QISHLOQ XO‘JALIK EKINLARINING SUG‘ORISH REJIMINI
BELGILASH
Qishloq xo‘jalik ekinlarining rejimi deb,malum iqlim gidrogeologik va
tuproq sharoitidat\ tuproqning ekin o‘sadigan (aktiv ) qatlamida muayyan ekin
uchun maqbul bo‘lgan suv, havo, issiqlik va ozuqa rejimini yaratadigan sug‘orish
normalari, muddatlari va soniga aytiladi.
Biz
quyida
g‘o‘zaning
sug‘orish
rejimini
belgilash
misolini
ko‘rib
chiqamiz.Buning uchun g‘o‘zaning mavsumiy suv istemol qilish miqdori (k),
mavsumiy (m) va bir galgi (m) sug‘orish normalari, sug‘orishlar soni va
muddatlarini aniqlash lozim.
G‘o‘zani suv istemol qilish miqdorini aniqlash. G‘o‘zaning mavsumiy suv
istemol qilish miqdorini ( o‘simlik bargidan va tuproq ustidan bug‘lanib ketadigan
umumiy namlik ) quyidagicha xisoblanadi.
eum=kX
Bu yerda:
K-mavsumiy suv istemol qilish koeffitsenti yoki 1ts xosil olish uchun
talab qilinadigan suv miqdori; (m3/ts)
X-planlashtirilgan xosil; (ts/ga)
Go‘zaning o‘n kunlik ,o‘rtacha sutkalik va dekadalar bo‘yicha ortib boruvchi
mavsumiy suv istemol qilish miqdorlarini aniqlaymiz.
Dastlabki malumotlardan (1,2 punkt) dekadalar bo‘yicha suv istemol kilish
miqdori (umumiy suv istemol qilish miqdoriga nisbatan % xisobida) ko‘chirib
yoziladi. So‘ngra dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori (m3/ga) xisobida
quyidagicha aniqlanadi.
ed=EumR/100
Bu yerda:
Eum-umumiy suv istemol qilish miqdori; ( m3/ga)
R-dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori,umumiy suv istemol qilish
miqdoriga nisbatan % xisobida.
O‘rtacha sutkalik suv istemol qilish miqdori quyidagicha xisoblanadi.
eo‘rtsut=Edi/ti
Bu yerda:
Edi-muayyan dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori;(m3/ga)
ti-ayni dekadadagi kunlar soni.
Tushunarli bo‘lisht uchun yuqoridagilarni anik misol yordamida ko‘rib
chiqamiz.
X=33ts/ga; k=170m3/ga
Umumiy suv istemol qilish miqdori: e=KX=17033=5610 m3/ga
Aniqlangan umumiy suv istemol qilish miqdorini 100% deb qabul qilib 1-
jadvalda Berilgan % miqdorlardan foydalanib dekadalar bo‘yicha suv istemol
qilish miqdorini xisoblaymiz.
e=EumR/100=56102/100=112.2 m3/ga
Xuddi shu yo‘l bilan suv istemol qilish miqdorini barcha dekadalar uchun
xisoblanadi. O‘rtacha sutkalik suv istemolini aniqlash uchun xisoblanadi.
O‘rtacha sutkalik suv istemolini aniqlash uchun dekadalar bo‘yicha suv
istemol qilish miqdorini dekadadagi kunlar soniga bo‘lish kyerak.Masalan: may
oyining 3-dekadasida o‘rtacha sutkalik suv istemol kilish miqdori:
1.
Umumiy suv istemol qilish miqdorining dekadalar bo‘yicha
taqsimlanishi
e=(EumR/100)/11=(56104.5/100)/11=22.95m3/ga
Umumiy suv istemol qilish miqdorining vegetatsiya davrining boshidan
dekadalar bo‘yicha ortib boradigan qiymatlari bizning misolimizda quyidagicha
bo‘ladi.
Aprel oyining 1-dekadasida
R1um=R1=2% eum1=112.2m3/ga
Aprel oyining 2-dekadasida
R2=R1+R2=2+3=5%
Eum 2=Ed1+Ed2=112.2+168.3=280.5 m3/ga
May oyining 3-dekadasida
Rum 5=R1+R2+R3+R4+R5=2+3+3.5+4+4.5=17%
0
100
200
300
400
500
600
700
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Столбец1
Eum5=Ed1+Ed2+Ed3+Ed4+Ed5=112.2+168.3+196.35+224.4+252.45=953.7m3/ga
Vegetatsiya davrining oxirgi o‘n kunligida Rum n=100% umumiy suv istemol
qilish miqdoriga teng bo‘ladi. Ko‘rilayotgan misol bo‘yicha g‘o‘zaning dekadalari
bo‘yicha
o‘rtacha
sutkalik
va
umumiy
suv
istemol
qilish
miqdorini
xisoblashlarning batafsil natijalarini 1-jadvalda keltirilgan.
Vegetation suv iste’mol qilish miqdor grafigi
G‘o‘zaning o‘rtacha kunlik suv istemol qilish grafigi suv istemol qilish
suratining vegetatsiya davrining boshidan boshlab ortib borishi g‘o‘zaning gullash
davrida maxsimal darajaga etib, so‘ngra xosilning pishib etishish davrida yana
kamayishini ko‘rsatadi.
