyojlariga mos ravishda 70 foizga ortadi. Hozirda ushbu maqsadga qanday usullar yordamida erishish mumkinligi borasida tortishuvlar davom etmoqda va ushbu maqsadga erishish yo‘llaridan biri qishloq xo‘jaligini “yashil iqtisodiyot” usullari yordamida rivojlantirish hisoblanadi. Agrosanoatning ko‘p energiya talab etishi, yer osti suvlarini ifloslantirishi, tuproq tarkibining buzilishiga olib kelishi, eroziyani kuchaytirishi, hayvonlarni ishlab chiqarish mashinalariga aylantirishi, bio xilma- xillikni qisqartirishi, tabiiy landshaftlarni cho‘llarga aylantirishi bilan bog‘liq salbiy oqibatlari qishloq xo‘jaligida yashil texnologiyalarni qo‘llash jarayonini jadallashtirishni taqozo etadi. 3. Organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash yo‘nalishlari Jahon amaliyotida organik qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashning turli usullari mavjud. Rivojlangan mamlakatlarda aholi turmush darajasining ortishi oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ushbu talablarni inson sog‘lig‘i bilan bog‘liq risklarni pasaytirish, mahsulotlarning miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga qo‘yilayotgan mezonlarning takomillashib borayotganligi bilan izohlash mumkin. Iste’molchilar tomonidan ekologik toza mahsulot yoki organik oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talab o‘sib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlarda agrosanoat mahsulotlarini ekologik talablar asosida ishlab chiqarish bundan 30 yil oldin boshlangan bo‘lib, bu turdagi mahsulotlarning asosiy bozorlari AQSh, Kanada, YeI mamlakatlari ( Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya), Osiyo mintaqasi mamlakatlari (Yaponiya) hisoblanishadi. Rivojlangan mamlakatlar agrosanoat majmuasining rivojlanishida ushbu sohani davlat tomonidan turli usullar yordamida qo‘llab-quvvatlash muhim o‘rin tutadi. An’anaviy tarzda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qiluvchi AQSh, YeI mamlakatlari jahon bozoridagi yetakchi mavqelarini saqlab qolish va ekologik xavfsiz ishlab chiqarishni ta’minlash uchun milliy qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini eksport subsidiyalari ajratish orqali har tomonlama qo‘llab- quvvatlashga harakat qilishadi. Texnologik jihatdan rivojlangan Yaponiya, Norvegiya, Avstriya kabi oziq-ovqat mahsulotlarining sezilarli qismini import qiluvchi mamlakatlar eksporterlarga bog‘liqlikni pasaytirish maqsadida milliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlashadi. Organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashda sertifikatlash tizimini joriy etish muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqaruvchilar sertifikatlar yordamida o‘z xo‘jaliklarida organik mahsulotlar ishlab chiqarayotganliklarini isbotlay olishadi. Sertifikatlashdan maqsad organik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarning tijorat faoliyatini rivojlantirish, sifatni kafolatlash, qalbaki mahsulotlardan ogohlantirish hisoblanadi. XX asrning 70- yillaridan boshlab ilk bor Yevropa va Amerikada xususiy assotsiatsiyalar organik mahsulotlarni o‘z standartlari doirasida sertifikatlashni boshlashgan. 