QISHLOQ XOʻJALIK EKINLARINING ASOSIY ZARARLI ORGANIZMLARINI FENOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2024-05-14

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

912,2 KB


Ilmiybaza.uz QISHLOQ XOʻJALIK EKINLARINING ASOSIY ZARARLI ORGANIZMLARINI FENOLOGIYASI To’g’ri qanotli hasharotlarning fenologik xususiyatlarini tadqiq qilishimizda mavsumiy rivojlanish bosqichlarini bilish katta ahamiyatga ega. To’g’riqanotlilar faunasining shakllanishiga abiotik omillarning ta’sirini bilishda, ularning mavsum davomida faunasining shakllanishini bashorat qilishda muhim sanaladi. Shunga asosan, mazkur hududning to’g’riqanotlilari faunasining fenologik spektrlari 4 ta guruhga ajratiladi. 1. Birinchi guruh - imago va lichinka holida qishlovchi turlar. Bu guruhiga 23 ta tur Melanogryllus desertus Rall., Modicogryllus bordigalensis Latr., Tartarogryllus tartarus Sauss Gryllodinus kerkennensis (Finot), Turanogryllus lateralis (Fied.), Eremogryllodes semyenovi (Mir.), Gryllotalpa grullatalpa L., Tetrix bolivari Saul., Tetrix subulata L., Tetrix tartara tartara (I. Bol.), Tetrix tartara subacuta B.-Bien., Pyrgomorpha bispinosa deserti B.-Bien., Chrotogonus turanicus Kuthy., Tropidopola turanica Uv., Conophyma semenovi semenovi Zub., Conophyma sokolovi decorum Mistsh., Anacridium aegyptium (L.), Truxalis eximia Eichw., Duroniella gracilis Uv., Duroniella kalmyka (Ad.), Acrotylus insubricus (Scop.), Notostaurus albicornis (Yev.), Chorthippus (G.) apricarius (Lin.). kabi to’g’riqanotlilar mansub bo’lib, 26,4 % ni tashkil qildi. 2. Ikkinchi guruh - Efemeroidli yoki erta bahorgi turlar. Bular Glyphonothus thoracicus (Fischer-Waldheim), Asiotmethis heptapotamicus Zub., Pezotmethis nigrescens Pyln., Pezotmethis tartarus tartarus (Sauss.), Pezotmethis ferghanensis (Uv.), Dociostaurus (s.str.) maroccanus (Thnd.), Dociostaurus (s.str.) tartarus (Stshelk.), Dociostaurus (S.) kraussi kraussi Ingen., Sphingonotus rubescens Ilmiybaza.uz QISHLOQ XOʻJALIK EKINLARINING ASOSIY ZARARLI ORGANIZMLARINI FENOLOGIYASI To’g’ri qanotli hasharotlarning fenologik xususiyatlarini tadqiq qilishimizda mavsumiy rivojlanish bosqichlarini bilish katta ahamiyatga ega. To’g’riqanotlilar faunasining shakllanishiga abiotik omillarning ta’sirini bilishda, ularning mavsum davomida faunasining shakllanishini bashorat qilishda muhim sanaladi. Shunga asosan, mazkur hududning to’g’riqanotlilari faunasining fenologik spektrlari 4 ta guruhga ajratiladi. 1. Birinchi guruh - imago va lichinka holida qishlovchi turlar. Bu guruhiga 23 ta tur Melanogryllus desertus Rall., Modicogryllus bordigalensis Latr., Tartarogryllus tartarus Sauss Gryllodinus kerkennensis (Finot), Turanogryllus lateralis (Fied.), Eremogryllodes semyenovi (Mir.), Gryllotalpa grullatalpa L., Tetrix bolivari Saul., Tetrix subulata L., Tetrix tartara tartara (I. Bol.), Tetrix tartara subacuta B.-Bien., Pyrgomorpha bispinosa deserti B.