QISHLOQ XO‘JALIK EKINLARINING SUG‘ORISH REJIMINI BELGILASH Qishloq xo‘jalik ekinlarining rejimi deb,malum iqlim gidrogeologik va tuproq sharoitidat\ tuproqning ekin o‘sadigan (aktiv ) qatlamida muayyan ekin uchun maqbul bo‘lgan suv, havo, issiqlik va ozuqa rejimini yaratadigan sug‘orish normalari, muddatlari va soniga aytiladi. Biz quyida g‘o‘zaning sug‘orish rejimini belgilash misolini ko‘rib chiqamiz.Buning uchun g‘o‘zaning mavsumiy suv istemol qilish miqdori (k), mavsumiy (m) va bir galgi (m) sug‘orish normalari, sug‘orishlar soni va muddatlarini aniqlash lozim. G‘o‘zani suv istemol qilish miqdorini aniqlash. G‘o‘zaning mavsumiy suv istemol qilish miqdorini ( o‘simlik bargidan va tuproq ustidan bug‘lanib ketadigan umumiy namlik ) quyidagicha xisoblanadi. eum=kX Bu yerda: K-mavsumiy suv istemol qilish koeffitsenti yoki 1ts xosil olish uchun talab qilinadigan suv miqdori; (m3/ts) X-planlashtirilgan xosil; (ts/ga) Go‘zaning o‘n kunlik ,o‘rtacha sutkalik va dekadalar bo‘yicha ortib boruvchi mavsumiy suv istemol qilish miqdorlarini aniqlaymiz. Dastlabki malumotlardan (1,2 punkt) dekadalar bo‘yicha suv istemol kilish miqdori (umumiy suv istemol qilish miqdoriga nisbatan % xisobida) ko‘chirib yoziladi. So‘ngra dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori (m3/ga) xisobida quyidagicha aniqlanadi. ed=EumR/100 Bu yerda: Eum-umumiy suv istemol qilish miqdori; ( m3/ga) R-dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori,umumiy suv istemol qilish miqdoriga nisbatan % xisobida. O‘rtacha sutkalik suv istemol qilish miqdori quyidagicha xisoblanadi. eo‘rtsut=Edi/ti Bu yerda: Edi-muayyan dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdori;(m3/ga) ti-ayni dekadadagi kunlar soni. Tushunarli bo‘lisht uchun yuqoridagilarni anik misol yordamida ko‘rib chiqamiz. X=33ts/ga; k=170m3/ga Umumiy suv istemol qilish miqdori: e=KX=17033=5610 m3/ga Aniqlangan umumiy suv istemol qilish miqdorini 100% deb qabul qilib 1- jadvalda Berilgan % miqdorlardan foydalanib dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdorini xisoblaymiz. e=EumR/100=56102/100=112.2 m3/ga Xuddi shu yo‘l bilan suv istemol qilish miqdorini barcha dekadalar uchun xisoblanadi. O‘rtacha sutkalik suv istemolini aniqlash uchun xisoblanadi. O‘rtacha sutkalik suv istemolini aniqlash uchun dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish miqdorini dekadadagi kunlar soniga bo‘lish kyerak.Masalan: may oyining 3-dekadasida o‘rtacha sutkalik suv istemol kilish miqdori: 1. Umumiy suv istemol qilish miqdorining dekadalar bo‘yicha taqsimlanishi e=(EumR/100)/11=(56104.5/100)/11=22.95m3/ga Umumiy suv istemol qilish miqdorining vegetatsiya davrining boshidan dekadalar bo‘yicha ortib boradigan qiymatlari bizning misolimizda quyidagicha bo‘ladi. Aprel oyining 1-dekadasida R1um=R1=2% eum1=112.2m3/ga Aprel oyining 2-dekadasida R2=R1+R2=2+3=5% Eum 2=Ed1+Ed2=112.2+168.3=280.5 m3/ga May oyining 3-dekadasida Rum 5=R1+R2+R3+R4+R5=2+3+3.5+4+4.5=17% 0 100 200 300 400 500 600 700 