Qisqichbaqasimonlar sinfi. Tashqi, va ichki tuzilishi. Og’iz apparati. Ko’payishi va rivojlanishi. Klassifikatsiyasi: kenja sinflari, turkumlari va muhim vakillari. R E J A: 1. Qisqichbaqasimonlar sinfiga tavsif. 2. Qisqichbaqasimonlar sinfining tashqi va ichki tuzilishi haqida tushunchalar bering. 3. Qisqichbaqasimonlar sinfi qanday usulda ko’payadi? 4. Qisqichbaqalarning klassifikatsiyasi. QISQICHBAQASIMONLAR (CRUSTACEA) SINFI. Qisqichbaqasimonlar birlamchi suv hayvonlari hisoblanadi. Bir qancha vakillari quruqlikda hayot kechiradi (zaxkashlar, ayrim krablar). Qisqichbaqasimonlar (kalanuslar, diaptomuslar, dafniyalar, sikloplar) dengiz va chuchuk suv planktonining 90 foizidan oshiqroq qismini tashkil etadi. Ko’p turlari suv tubida harakat qilib hayot kechiradigan bentos hayvonlari hisoblanadi. Qisqichbaqasimonlar tabiatda keng tarqalgan hayvonlar bo’lib, ularni tropikdan boshlab shimoliy mintaqalardagi barcha suv havzalarida, g’orlardagi ko’llarda, hovuzlar va ayrim ko’lmak suvlarda uchratish mumkin. Qisqichbaqasimonlarning mikroskopik kattalikdan boshlab bir necha metrgacha kattalikdagi turli-tuman tuzilishga ega bo’lgan 30 mingga yaqin turi bor. Tana bo’g’imlari va bo’limlari. Qisqichbaqasimonlarning tanasi ko’p sonli bo’g’imlardan iborat. Eng tuban tuzilgan ayrim vakillarida tana bo’g’imlari bir xilda ya’ni gomonom bo’lishi tufayli bosh, ko’krak va qorin bo’limlarini ajratib bo’lmaydi. Ko’pchilik qisqichbaqasimonlarda esa tana bo’g’imlari har xil tuzilgan, ya’ni geteronom bo’lib, tanasi bosh, ko’krak hamda qorin bo’limlariga ajraladi. Har bir bo’g’imda bir juftdan o’simtalar bo’ladi. Bosh qismi halqali chuvalchanglari prostomiumiga mos keladigan akrondan va to’rtta tana bo’limlaridan tashkil topgan bo’lib, 5 juft o’simtalarga ega. Birinchi jufti antenullalari halqali chuvalchanglarning palpalariga mos keladi. Ikkinchi jufti antennalari esa halqali chuvalchanglarning birinchi tana bo’g’imi parapodiylardan hosil bo’lgan. 2-4 bosh bo’g’imlarining o’simtalari halqali chuvalchanglarning parapodiylaridan kelib chiqqan bo’lib, ular og’iz organlari xususan, bir juft yuqori jag’lar, ikki juft pastki, jag’lar (birinchi va ikkinchi maksillar) ni hosil qiladi. Jag’lar oziqni ushlab turish va chaynash uchun xizmat qiladi. Ko’krak va qorin bo’g’imlarining soni va shakli har xil bo’ladi. Yuksak qisqichbaqasimonlar ko’kragi 8, qorin bo’limi 6 bo’g’imdan, butun tanasi esa 18 bo’g’imdan iborat qorin bo’limining oxirgi bo’g’imi anal plastinka, ya’ni telsonni hosil qiladi. Tuban qisqichbaqasimonlarning telsonida furka deb ataladigan bir juft ayri o’simtasi bo’ladi. qisqichbaqasimonlarning oyoq o’simtalari soni tana bo’g’imlari sonidan kamroq bo’ladi. Masalan yuksak qisqichbaqasimonlarning 18 tana bo’g’imlariga 17 juft oyoqlar to’g’ri keladi. Tuban qisqichbaqasimonlarning qorin bo’g’imlarida oyoq o’simtalari bo’lmaydi. Bosh