QIYOSLASH VA KALIBRLASH
Reja:
1. O'lchash vositalarining turini tasdiqlash.
2. O'lchash vositalarini metrologik attestatlash.
3. O'lchash vositalarini qiyoslash.
4. O'lchash vositalarni kalibrlash va tamg’alash.
O'lchash vositalarining (O'V) turini tasdiqlash.
O'Vning turini tasdiqlash - bu metrologiya bo'yicha Milliy organ qarori bilan
o'lchash vositasi turini mamlakat territoriyasida qo'llanilishini qonuniy tan
olinishidir. O'V ning turi deganda, bir maqsad uchun mo'ljallangan, bir ish
tamoyiliga va bir hil konstrukciyaga va yagona texnik hujjatga ega bo'lgan o'lchash
vositalari kompleksi tushuniladi. Davlat tekshiruvi va nazorati qo'llaniladigan
sohalarda foydalaniladigan, ishlab chiqariladigan va import bo'yicha keltiriladigan
o'lchash vositalari (O'V) davlat sinovlaridan o'tkazilib, ularning turi tasdiqlanishi
yoki metrologik attestatlanishi lozim. Davlat sinovlarini o'tkazish, turini tasdiqlash
va O'V ni Davlat ro'yhatiga kiritish ishlarini O'zstandart Agentligi bajaradi. • O'V
ning turini tasdiqlash maqsadida sinovlarni tashkillashtirish, o'tkazish tartibi va
mazmuniga talablar va davlat metrologik tekshiruvi va nazorati sohasida
qo'llanilishi mumkin bo'lgan O'V ning turini tasdiqlash tartibi O’z DSt 8.009:2004da
o'rnatilgan. • O’z DSt 8.009:2004 standartning talablari O'zbekiston Respublikasida
yaratiladigan va (yoki) seriyali ishlab chiqarilishi mo'ljallangan O'V ga va
O'zbekiston hududiga import bo'yicha to'pi bilan keltiriladigan o'lchash vositalariga
nisbatan qo'llaniladi. • O'V ning turini tasdiqlash to‘g’risidagi qarorni metrologiya
bo'yicha milliy idora - O'zstandart Agentligi qabul qiladi. • O'V ning turi O'V ning
namunalarini (nushalarini) sinash natijalari bo'yicha tasdiqlanadi. Sinash jarayonida
O'V namunalarining tafsilotlari har tomonlama tadqiq qilinadi va bu tafsilotlar
(harakteristikalar) ning mazkur O'V ning turiga oid me'yoriy hujjatlarning
talablariga muvofiqligi aniqlanadi. • O'V ning turini tasdiqlash maqsadida O'V ning
namunalari (nusxalari) ni sinash O’z DSt 16.4:2001 va O’z DSt 8.006:1999 bo'yicha
akkreditlangan sinash (o'lchash) laboratoriyalarida o'tkaziladi. • O'zstandart
Agentligi tasdiqlangan O'V turini O'z RH 51-019:2005 bo'yicha Davlat ro'yxatiga
kiritadi. • Turi tasdiqlangan O'V ga, O'zstandart Agentligi tasdiqlagan tartibda, turni
tasdiqlash to‘g’risidagi sertifikat beriladi. • Seriyali chiqarishga mo'ljallangan O'V
sinalganda O'Vning me'yoriy parametrlarini va uni qiyoslash metodikasi
tasdiqlanadi va tur Davlat reestrda registratsiyadan o'tadi, O'Vga turini tasdiqlash
bo'yicha sertifikat beriladi. Tasdiqlangan turdagi O'V Davlat (reestrda) belgisi bilan
markalanadi (O’z DSt 1.x19) • Sertifikat besh yil muddatga beriladi.
O'lchash vositalarini metrologik attestatlash.
Ekspluatatsiyaga kam sonli O'V kiritish metrologik attestaciya orqali amalga
oshiriladi. O'V metrologik attestatsiyani O'z Rst 8.011 bilan reglamentlangan.