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Столбец1 Eum5=Ed1+Ed2+Ed3+Ed4+Ed5=112.2+168.3+196.35+224.4+252.45=953.7m3/ga Vegetatsiya davrining oxirgi o‘n kunligida Rum n=100% umumiy suv istemol qilish miqdoriga teng bo‘ladi. Ko‘rilayotgan misol bo‘yicha g‘o‘zaning dekadalari bo‘yicha o‘rtacha sutkalik va umumiy suv istemol qilish miqdorini xisoblashlarning batafsil natijalarini 1-jadvalda keltirilgan. Vegetation suv iste’mol qilish miqdor grafigi G‘o‘zaning o‘rtacha kunlik suv istemol qilish grafigi suv istemol qilish suratining vegetatsiya davrining boshidan boshlab ortib borishi g‘o‘zaning gullash davrida maxsimal darajaga etib, so‘ngra xosilning pishib etishish davrida yana kamayishini ko‘rsatadi. G‘o‘zaning o‘rtacha kunlik suv istemol qilish grafigiga qarab vegetatsiya davri bo‘yicha ekinlarning sug‘orish suviga bo‘lgan ehtiyoji, sug‘orish normalari va muddatlari xaqida ham bir muncha umumiy tasavvurga ega bo‘lish mumkin. SHuni ham unutmaslik kyerakki,dekadalar bo‘yicha suv istemol qilish kunlari hamma vaqt ham 10 kunga teng bo‘lavyermaydi.Masalan: ekin aprelning 14-kunidan ekilgan bo‘lsa,shu oyning 2-dekadasi t=7sutka deb xisoblashga to‘g‘ri keladi.Xuddi shunday xolni vegetatsiya davrining oxirgi dekadasida ham o‘tkazish mumkin.May, iyun, avgust oylarining uchinchi dekadalari bo‘yicha o‘rtacha sutkalik suv istemol qilish miqdorini aniqlashda mazkur oylarning 31 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Столбец1 Столбец1 kunligini,oxirgi dekadalarini esa 11 kun davom etishini xisobga olish lozim.(t=11kun) Umumiy suv istemol qilish miqdorining vegetatsiya davrining boshidan dekadalar bo‘yicha ortib boradigan qiymatlarini xisoblaymiz. Rum n=R1+R2+...+Rn eum n=E1+E2+...+En Bu yerda: Rn va Rum-vegetatsiya davrining boshidan n-dekadagacha bo‘lgan suv istemol qilish miqdori, tegishli ravishda t (Eum ga nisbatan);m3/ga R1,R2,Rn va ed1,Ed2,Edn-dekadalar bo‘yicha tegishli ravishda % va m3/ga xisobida suv istemol qilish miqdori. Tuproq xisobiy qatlamidagi namlik zapaslarini aniqlash. O‘simlik ildizi tarqalgan quproq qatlami aktiv yoki xisobiy qatlam deyiladi.Bu qatlamda o‘simlik uchun eng maqbul suv rejimini yaratish kyerak.Bu esa o‘z navbatida o‘simlikka zarur bo‘lgan tuz, ozuqa va issiqlik rejimini vujudga keltiradi.Aktiv qatlamda namlikning etishmasligi xosildorlikka katta zarar keltiradi.Aktiv qatlamda uning xaddan tashqari ko‘payib ketishi ham hosilni keskin kamayib ketishiga olib keladi. Tuproqning xisobiy qatlamidagi maksimal,minimal va boshlang‘ich namlik zapaslarini xisoblaymiz. a)maksimal namlik zapasi: Wmax=Ahβmax b)minimal namlik zapasi: Wmin=Ahβmin c)boshlang‘ich namlik zapasi: W0=Wmaxβ0/100 Bu yerda: A-tuproq aktiv qatlamining g‘ovakligi xajmga nisbatan % xisobida h-tuproq aktiv qatlami qalinligi ;m βmax-tuproq aktiv qatlamidagi namlikning maxsimal miqdori yokituproqning dala nam sig‘imi g‘ovaklikka nisbatan % xisobida. βmin-sug‘orishdan oldin tuproqqa yo‘l qo‘yiladigan minimal namlik, g‘ovaklikka nisbatan % xisobida. β0-ekin ekishdan oldin tuproqdagi namlik, dala nam sig‘imiga nisbatan % xisobida. Xisobiy qatlamning ortishi bilan namlikning kelishini xisoblaymiz. Wn=Wn-Wn-1 βmax, βmin ,β0-topshiriqni bajarish uchun Berilgan dastlabki malumotlarni 9,10,11 punktlaridan, h ning qiymati esa 7-punktdan olinadi. Tuproq aktiv qatlamining istalgan qiymatiga to‘g‘ri keladigan g‘ovaklik (A) ni Berilgan ikki qiymat asosida qurilgan grafik yordamida aniqlash qulaydir.(8- punkt ) Masalan:aktiv qatlam qalinligi h =0.4m bo‘lganda A=52%, h =1m bo‘lsa A=43%. Bu ikki qiymatdan foydalanib tuproq g‘ovakligining aktiv qatlam qalinligiga bog‘liqlik grafigini A=ƒ(h) quramiz.(1-rasm) 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 h А графа графа endi grafik yordamida xisobiy qatlam qalinligi h =0.5m, A=50.9%;h=0.8, A=46% ekanligi osongina aniqlash mumkin. Keyingi ishimiz tuproq aktiv qatlami va g‘ovakligining 2-jadvalda keltirilgan qiymatlar asosida va quyidagi malumotlar asosida Wmax, Wmin, W0 namlik zapaslari va xisobiy qatlamning ortishi bilan namlikning kelishi xisoblab ko‘ramiz. a)maksimal namlik zapasi: Wmax=Ahβmax=0.45370=1484 m3/ga b)minimal namlik zapasi: Wmin=Ahβmin= 0.45340=848 m3/ga c)boshlang‘ich namlik zapasi: W0=Wmaxβ0/100=(148483)/100=1231.7m3/ga Aprel oyining uchinchi dekadasi va may oyining birinchi dekadalarida xam xisobiy qatlam h=0.4m bo‘lganligi uchun maxsimal ,minimal va boshlang‘ich namlik zapaslari yuqoriga aniqlangan miqdorga teng bo‘ladi.Endi may oyining ikkinchi dekadasida xisobiy qatlam h=0.5m ni tashkil etadi. A=ƒ(h) grafiglari asosida aktiv qatlam qalinligiga to‘g‘ri keladigan g‘ovaklik A=50.5% ekanligi aniqlaymiz va shu dekada uchun max,min,boshlang‘ich namlik zapaslarini xisoblaymiz. Tuproqdagi namik zapaslarining grafigi 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 IV V VI VII VIII IX Ряд 4 Ряд 3 Ряд 2 Wmax=50.50.570=1767.5m3/ga Wmin=400.550.5=1010m3/ga W0=(1767.583)/100=1467.025m3/ga Xisobiy qatlamning ortishi bilan namlikning kelishi faqat shu qatlam qalinligi o‘zgargan dekadalar uchungina aniqlanib keyingi xisobiy qatlam ortgan dekadadagi va kichikroq qiymatiga to‘g‘ri kelgan dekadalardagi boshlang‘ich namliklarning farqi xisoblanadi.Masalan:may oyining birinchi dekadasi hisobiy qatlam h=0.4m bo‘lib,shu oyning ikkinchi dekadasida h=0.5m gacha ortadi. Bu xolda xisobiy qatlamning ortishi xisobiga namlikning kelishi: Wn=Wn-Wn-1 = May oyining uchinchi dekadasida h=0.5m bo‘lgan yoki xisobiy qatlam qalinligi o‘zgarishsiz qolganligi uchun Wn=0 bo‘ladi. Vegetatsiya davrining keyingi oyi va dekadalari bo‘yicha xam xisob- kitoblarni davom ettirsak tuproq aktiv qatlamidagi Wmax,Wmin ,W0 namlik zapaslari ,xisobiy qatlamning ortishi bilan namlikning kelishi ( Wn=0) ning 2- jadvalda keltirilgan natijalari xosil bo‘ladi. Qishloq ho‘jalik ekinlarini sug‘orish muddatlarini aniqlash. G‘o‘zani sug‘orish muddatlari va sug‘orishlar soni akademik A.Kostyakov taklif etgan grafoanalitik metod yordamida aniqlaymiz.Bunda bir vaqtning o‘zida tuproq xisobiy qatlamida namlik zapaslarining miqdori jadvalda xisoblab byeriladi va namlik zapaslari o‘zgarishining grafigi quriladi xamda shu asosida go‘zaning suo‘orish rejimi belgilanadi.3-jadvalning birinchi ustuniga ekin ekilgan kundan boshlab vegetatsiya davrining oxirigacha bo‘lgan davr kalendar bo‘yicha dekadalarga bo‘lib yoziladi.