bo’limining o’simtalari besh juftdan iborat. Birinchi juft o’simtalari antennulalar bosh bo’lagi-arqonning o’simtasi hisoblanadi. Antennulalar asosan tuyg’u va xid bilish ayrim hayvonlar harakatlanish organi vazifasini ham bajaradi. Bir juft yuqori jag’lar ya’ni mandibulalar boshning ikkinchi o’simtalari hisoblanadi. Ular oziqni maydalash uchun xizmat qiladi. Uchinchi va to’rtinchi bosh bo’g’imlari o’simtalari yupqa plastinkaga o’xshash bo’lib ikki juft yuqori jag’lar ya’ni birinchi va ikkinchi maksilalarni hosil qiladi. Ko’krak bo’g’imlarining o’simtalari tuzilishiga ko’ra har xil vazifani bajarishga ixtisoslashgan. Aksariyat hollarda ular haqiqiy harakat organlari bo’lib suzish va o’rmalash uchun xizmat qiladi. Ko’pincha oldingi 1-3 juft ko’krak oyoqlari ozuqni tutib turish va maydalash vazifasini bajaradi. Ular jag’oyoqlar deb qorin oyoqlari yuksak qisqichbaqalarda nafas olish va tashqi jinsiy organlar vazifasini bajaradi. Tana devori kutikula va uning ostidagi gipodyermal epiteliy hamda bazal membrana kavatlaridan iborat. Kutikula sirti ohak bilan shimdirilgan bo’lib qattiq va mustahkam bo’ladi. Qisqichbaqasimonlar kutikulasining tuzilishi hasharotlar va o’rgamchaksimonlardan suvni bug’lantirmaydigan sirtqi epikutikula qavati bo’lmasligi bilan farq kiladi. Shu sababdan ular faqat suvda Yoki o’ta nam joylarda yashashi mumkin. qisqichbaqasimonlar va hamma bo’g’imoyoqlarda ko’ndalang- targ’il muskullar rivojlangan. Muskullar teri -muskul xaltasi hosil qilmasdan to’p- to’p bo’lib joylashgan. Hazm qilish sistemasi. Qisqichbaqasimonlarning og’iz teshigi boshining ostki tomonida joylashgan. Ichagining oldingi va keyingi bo’limlari embrional rivojlanishda ektodyerma yaproqlaridan hosil bo’ladi. Ko’pchilik qisqichbaqasimonlarning ichagi to’g’ri naydan iborat, ichagining og’iz teshigidan og’iz teshigidan yuqori tomonga tik yo’nalgan oldingi qismi qisqa halqumni keyingi qismi esa ikki bo’lmali oshqozonni hosil qiladi. Oshqozonning kardial ya’ni chaynovchi oshqozon deb ataladigan birinchi bo’lmasi devorida xitin tishchalardan iborat uchta plastinkasi bo’ladi. Ikkinchi pilorik bo’lmasidagi yupqa kutikulali o’simtalar elak vazifasini bajaradi. Bu o’simtalar orkali o’rta ichakka faqat suyuq oziq o’tishi mumkin. Oshqozonda oziq maydalanishi bilan birga qisman hazm ham bo’ladi. Oziqning maydalanmasdan qolgan qismi esa pilorik oshqozondan to’g’ridan - to’g’ri orqa ichakka, undan anal teshigi orqali tashqi muhitga chiqariladi. O’rta ichak juda kalta bo’lib, jigar bilan bog’langan. Tuban qisqichbaqasimonlar jigari o’rta ichakning Yon o’simtalaridan hosil bo’lgan juft naychalardan iborat. Yuksak qisqichbaqa-simonlarda bu naychalar ketma-ket ko’p marta shoxlanganligi tufayli jigar yiriklashadi. Daryo qisiqichbaqasining ana shunday naychalardan hosil bo’lgan jigari ikkita bo’lakdan iborat. Jigar suyuqligi ana shu naylar orqali