-Bien., Chrotogonus turanicus Kuthy., Tropidopola turanica Uv., Conophyma semenovi semenovi Zub., Conophyma sokolovi decorum Mistsh., Anacridium aegyptium (L.), Truxalis eximia Eichw., Duroniella gracilis Uv., Duroniella kalmyka (Ad.), Acrotylus insubricus (Scop.), Notostaurus albicornis (Yev.), Chorthippus (G.) apricarius (Lin.). kabi to’g’riqanotlilar mansub bo’lib, 26,4 % ni tashkil qildi. 2. Ikkinchi guruh - Efemeroidli yoki erta bahorgi turlar. Bular Glyphonothus thoracicus (Fischer-Waldheim), Asiotmethis heptapotamicus Zub., Pezotmethis nigrescens Pyln., Pezotmethis tartarus tartarus (Sauss.), Pezotmethis ferghanensis (Uv.), Dociostaurus (s.str.) maroccanus (Thnd.), Dociostaurus (s.str.) tartarus (Stshelk.), Dociostaurus (S.) kraussi kraussi Ingen., Sphingonotus rubescens Ilmiybaza.uz rubescens Walker, Pyrgodera armata F.d.W. kabi turlarni tashkil qiladi. Jami 10 ta tur 11,5%. 3. Uchunchi guruh - Bahorgi - yozgi turlar. Bu guruhga Tettigonia caudata (Charp.), Tettigonia viridissima L., Semenoviana plotnikovi (Uv.), Decticus verrucivorus (Lin.), Decticus albifrons F., Gampsocleis glabra (Herbst), Platycleis intermedia (Aud.-Serv.), Phaneroptera falcata (Poda,1761), Oecanthus turanicus Uv., Melanotmethis fuscipennis, Thrinchus turcmenus Bey-Bienko & Mistshenko, Calliptamus italicus italicus L., Calliptamus turanicus Serg.Tarb., Calliptamus barbarus cephalotes (Costa), Locusta migratoria migratoria L., Oedipoda caerulescens L., Oedipoda miniata miniata (Rall.), Euthystira brachyptera (Ocsk.), Mecostethus alliaceus turanicus Serg.Tarb., Helioscirtus moseri Sauss., Epacromius tergestinus (Charp.), Aiolopus oxianus Uv., Aiolopus simulatrix (F. Walk.), Oedaleus decorus (Germ.), Oedaleus senegalensis, Sphingoderus carinatus (Sauss.), Chorthippus (s.str.) albomarginatus karelini (Uv.), Chorthippus (s.str.) dichrous (Ev.), Mioscirtus wagneri (Kitt.), Bruntridactylus tartarus Sauss., 67 Sphipgopotus halophilus B.-Bien., Sphingonotus nebulosus Uv., Sphingonotus maculatus maculatus Uv., Sphingonotus satrapes Sauss., Sph.salinus (Rall). Pseudosphingonotus savignyi (Sauss.), Hyalorrhipis clausi Kitt., Leptopternis gracilis Ev., Leptoternis iliensis Uv., Ramburiella foveolata Serg., Ramburiella turcomana (F.d.W.), Eremippus simplex (Yev., Euchorthippus pulvinatus pulvinatus, Glyptobothrus meridionalis Mistsh., Glyptobothrus biguttulus L. jami 45 ta tur, 51,7 % ni tashkil qiladi. 4. To’rtinchi guruh - Yozgi - kuzgi turlar. Ushbu turlarga Oxya fuscovittata (Marsch.), Heteracris adspersa (Redt.), Heteracris littoralis littoralis Ramb., Acrida oxycephala (Pall.), Heteracris pterosticha (F.d.W.), Aiolopus thalassinus thalassinus F., Eyprepocnemis unicolor Serg.Tarb., Eyprepocnemis plorans Charp. kabilar kirib 8 ta tur, 9,2 % ni tashkil qildi. Shuningdek, tadqiqotlarimiz davomida Markaziy O’zbekiston hududida tarqalgan jami 87 ta to’g’riqanotli hasharotlardan fenologik spektrlari 4 ta guruhning har bittasi uchun bir turning rivojlanish fenologik kalendari tuzib chiqildi. Bunday fenologik kalendarlar yilning havo haroratiga bog’lik holda Ilmiybaza.uz rubescens Walker, Pyrgodera armata F.d.W. kabi turlarni tashkil qiladi. Jami 10 ta tur 11,5%. 