(2-3-4 va 8-ustunlar) 1-jadval malumotlari asosida 6- utun 2-jadval malumotlari bilan to‘ldiriladi. Atmosfyera yog‘inlar miqdori (7- ustun) kurs ishi uchun Berilgan dastlabki malkmotlardan olinadi. Jadvalni to‘ldirish bilan bir vaqtda tuproq xisobiy qatlamidagi max, min, boshlongich namlik zapaslari grafigi tuzib olinadi va ekini ekish vaqtidan boshlab amaldagi namlikning o‘zgarishi chizmb boriladi. 3-jadval 5-ustunning 1-qatoriga ekin ekilgan vaqtidan boshlang‘ich namlik 1-jadvaldan ko‘chirib yoziladi.Endi dastlabki dekadaning oxirida tuprov xisobiy qatlamidagi namlik zapasini quyidagicha aniqlash mumkin. W0=Wb-Tb+A+ W Bu yerda: W0 –xisobiy davr oxiridagi tuproq xisobiy qatlami namlik zapasi. [m3/ga] Wb –dekada boshidagi namlik zapasi, [m3/ga] Tb –parlanish va transpiratsiya, [m3/ga] A-atmosfyera yog‘inlari[m3/ga] W-paxtani yig‘ib-tyerib olish paytida tuproqning 1 metrlik qatlamidagi suv zapasi. [m3/ga] G‘o‘zani bir martalik sug‘orish normasi (m) nazariy jixatdan quyidagi bog‘lanish bilan aniqlanadi. m=AH( βmax-β0) Bu yerda: A-tuproqning g‘ovakligi ,xajmga nisbatan % xisobida. βmax -tuproqning sug‘orishdan keyingi namligi,g‘ovaklikka nisbatan % xisobida. β0 -sug‘orishdan oldin tuproqningnamligi ,g‘ovaklikka nisbat % xisobida. ekinni bir galgi sug‘orish miqdori normalarining belgilashda sug‘orishdan so‘ng tuproqning xisobiy qatlamidagi dala nam sig‘imiga yaqin namlik kelib chiqish imkoniyatidan kelib chikish kyerak.CHunki, namlikning bundan ortib ketishi g‘o‘zaning o‘sib-rivojlanishiga salbiy tasir ko‘rsatadi. Xar bir dekada bo‘yicha W0 aniqlangach,uning qiymati grafikka qo‘yib boriladi.Grafikda tuproqdagi namlik zapasi minimal darajaga tushgandan ikki kun ilgari sug‘orishlarni ko‘rsatib o‘tish lozim. Sug‘orish normasini belgilashda vegetatsiya davrining oxirida tuproqdagi namlikning minimal miqdoriga yaqin bo‘lishini taminlashga intilish zarur.Bu hosilning pishib etilishiga ijobiy tasir ko‘rsatadi va hosil mashinalari bilan tyerib olish uchun qulay sharoit yaratadi. Jadvalning umumiy ustuni 7,8,9-ustunlarining yig‘indisi sifatida xisoblanadi, 12 va 13ustunlar grafikdan olib yoziladi.Jadvalni to‘ldirib bo‘lgach,xisob- kitoblarni to‘g‘ri bajarilganligini tekshirish uchun quyidagi balans tenglamasini tuzamiz. Eum =10αA+W0-Wb+M Bu yerda: Eum – mavsumiy suv istemol qilish miqdori ; [m3/ga] a-atmosfyera yog‘inlaridan foydalanish koeffitsienti A-o‘rtacha quruqlikdagi yil uchun vegetatsiya davrida yoqqan yog‘inlar miqdori; [mm] W0 –paxtani yig‘ib-tyerib olish vaqtidagi bir metrlik qatlamidagi namlik zapasi; [m3/ga] Wb- tuproqning bir metrlik qatlamida qatlamidagi baxorgi namlik zapasi; [m3/ga]