o’rta ichakka tushadi. Bu suyuqlik Yog’ moddalarni emulsiya (mayda tomchilar) holiga keltiradi: oqsil va uglevodlarni parchalaydi. Suyuq oziq o’rta ichakdan jigar naychalariga o’tib, hazm bo’ladi. Qisqichbaqasimonlarning jabralari aksariyat hollarda ko’krak oyoqlarida joylashgan. Daryo qisqichbaqasi jabralari 3 qator bo’lib, jag’oyoqlari va yurish oyoqlari asosida joylashgan. Suvbosh ko’krak qalqonining bir cheti bilan tana oralig’ida hosil bo’ladigan tirqish orqali jabra bo’shliqlariga kiradi, ikkinchi chetdagi xuddi shunga o’xshash tirqishdan chiqib ketadi. Suv ikkinchi va uchinchi juft jag oyoqlarining harakati tufayli jabralarni yuvib turadi. Quruqlikda hayot kechirishga moslashgan qisiqichbakasimonlarda atmosfyera havosi bilan nafas olishga imkon byeruvchi maxsus moslanishlar paydo bo’lgan. Masalan, xurmo o’g’risi qisqichbaqasining nafas olish organi jabra bo’shlig’i o’rnida hosil bo’lgan o’pkadan iborat. Zaxkashlarning qorin oyoqlari bo’shlig’ida juda murakkab tarmoqlangan, havo to’ldirilgan naychalari bo’ladi. Naychalar kutikulani tana ichiga botib kirishdan hosil bo’lgan bo’shliqqa tutashgan. Bu xildagi nafas olish sistemasining tuzilishi azaldan quruqlikda yashayotgan bo’g’imoyoqlilar traxeyalariga o’xshab ketadi. Qisqichbaqasimonlar va boshqa bo’g’imoyoqlilarning qon aylanish sistemasi ochiq. Kon aylanish sistemasining tuzilishi nafas olish organlarining rivojlanganligi bilan bog’liq. Tana yuzasi orqali nafas oladigan vakillarining qon aylanish sistemasi ham juda soddalashib, faqat yurakning o’zi saqlanib qolgan Yoki qon aylanish sistemasi butunlay yo’qolib ketgan (bargoyoqlilar). Qisqichbaqasimonlarning yuragi odatda bir necha kamerali naychaga yoki pufakka o’xshash bo’lib, tanasining orqa qismida joylashgan. Yurakni miksotsel bo’shlig’idan hosil bo’lgan xaltasimon yurakoldi bo’lmasi o’rab turadi. Yurak devorida tirqishsimon klapanli ostiylar (teshik)lar joylashgan. Daryo qisqichbaqasining ostiylari 3 juft bo’ladi. Yurak kengayganida klapanlar ochiladi va gemolimfa yurak oldi bo’lmasidan yurakka o’tadi. Yurak qisqarganida aksincha klapanlar Yopilib, gemolimfa yurakdan chiquvchi arteriya tomirlariga o’tadi. Daryo qisqichbaqasining qon aylanish sistemasi ancha mukammal tuzilgan, uning yuragidan oldinga uchta, orqa tomonga bitta yirik arteriya chiqadi. Har qaysi qon tomiri bir qancha mayda tomirlarga ajraladi va tana bo’shlig’iga kelib qo’shiladi. Bu tomirlar orqali oqib kelgan gemolimfa to’qimalarga kislorod byerib, SO2 gazini oladi. Shundan so’ng qorin sinusiga to’planib, jabralarga boradi va yerda kislorod bilan boyidi. Jabralardan gemolimfa vena tomirlari orqali yurak oldi bo’lmasiga kelib quyiladi. Qisqichbaqasimonlarning ayirish sistemasi 1-2 juft antennal yoki maksillyar bezlardan iborat. Yuksak qisqichbaqasimonlarning ayirish organlari bosh qismida joylashgan bir juft uzun chigal naychalardan