O'Vning MA Davlat metrologiya hizmati va yuridik shahslarning metrologiya
hizmatining akkreditlangan organlari tomonidan o'tkaziladi. MA ijobiy natijalariga
ko'ra O'V Davlat reestrda registraciya qilinadi va unga MA to‘g’risida sertifikat
beriladi. Davlat metrologik tekshiruv va nazorati qo'llaniladigan sohada
foydalaniladigan yoki foydalanishga mo'ljallangan o'lchash vositalari metrologik
attestatlanadi. Bunda quyidagilar attestatlanadi: • donalab ishlab chiqariladigan O'V;
• chet mamlakatlardan donalab keltiriladigan O'V; • o'zining bevosita vazifasi
bo'yicha qo'llanilmaydigan yoki xilni tasdiqlashda o'rnatilgan qo'llanish
sharoitlaridan farqlanuvchi sharoitlarda qo'llaniladigan, vatanda yoki horijda ishlab
chiqarilgan, turi tasdiqlangan O'V; • turi tasdiqlashda o'rnatilganlardan farqlanuvchi
individual metrologik tafsilotlarni o'rnatishga imkon beruvchi texnik imkoniyatlarga
ega, seriyalab ishlab chiqarilgan O'Vning dona nushalari; • ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlarini olib borishda tayyorlangan va metrologik attestatlashni
o'tkazishni tashkillashtirishga va tartibiga umumiy talablarni o'rnatishda. O'Vni
metrologik attestatlashning asosiy vazifalari: - O'Vning davlat metrologik tekshiruvi
va nazorati sohasida o'z vazifasiga muvofiq qo'llanilishiga huquqli ekanligini
o'rnatish; - attestatlanadigan O'V metrologik tafsilotlarining O'Vni yaratishga texnik
topshiriqda
o'rnatilgan
yoki
O'Vdan
foydalanuvchi
(attestatlashni
buyurtiruvchi)ning attestatlashga topshirig’i (so'rovnomasi)ga binoan o'rnatilgan
talablarga muvofiqligini baholash; - O'Vning haqiqiy metrologik tafsilotlarini
aniqlash; - O'V texnik tafsilotlarining havfsizlik talablariga, gigienik va hos sinovlar
jarayonida o'rnatilgan boshqa mahsus talablarga muvofiqlikning to'liqligini
baholash.
O'lchash vositalarini qiyoslash.
• O'lchash vositasining metrologik tavsiflarini aniqlash va tasdiqlash ularni
qiyoslash orqali amalga oshiriladi.
• Davlat tekshiruvi va nazorati soqasida foydalaniladigan, qiyoslanishi lozim
bo'lgan O'Vning ro'yhati O'zstandart Agentligi tomonidan tasdiqlanadi.
• O'V ni Davlat qiyoslashini davlat metrologik hizmati idoralari o'tkazadi,
lekin O'V ni qiyoslash huquqi yuridik shahslarning akkreditlangan metrologik
hizmatlariga qam topshirilishi mumkin.
• Boshqa davlatlarda bajarilgan O'V ni qiyoslash natijalari halqaro
shartnomalar va bitimlar asosida tan olinadi.
• Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta'minlangan va import bo'yicha
sotib olinadigan O'V ni qiyoslashni tashkil qilish ka o'tkazish bo'yicha asosiy
nizomlar O’z DSt 8.003:2005 "O'z O'DT. O'lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy
nizomlar" da bayon etilgan.
• Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta'mirlangan va import bo'yicha
sotib olinadigan barcha O'V davlat qiyoslashidan o'tishi lozim.
• O'V birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspekcion va ekspert
qiyoslashdan o'tkaziladi.
• Ishlab chiqarishdan yoki ta'mirlashdan chiqqan va import bo'yicha
keltiriladigan O'V birlamchi qiyoslashdan o'tkaziladi. O'V ning har bir nusxasi
birlamchi qiyoslashdan o'tkaziladi. O'V yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash
ruxsat etiladi. Tanlab birlamchi qiyoslash qoidalari, o'tkazish tartibi bu O'V ni
qiyoslash metodikasida ko'rsatiladi.
• Ekspluatatsiyada turgan yoki operativ saqlanayotgan O'V qiyoslashlararo
oraliq vaqtlardan keyin davriy qiyoslashdan o'tkaziladi. Davriy qiyoslash vaqti
o'lchash vositasining bu davr ichida yaroqliligini ta'minlashni hisobga olgan holda
aniqlanadi va belgilanadi.
• Davriy qiyoslashlar o'rtasidagi vaqt:
• Davlat qiyoslashiga taqdim etilgan o'lchash vositasiga davlat metrologik
xizmati idoralari tomonidan belgilanadi.