3. Uchunchi guruh - Bahorgi - yozgi turlar. Bu guruhga Tettigonia caudata (Charp.), Tettigonia viridissima L., Semenoviana plotnikovi (Uv.), Decticus verrucivorus (Lin.), Decticus albifrons F., Gampsocleis glabra (Herbst), Platycleis intermedia (Aud.-Serv.), Phaneroptera falcata (Poda,1761), Oecanthus turanicus Uv., Melanotmethis fuscipennis, Thrinchus turcmenus Bey-Bienko & Mistshenko, Calliptamus italicus italicus L., Calliptamus turanicus Serg.Tarb., Calliptamus barbarus cephalotes (Costa), Locusta migratoria migratoria L., Oedipoda caerulescens L., Oedipoda miniata miniata (Rall.), Euthystira brachyptera (Ocsk.), Mecostethus alliaceus turanicus Serg.Tarb., Helioscirtus moseri Sauss., Epacromius tergestinus (Charp.), Aiolopus oxianus Uv., Aiolopus simulatrix (F. Walk.), Oedaleus decorus (Germ.), Oedaleus senegalensis, Sphingoderus carinatus (Sauss.), Chorthippus (s.str.) albomarginatus karelini (Uv.), Chorthippus (s.str.) dichrous (Ev.), Mioscirtus wagneri (Kitt.), Bruntridactylus tartarus Sauss., 67 Sphipgopotus halophilus B.-Bien., Sphingonotus nebulosus Uv., Sphingonotus maculatus maculatus Uv., Sphingonotus satrapes Sauss., Sph.salinus (Rall). Pseudosphingonotus savignyi (Sauss.), Hyalorrhipis clausi Kitt., Leptopternis gracilis Ev., Leptoternis iliensis Uv., Ramburiella foveolata Serg., Ramburiella turcomana (F.d.W.), Eremippus simplex (Yev., Euchorthippus pulvinatus pulvinatus, Glyptobothrus meridionalis Mistsh., Glyptobothrus biguttulus L. jami 45 ta tur, 51,7 % ni tashkil qiladi. 4. To’rtinchi guruh - Yozgi - kuzgi turlar. Ushbu turlarga Oxya fuscovittata (Marsch.), Heteracris adspersa (Redt.), Heteracris littoralis littoralis Ramb., Acrida oxycephala (Pall.), Heteracris pterosticha (F.d.W.), Aiolopus thalassinus thalassinus F., Eyprepocnemis unicolor Serg.Tarb., Eyprepocnemis plorans Charp. kabilar kirib 8 ta tur, 9,2 % ni tashkil qildi. Shuningdek, tadqiqotlarimiz davomida Markaziy O’zbekiston hududida tarqalgan jami 87 ta to’g’riqanotli hasharotlardan fenologik spektrlari 4 ta guruhning har bittasi uchun bir turning rivojlanish fenologik kalendari tuzib chiqildi. Bunday fenologik kalendarlar yilning havo haroratiga bog’lik holda Ilmiybaza.uz Markaziy O’zbekiston hududida 10 kundan 20 kungacha o’zgarishi mumkin (1- jadval). Imago va lichinka bosqichida qishlovchi turlar guruhidan Anacridium aegyptium rivojlanish fenologik kalendari tuzildi. Unga asosan yilning avgust oyidan keyingi yilning may oyigacha imago bosqichida bo’lib, bir avlod beradi. Iyun oyining ohirlarida tuxumdan lichinkasi chiqadi. Efemeroid yoki erta bahorgi turlar guruhidan bo’lsa, Temirchaklar katta oilasi vakili Glyphonothus thoracicus rivojlanish fenologik kalendari ishlab chiqildi. Bu tur may oyining uchunchi dekadasida tuxumdan lichinkalari chiqishni boshlaydi. Imago bosqichida bu tur ikki oy davomida tuxum qo’yib nobud bo’ladi (2-jadval). Ilmiybaza.uz Markaziy O’zbekiston hududida 10 kundan 20 kungacha o’zgarishi mumkin (1- jadval). Imago va lichinka bosqichida qishlovchi