iborat. Naychalar chigali bir uchida selomik xaltacha, ikkinchi uchida esa siydik pufagi (qovuq) joylashgan. Qovuq antennalarning asosida tashqariga ochiladi. Shuning uchun yuksak qisqichbaqasimonlar lichinkasining ajratish sistemasi maksillyar bezlardan iborat. Bu bezlarning chiqarish yo’li ikkinchi juft pastki jag’larning asosiga ochiladi. Qisqichbaqasimonlar nerv sistemasining umumiy tuzilish sxemasi halqali chuvalchanglarnikiga o’xshaydi. Eng oddiy hollarda (masalan jaraoyoqlilar) nerv sistemasi bir juft bosh gangliylari, halqum atrofi konnektivalar, tananing qorin tomonidan o’tadigan nerv stvollari hamda nerv stvollari ustida har bir tana bo’g’imida bir juftdan joylashgan nerv gangliylaridan iborat. Qorin stvollari bir- biridan uzoqlashganligi va qarama-qarshi tugunlari o’zaro ko’ndalang komisurolar orqali qo’shilishi tufayli nerv sistemasi narvon shakliga kiradi. Narvon tipidagi nerv sistemasi sodda tuzilgan va tanasi juda ko’p bo’g’imlarga bo’lingan qisqichbaqasimonlar uchun xos. Evolyutsiya jarayonida nerv sistemasining bundan keyingi o’zgarishi ikki xil yo’nalishda borgan. Birinchidan, ikkala qorin nerv stvollari biri bilan yaqinlashib, nerv tugunlarini o’zaro qo’shilib ketishi va ular orasidagi ko’ndalang komissuralar yo’qolib ketishi natijasida qorin nerv zanjiri paydo bo’lgan. Ikkinchidan ayrim tana bo’g’imlarining bir-biri bilan qo’shilib ketishi tufayli bu bo’g’imlardagi nerv tugunlari ham birlashib ketadi, qorin nerv stvoli esa qisqaradi. Masalan, daryo qisqichbaqasining tanasi 18 bo’g’imdan tuzilgan bo’lsada qorin zanjiri bo’ylab faqat 12 ta qorin nerv tugunlari joylashgan. Qisqichbaqalarning bosh miyasi prototserebrum va deytotserebrum bo’limlaridan iborat. Ko’pincha antennalarning segment tugunlari ham bosh miyaga yondoshib uchinchi bosh miya bo’limi tritotserebrumni hosil qiladi. Prototserebrumdan ko’zlariga deytotserebrumdan antennulalarga nervlar chiqadi. Qisqichbaqalarning tuyg’u hid bilish, ko’rish va muvozanat saqlash a’zolari yaxshi rivojlangan. Ko’rish a’zolari ikki xilda bo’lib, oddiy tuzilgan bitta nauplius va ikkita murakkab fasetkali ko’zlardan iborat. Nauplius ko’z chuqurcha shakldagi ikki yoki to’rtta qadaqchalardan tarkib topgan. Chuqurchalarning devorida qora pigment bilan qoplangan. Bir vaqt retinal (sezgir) hujayralar joylashgan. Fasetkali ko’zlar juda ko’p mayda ko’zchalar ommatidiylardan iborat. Daryo qisqichbaqasining ko’zida 3000 dan ko’proq ommatidiylar bo’ladi. Pigmentli juda yupqa parda ommatidiylarni bir-biridan ajratib turadi. Har bir ommatidiylar yorug’lik nurini qaytaruvchi va sezuvchi elementlarga ega bo’lgan mustaqil ko’zcha hisoblanadi. Muvozanat saqlash organlari yuksak qisqichbaqasimonlar, asosan o’n oyoqlilarda rivojlangan. Statosistalar deb atalgan muvozanat saqlash organlari antennulalarning asosiy bo’g’imida joylashgan bo’lib, xitin po’stining tana