• Davlat davriy qiyoslashi namunaviy va ishchi O'V ni qiyoslash grafiklari
(shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o'tkaziladi. Ekspluatatsiyada
turgan va saqlanayottan O'V uchun navbatdan tashqari qiyoslash quyidagi qollarda
o'tkaziladi: - qiyoslashlararo davrning yarim vaqti o'tgandan keyin o'lchash
vositasidan butlovchi sifatida foydalanilganda; - qiyoslash tamg’asi, plombasi,
shikastlanganda yoki O'V ning birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o'tganligini
tasdiqlovchi hujjatlar yo'qolganda; - agar qiyoslash tamg’asining yoki o'lchash
vositasining qo'llanishga yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati
tugagan bo'lsa, saqlashdan olinib ekspluatatsiyaga kiritishda; - qiyoslashlararo vaqt
ichida haridga chiqarilmagan O'V ni tayyorlovchi korxona iste'molchiga etkazib
berishda. Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o'tkaziladigan vositalar:
• davlat metrologik xizmatlarining va tadbirkorlik sub'ektlarining namunaviy
o'lchash vositalari;
• o'zining bevosita vazifasiga muvofiq namunaviy O'V sifatida yoki
tayyorlashga buyurtnoma shartlari bo'yicha ishlab chiqarilgan O'V;
• nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor bo'lgan
O'V;
• priborlarni ta'mirlovchi ho'jalik yurituvchi sub'ektlari chiqargan, ta'mirdan
keyin boshqa ho'jalik yurituvchi sub'ektlarga berish uchun mo'ljallangan O'V;
• milliy va xalqaro sport rekordlarini qayd qilish bilan bog’liq o'lchash
vositalari;
• davlat arbitraj idoralarn tomonidan ekspertiza o'tkazishda, shuningdek
bojhona tekshiruvida o'lchashlar uchun qo'llaniladigan O'V;
• o'lchash uchun ishchi O'V sifatida qo'llaniladigan, o'lchash natijalari:
• tabiatni muhofazalash;
• Sog’liqni saqlash;
• mehnat havfsizligini ta'minlash;
• barcha turdagi transportning harakat xavfsizligini ta'minlash;
• ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarning xavfsizligini ta'minlash;
• aloqa tizimlarini ta'minlash; • xo'jaliklararo o'zaro hisoblashlar; • savdoning
barcha turlari;
• axoliga pulli xizmatlarning barcha turlari uchun qo'llaniladigan O'V.
O'lchash vositalarini kalibrlash.
• Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati doirasidan tashqarida
qo'llaniladigan O'V ekspluatatsiya jarayonida davriy kalibrlashga tortiladi.
• O'Vni birlamchi kalibrlashga ishlab chiqarishda va ta'mirlashda turi
tasdiqlanmaydigan O'V tortiladi. O'V kalibrlash yuridik shaxslar metrologiya
xizmatlarning kalibrlash laboratoriyasi tomonidan amalga oshiriladi.
• O'V ni kalibrlash – O'lchash vositalarining haqiqiy metrologik tafsilotlari
(xarakteristikalari) ni aniqlash va tasdiqlash maqsadida, belgilangan sharoitlarda
bajariladigan amallar majmui.
• Kalibrlash tizimi – Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati
qo'llanilmaydigan sohada o'lchashlar birliligini ta'minlashga yo'naltirilgan faoliyat
va kalibrlash ishlarini bajaruvchi va kalibrlash ishlarini tashkillashtirish va
o'tkazishga o'rnatilgan talablar asosida harakat qiluvchi sub'ektlar majmui.
•
Kalibrlash
to‘g’risidagi
sertifikat
–
O'lchash
vositalarining
kalibrlanganligini va uning natijalarini tasdiqlovchi hujjat. Bu hujjat kalibrlashni
bajargan tashkilot tomonidan beriladi.
• Kalibrlash belgisi – Kalibrlash natijalarining ijobiy ekanligini tasdiqlash
maqsadida o'lchash vositasiga va (yoki) ularning ekspluatatsion hujjatlariga
bosiladigan tamg’a.
Nazorat savollari:
1. O’lchash vositalarini qiyoslash deb nimaga aytiladi?
2. O’lchash vositalarini kalibrlash deb nimaga aytiladi?
3. Qiyoslashni turlari qanday?
4. Qiyoslash grafiklari qanday bo’ladi?