G‘o‘zaning o‘rtacha kunlik suv istemol qilish grafigiga qarab vegetatsiya
davri bo‘yicha ekinlarning sug‘orish suviga bo‘lgan ehtiyoji, sug‘orish normalari
va muddatlari xaqida ham bir muncha umumiy tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
SHuni ham unutmaslik kyerakki,dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish
kunlari hamma vaqt ham 10 kunga teng bo‘lavyermaydi.Masalan: ekin aprelning
14-kunidan ekilgan bo‘lsa,shu oyning 2-dekadasi t=7sutka deb xisoblashga to‘g‘ri
keladi.Xuddi shunday xolni vegetatsiya davrining oxirgi dekadasida ham o‘tkazish
mumkin.May, iyun, avgust oylarining uchinchi dekadalari bo‘yicha o‘rtacha
sutkalik suv istemol qilish miqdorini aniqlashda mazkur oylarning 31
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Столбец1
Столбец1
kunligini,oxirgi dekadalarini esa 11 kun davom etishini xisobga olish
lozim.(t=11kun)
Umumiy suv istemol qilish miqdorining vegetatsiya davrining boshidan
dekadalar bo‘yicha ortib boradigan qiymatlarini xisoblaymiz.
Rum n=R1+R2+...+Rn
eum n=E1+E2+...+En
Bu yerda:
Rn va Rum-vegetatsiya davrining boshidan n-dekadagacha bo‘lgan suv istemol
qilish miqdori, tegishli ravishda t (Eum ga nisbatan);m3/ga
R1,R2,Rn va ed1,Ed2,Edn-dekadalar bo‘yicha tegishli ravishda % va m3/ga xisobida
suv istemol qilish miqdori.
Tuproq xisobiy qatlamidagi namlik zapaslarini aniqlash.
O‘simlik ildizi tarqalgan quproq qatlami aktiv yoki xisobiy qatlam
deyiladi.Bu qatlamda o‘simlik uchun eng maqbul suv rejimini yaratish kyerak.Bu
esa o‘z navbatida o‘simlikka zarur bo‘lgan tuz, ozuqa va issiqlik rejimini vujudga
keltiradi.Aktiv qatlamda namlikning etishmasligi xosildorlikka katta zarar
keltiradi.Aktiv qatlamda uning xaddan tashqari ko‘payib ketishi ham hosilni keskin
kamayib ketishiga olib keladi.
Tuproqning xisobiy qatlamidagi maksimal,minimal va boshlang‘ich namlik
zapaslarini xisoblaymiz.
a)maksimal namlik zapasi: Wmax=Ahβmax
b)minimal namlik zapasi: Wmin=Ahβmin
c)boshlang‘ich namlik zapasi: W0=Wmaxβ0/100
Bu yerda:
A-tuproq aktiv qatlamining g‘ovakligi xajmga nisbatan % xisobida
h-tuproq aktiv qatlami qalinligi ;m
βmax-tuproq aktiv qatlamidagi namlikning maxsimal miqdori yokituproqning dala
nam sig‘imi g‘ovaklikka nisbatan % xisobida.
βmin-sug‘orishdan oldin tuproqqa yo‘l qo‘yiladigan minimal namlik,
g‘ovaklikka nisbatan % xisobida.
β0-ekin ekishdan oldin tuproqdagi namlik, dala nam sig‘imiga nisbatan % xisobida.
Xisobiy qatlamning ortishi bilan namlikning kelishini xisoblaymiz.
Wn=Wn-Wn-1
βmax, βmin ,β0-topshiriqni bajarish uchun Berilgan dastlabki malumotlarni 9,10,11
punktlaridan, h ning qiymati esa 7-punktdan olinadi.
Tuproq aktiv qatlamining istalgan qiymatiga to‘g‘ri keladigan g‘ovaklik (A)
ni Berilgan ikki qiymat asosida qurilgan grafik yordamida aniqlash qulaydir.(8-
punkt ) Masalan:aktiv qatlam qalinligi h =0.4m bo‘lganda A=52%, h =1m bo‘lsa
A=43%. Bu ikki qiymatdan foydalanib tuproq g‘ovakligining aktiv qatlam
qalinligiga bog‘liqlik grafigini A=ƒ(h) quramiz.(1-rasm)
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
h
А
графа
графа
endi grafik yordamida xisobiy qatlam qalinligi h =0.5m, A=50.9%;h=0.8,
A=46% ekanligi osongina aniqlash mumkin. Keyingi ishimiz tuproq aktiv
qatlami va g‘ovakligining 2-jadvalda keltirilgan qiymatlar asosida va quyidagi
malumotlar asosida Wmax, Wmin, W0 namlik zapaslari va xisobiy qatlamning ortishi
bilan namlikning kelishi xisoblab ko‘ramiz.
a)maksimal namlik zapasi:
Wmax=Ahβmax=0.45370=1484 m3/ga
b)minimal namlik zapasi:
Wmin=Ahβmin= 0.45340=848 m3/ga
c)boshlang‘ich namlik zapasi:
W0=Wmaxβ0/100=(148483)/100=1231.7m3/ga
Aprel oyining uchinchi dekadasi va may oyining birinchi dekadalarida xam
xisobiy qatlam h=0.4m bo‘lganligi uchun maxsimal ,minimal va boshlang‘ich
namlik zapaslari yuqoriga aniqlangan miqdorga teng bo‘ladi.Endi may oyining
ikkinchi dekadasida xisobiy qatlam h=0.5m ni tashkil etadi. A=ƒ(h) grafiglari
asosida aktiv qatlam qalinligiga to‘g‘ri keladigan g‘ovaklik A=50.5% ekanligi
aniqlaymiz va shu dekada uchun max,min,boshlang‘ich namlik zapaslarini
xisoblaymiz.
Tuproqdagi namik zapaslarining grafigi
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
IV
V
VI
VII
VIII
IX
Ряд 4
Ряд 3
Ряд 2