ichiga botib kirishdan hosil bo’lgan chuqurchadan iborat. Qisqichbaqasimonlarning jinsiy a’zolari sodda tuzilgan bo’lib, ko’pincha bir juft jinsiy bezlar (urug’donlar va tuxumdonlar) va ulardan boshlanadigan tuxum yoki urug’ chiqaruvchi naylardan hamda tashqi jinsiy teshikdan iborat. Ko’pchilik hayvonlarning urug’donlari Yoki tuxumdonlari qisman yoki butunlay qo’shilib ketadi, lekin ularning juft naylari alohida saqlanib qoladi. Masalan, daryo qisqichbaqasi urug’donining oldingi uchi ikkiga ajralganligi uni ikkita urug’dondan kelib chiqqanligini ko’rsatadi, qisqichbaqasimonlarning urug’ chiqarish yo’llari bir juft uzun naylardan iborat. Urug’ chiqarish nayi davrida maxsus bezlar bo’ladi. Bu bezlar sekreti yordamida urug’ hujayralarining bir-biriga yopishib, ancha yiroq qopchiqlar-spermatoforalarni hosil qiladi. Kopulyatsiya (urug’lanish) da erkaklarni spyermatoforalarini urg’ochi jinsiy teshigiga kiritadi yoki uning yaqiniga osib qo’yadi. Jabraoyoqlilar kenja sinfi vakillarining tuxum hujayralari partenogenetik yo’li bilan, ya’ni urug’lanmasdan rivojlanish xususiyatiga ega. Daryo qisqichbaqasi erkagining jinsiy teshigi beshinchi juft yurish oyoqlari koksopoditlarida, urg’ochilarida uchinchi juft yurish oyoqlari koksopoditlarida joylashgan. Sariqligi kam tuxumdan ancha sodda tuzilgan nauplius lichinka chiqadi. Naupliusning jag o’simtalari antennalarning orqasida joylashgan bo’lib, dastlab suzish uchun xizmat qiladi. Lichinkada ichak, bosh miya, ikkita qorin, nerv ganglisi nauplius ko’zi va bir juft ayirish organlari (antennalar, bezlar) rivojlangan. Dastlabki ikki juft pastki jag’lar (maksilalar) va oldingi ko’krak oyoqlari shakllanishi bilan lichinka metanauplius stadiyasi o’tadi. Metanauplius esa rivojlanib faqat yuksak qisqichbaqasimonlarga xos bo’lgan zoea stadiyasiga o’tadi. Zoea lichinkasining og’iz organlari, oyoq jagg’ari va qorin bo’limi bo’g’imlari rivojlangan, ko’krak oyoqlari to’la rivojlangan, qorin oyoqlarining faqat keyingi jufti shakllangan bo’ladi. Metamorfozning bundan keyingi mizid bosqichida ikki shoxli ko’krak oyoqlari to’la shakllanadi, qorin oyoqlari paydo bo’ladi. Mizid lichinka to’lagach, yosh qisqichbaqaga aylanadi. Klassifikatsiyasi.Qsqichbaqasimonlar jabra oyoqlilar sefalokaridlar, yuqori qisqichbaqasimonlar kenja sinfiga bo’linadi. Jabra oyoqli qisqichbaqasimonlar (Branchiapoda) kenja sinfi Jabraoyoqlilar - eng tuban tuzilgan qisqichbaqasimonlar. Ularning bo’g’imlari deyarli bir xil (gomonom) tuzilgan bo’lib, boshi ko’kragi bilan qo’shilmagan, tanasidagi bo’g’imlari soni doimiy emas. Bargga o’xshash ko’krak oyoqlari xarakatlanish, nafas olish va ozig’ini og’izga xaydash vazifasini bajaradi. Kon aylanish jinsiy sistemasi boshqa qisqichbaqalarga nisbatan birmuncha sodda tuzilgan. Asosiy ko’pchilik turlari chuchuk suvlarda ayrim turlari esa yerkin hayot kechiradi. Mazkur kenja sinfga ikki turkum kiradi. 