1980 yillarda organik qishloq xo‘jaligini yuritish bo‘yicha davlat tavsiyanomalari, 1990 yillardan esa ushbu sohaga davlat standartlarini joriy etish boshlandi. Dehqonchilik, chorvachilik va mahsulot ishlab chiqarish bilan shug‘ullanayotgan fermer xo‘jaligi faoliyati organik sertifikat olish uchun quyidagi tamoyillarga mos kelishi zarur: - mahsulot tarkibidagi ingredientlarning 95%i organik standartlarga mos kelishi, 5%i esa tabiiy bo‘lishi va YeIda qo‘llaniladigan talablarga muvofiq bo‘lishi lozim; - organik mahsulotlar yetishtirish uchun ajratilgan yerlarda kamida uch yil davomida kimyoviy o‘g‘itlar, pestitsidlar va organik dehqonchilikda foydalanish mumkin bo‘lmagan boshqa qo‘shimchalardan ozod etilishi zarur. Yerning tozaligi muntazam laboratoriya tekshiruvlaridan o‘tkazib turiladi; - chorvachilikda barcha hayvonlar erkin boqilishi va aylanib yurishi lozim. Hayvonlarning kasal bo‘lib qolishining oldini olish maqsadida har bir hayvon turi uchun mos qulay sharoit yaratish, garmonlar va turli antibiotiklardan foydalanish ta’qiqlanadi. - o‘tho‘r hayvonlar uchun yemishlarning kamida 60%i fermer xo‘jaligining o‘z maydonlarida ishlab chiqarilgan bo‘lishi, agar buning imkoni bo‘lmasa shu hududdagi boshqa xo‘jalikda yetishtirilgan bo‘lishi zarur. Yosh hayvonlar uch oygacha ona suti bilan ozuqlanishi shart. - organik o‘g‘itlardan (jumladan, go‘ng, hayvonlarning chiqindilaridan kompost va boshqalar) foydalanish ham cheklangan. Tuproqning umumiy holatini yaxshilash uchun mikroorganizmlarning tarkibiy qismlaridan foydalanish mumkin. 4. O‘zbekistonda organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari Qishloq xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri hisoblanadi va qishloq xo‘jaligini “yashil” iqtisodiyot asosida rivljlantirish zaruriyati umumglobal rivojlanish tendensiyalariga mos keladi. Jumladan, mamlakat aholisining qariyb 16,4 millioni (jami aholining 49,4 foizi) qishloq hududlarida istiqomat qiladi (2018 y.). Mamlakatda tug‘ilish darajasi yuqori (23,3 promille) va shunga mos ravishda qishloq joylarida ortiqcha ishchi kuchi mavjud. Aholining 45,5 foizini 25 yoshgacha bo‘lganlar, 55 foizdan ko‘prog‘ini esa 30 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etadi. Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligida 20 mln. gektardan ortiq, shu jumladan 3,2 mln. gektar sug‘oriladigan ekin yer maydonlaridan foydalanib, aholining ehtiyoji uchun oziq-ovqat mahsulotlari, iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur xom ashyo yetishtirilmoqda9. Respublika aholisi sonining yuqori sur’atlar bilan o‘sib borishi, qishloq xo‘jaligi yerlarining boshqa toifaga o‘tkazilishi va global iqlim o‘zgarishi ta’sirining keskinlashuvi oqibatida oxirgi 15 yilda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan sug‘oriladigan yer maydonlari o‘lchami 24 foizga (0,23 gektardan 0,16 gektargacha), o‘rtacha yillik suv ta’minoti darajasi esa 3 048 metr kubdan 158,9 metr kubgacha qisqardi. Prognozlarga ko‘ra, kelgusi 30 yil mobaynida sug‘oriladigan yer maydonlari yana 20 — 25 foizga qisqarishi mumkin. Uzoq yillar davomida qishloq xo‘jaligi yerlaridan samarasiz foydalanish natijasida tuproqning tabiiy unumdorligi va ekinlar hosildorligi pasayib, yetishtirilgan mahsulot sifati yomonlashmoqda, atrof-muhit ifloslanishi ortib bormoqda. Jumladan, sug‘oriladigan ekin yerlaridagi tuproqlarning 93 foizida harakatchan fosfor miqdori, 68,3 foizida almashuvchan kaliy miqdori, 79,3 foizida gumus (chirindi) miqdori o‘rtachadan past darajaga tushib qolgan. Qishloq xo‘jaligida o‘rtacha yillik suv sarfi 45 696 mln metr kub yoki iqtisodiyot tarmoqlarida iste’mol qilingan suv resurslarining 90 foizini tashkil etib, yuqoriligicha qolmoqda. Jumladan, rivojlangan davlatlarda 1 m3 suv bilan 4-6 dollarlik mahsulot yetishtirilayotgan bo‘lsa, respublikamizda bu ko‘rsatkich 0,15 9 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2019 йил 17 июнь, ПФ-5742-сон Фармони dollarni tashkil etmoqda10. Jahon resurslari institutining prognoziga ko‘ra, 2040 yilga borib O‘zbekiston suv tanqisligi eng yuqori bo‘lgan 33 ta mamlakatning biriga aylanadi. Qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun suv yetkazib berish xarajatlarini qoplash mexanizmining mavjud emasligi suv tejovchi texnologiyalarni keng joriy qilishga to‘sqinlik qilmoqda. Hosildorlikning kamayishi oziq-ovqat xavfsizligi va to‘lov balansi uchun jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi, bu esa suv resurslarini barqaror boshqarish va qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirishda resurstejamkor texnologiyalarni qo‘llash zaruratini yuzaga keltiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining“2019 — 2030 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019 yil 4 oktyabr, PQ- 4477-son Qarorida 2030 yilga qadar bir gektar maydonni sug‘orish uchun ishlatiladigan suv sarfini 20 foizga kamaytirish vazifasi belgilangan. “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasi”da belgilangan ustuvor yo‘nalishlardan biri “... yer va suv resurslari, o‘rmon fondidan oqilona foydalanishni nazarda tutuvchi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish” hisoblanadi. Ushbu strategiyada 2030 yilga qadar qishloq xo‘jaligidagi issiqxona gaz chiqindilari miqdorini 2016 yilgi darajadan 50 foizga kamaytirish, suv tejovchi texnologiyalar joriy etilgan sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlari maydonini 32 foizga, o‘rmon bilan qoplangan maydonlarni 30 foizga kengaytirish kabi vazifalar belgilangan (6.4.1-jadval)11. O‘zbekiston Respublikasining “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish strategiyasiga muvofiq qishloq xo‘jaligi sohasida 2030 yilga qadar quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirilgan12: 10 Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги ПФ-5742-сон Фармонига 1-ИЛОВА 11 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 2019 йил 23 октябрь ПФ-5853-сон Фармони 12 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2019 — 2030 йиллар даврида Ўзбекистон Республикасининг “яшил” иқтисодиётга ўтиш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 2019 йил 4 октябрь, ПҚ-4477-сон Қарорига 1-илова - ishlab chiqarish aylanishdan chiqqan yaylovlarni tiklash va yaylovlarni barqaror boshqarish mexanizmlarini joriy etish; - organik qishloq xo‘jaligi uslublarini joriy etish; haydaladigan yer maydonlari yuzasining doimiy qoplanib turishini ta’minlash maqsadida ekinlarni takror ekish; - ekinlar tarkibini diversifikatsiya qilish (ko‘p yillik daraxtlar va ko‘p yillik o‘tlar ekilishini kengaytirish); - ishlab chiqarish va qayta ishlashga investitsiyalarni jalb etish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarining qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish; - chorvachilikning organik chiqindilarini to‘g‘ri saqlash/qayta ishlash; suv manbalarining qishloq xo‘jaligi chiqindilari bilan ifloslanishining oldini olish; - sho‘rlanish, qurg‘oqchilik va boshqa xavfli hodisalar va xatarlarga bardoshli yuqori mahsuldor chorva mol va o‘simlik turlari (navlari)ni yetishtirish, mahalliy chorva turlari va o‘simlik navlari genofondini, shuningdek, madaniy o‘simliklarning yovvoyi ajdodlari genofondini saqlash. Nazorat savollari 1. Qishloq xo‘jaligini “yashil iqtisodiyot” asosida rivojlantirish zaruriyatini asoslang. 2. Qishloq xo‘jaligini “yashillashtirish” va organik mahsulotlarni ishlab chiqarishga o‘tish strategiyasi imkoniyatlarini baholang. 3. Organik qishloq xo‘jaligi tushunchasining mohiyatini yoritib bering. 5. Davlat tomonidan organik qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash mexanizmi qanday iqtisodiy dastaklar yordamida amalga oshiriladi? 6. O‘zbekistonda organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish imkoniyatlarini baholang.