turlar guruhidan Anacridium aegyptium rivojlanish fenologik kalendari tuzildi. Unga asosan yilning avgust oyidan keyingi yilning may oyigacha imago bosqichida bo’lib, bir avlod beradi. Iyun oyining ohirlarida tuxumdan lichinkasi chiqadi. Efemeroid yoki erta bahorgi turlar guruhidan bo’lsa, Temirchaklar katta oilasi vakili Glyphonothus thoracicus rivojlanish fenologik kalendari ishlab chiqildi. Bu tur may oyining uchunchi dekadasida tuxumdan lichinkalari chiqishni boshlaydi. Imago bosqichida bu tur ikki oy davomida tuxum qo’yib nobud bo’ladi (2-jadval). Ilmiybaza.uz Decticus verrucivorus turi bo’lsa, tuxumdan chiqqanidan toki sovuq tushgunga qadar yashovchangiligi kuchli hisoblanadi (3-jadval). Navbatdagi tur Heteracris pterosticha eng kech tuxumdan lichinkalari chiquvchi turlardan sanaladi. Iyun oyining ba’zi yillari iyul oyining oxirlarida lichinkasi uchraydi. Imagolari sentyabr oyining ohirlarigacha yashashi mumkin (4-jadval). Navbatdagi tur Heteracris pterosticha eng kech tuxumdan lichinkalari chiquvchi turlardan sanaladi. Iyun oyining ba’zi yillari iyul oyining oxirlarida lichinkasi uchraydi. Imagolari sentyabr oyining ohirlarigacha yashashi mumkin (4-jadval). Markaziy O’zbekiston to’g’riqanotli hasharotlarning mavsumiy rivojlanish davrini aniqlash, shakllanish qonuniyatlarini o’rganish orqali bu hasharotlarning ozuqa muhitiga ekologik moslashuvini hamda zararli turlarga qarshi kurashishni o’z Ilmiybaza.uz Decticus verrucivorus turi bo’lsa, tuxumdan chiqqanidan toki sovuq tushgunga qadar yashovchangiligi kuchli hisoblanadi (3-jadval). Navbatdagi tur Heteracris pterosticha eng kech tuxumdan lichinkalari chiquvchi turlardan sanaladi. Iyun oyining ba’zi yillari iyul oyining oxirlarida lichinkasi uchraydi. Imagolari sentyabr oyining ohirlarigacha yashashi mumkin (4-jadval). Navbatdagi tur Heteracris pterosticha eng kech tuxumdan lichinkalari chiquvchi turlardan sanaladi. Iyun oyining ba’zi yillari iyul oyining oxirlarida lichinkasi uchraydi. Imagolari sentyabr oyining ohirlarigacha yashashi mumkin (4-jadval). Markaziy O’zbekiston to’g’riqanotli hasharotlarning mavsumiy rivojlanish davrini aniqlash, shakllanish qonuniyatlarini o’rganish orqali bu hasharotlarning ozuqa muhitiga ekologik moslashuvini hamda zararli turlarga qarshi kurashishni o’z Ilmiybaza.uz vaqtida olib borish uchun ekologik bashorat qilish imkonini beradi. Markaziy O’zbekiston hududlaridagi to’g’riqanotli hasharotlari fenologik spektrlari bo’yicha 4 ta guruhga ajratildi, ya’ni ular, imago va lichinka holida qishlovchi turlar 23 (26,4%), erta bahorgi turlar 10 (11,5%), bahor - yozgi turlar 45 (51,7%) hamda yoz - kuzgi turlar 8 (9,2%) tashkil qildi. Ilmiybaza.uz vaqtida olib borish uchun ekologik bashorat qilish imkonini beradi. Markaziy O’zbekiston hududlaridagi to’g’riqanotli hasharotlari fenologik spektrlari bo’yicha 4 ta guruhga ajratildi, ya’ni ular, imago va lichinka holida qishlovchi turlar 23 (26,4%), erta bahorgi turlar 10 (11,5%), bahor - yozgi turlar 45 (51,7%) hamda yoz - kuzgi turlar 8 (9,2%) tashkil qildi.