1. Jabraoyoqlilar (Anostraca) turkumi. Jabraoyoqlilar-gomonom tana bo’g’imlariga bo’lgan eng tuban tuzilgan hayvonlar. Ularning tanasi bosh, ko’krak va qorin bo’limlaridan tashkil topgan. Boshning oldingi qismida antennalar, yagona nauplius ko’zi va bir juft fasetkali ko’zlari: keyingi qismda ikki juft erkin joylashgan jag’lari bo’ladi. Bosh qalqoni - karapaks rivojlanmagan. Jabraoyoqlilarning ko’kragi 11-19 bo’g’imdan iborat. Har bir bo’g’imda bir juftdan ikki shoxli bargsimon oyoqlar joylashgan. Ko’krak oyoqlari bir xil tuzilgan. Har bir oYog’ining tashqi tomonida 2-3 ta nafas olish, bitta suzish va ichki tomondan suvni og’iz tomonga aylantirish uchun xizmat qiladigan 6 ta o’simtalari bo’ladi. 8 bo’g’imli qorin da oyoqlari bo’lmay u yaxshi rivojlangan ayricha bilan tugallanadi. Jabraoyoqlilar urug’langan tuxumlarini suvga qo’yadi. Tuxumlari tashqi muhit ta’sirlariga juda chidamli bo’lib qurib qolgan suv havzalarida ham 3-4 yilgacha o’z hayotchanligini Yo’qotmaydi. Jabra oyoqlilarning 180 ga yaqin turi bor. Ko’pchilik turlari chuchuk suv havzalarida, ko’lmak suvlarda uchraydi. Sho’r suvli ko’llarda artemiya Artemia salina keng tarqalgan. Artemiya qulay sharoit bo’lganda juda tez ko’paya boshlagandan har m3 suvda 13,6 gacha biomassa hosil qilishi mumkin. Ular baliqlarning asosiy ozuqasi hisoblanadi. Bargoyoqlilar ko’proq chuchuk suvlarda hayot kechiradi. Boshqa jabraoyoqli qisqichbaqalardan bosh, ko’krak qalqoni (karapaks) ning kuchli rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Daryo qisqichbaqasi anatomiyasi: A - orqa tomondan ochib ko’rsatilgan. В - chaynovchi oshqozon ochib ko’rsatilgan: 1- rostrum, 2 - chaynovchi oshqozon, 3 - jigar, 4 - ichak, 5 - yurak, 6, 7 - arteriyalar, 8- tuxumdon, 9 - qorin nerv zanjiri, 10 - jabralar. 2. Bargoyoqlilar (Phyllopoda) turkumi tashqi tuzilshlari jihatlar bilan jabraoyoqlilarga yaqin keladi. Biroq boshoyoq qalqonining kuchli rivojlanganligi bilan farq qiladi. Sodda tuzilgan vakillarining ko’kraklarida ikkishoxli oyoqlar joylashadi. Mazkur turkum qalqondorlar, chig’anoqlilar va shoxdor mo’ylovlilar kabi uchta kenja turkumlariga bo’linadi. Qalqondorlar kenja turkumi vakillarning bosh ko’krak va qisman qorin bo’limini yopib turuvchi ko’krak qalqoni yaxshi rivojlangan. Ko’krak bo’g’imlaridagi oyoqlar soni har xil bo’ladi. Oldingi 1-10 ko’krak bo’g’imlarida bir juftdan keyingilarida esa 4-6 juftdan oyoqlari bor. Shuning uchun ham hamma ko’krak bo’g’imlarining soni 40 ga yaqin bo’lgan holda ko’krak oyoqlilar 70 juftni tashkil qiladi. Qalqondorlar hovuz va ko’lmak suvlari tubidagi balchiqdan har-xil organik qoldiqlar mayda jonivorlarni topib eydi, qalqondorlar partenogenz orqali ko’payadi. Quyosh nuri tushib turadigan suv havzalarida ba’zan yomg’irdan so’ng hosil bo’ladigan halqob suvlarda Triops concriformis va Lepidurus ni uchratish mumkin.