QOG`OZ VA KARTON BILAN ISHLASH DARSLARNING MAZMUNINI TASHKIL ETISH METODIKASI

Yuklangan vaqt

2024-06-09

Yuklab olishlar soni

8

Sahifalar soni

36

Faytl hajmi

892,0 KB


Ilmiybaza.uz QOG`OZ VA KARTON BILAN ISHLASH DARSLARNING MAZMUNINI TASHKIL ETISH METODIKASI Reja: 1.Qog`oz va karton haqida tushuncha berish. 2.Ishlab chiqarishdagi xususiyatlari. 3.Ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash. 4.Ish joyini tashkil qilish. Qog`ozning turlari. Ilmiybaza.uz QOG`OZ VA KARTON BILAN ISHLASH DARSLARNING MAZMUNINI TASHKIL ETISH METODIKASI Reja: 1.Qog`oz va karton haqida tushuncha berish. 2.Ishlab chiqarishdagi xususiyatlari. 3.Ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash. 4.Ish joyini tashkil qilish. Qog`ozning turlari.
Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushunchalar Qog`oz, karton, ishlab chiqarishdagi xususiyatlari, ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash, ish joyi, qog`oz turlari. Qog`oz va karton bilan ishlash darslarini tashkil qilish. (II sinf) II sinf birinchi mehnat darsidayoq o`quvchilarni qog`ozning eng muhim xususiyatlari bilan tanishtirish zarurati paydo bo`ladi. Qog`ozning xususiyatlarini bilish, bolalarga buyumlar tayyorlashda undan to`g`ri foydalanish, ongli mehnat qilish va ishning yuqori sifatiga erishishga imkon beradi. O`qituvchining ko`rsatib berishi va u tomonidan tashkil etiladigan kichik hajmli kuzatishlar, eng oddiy tajribalar birinchi sinf o`quvchilariga ishlov berilayotgan materiallar xususiyatlarini bilish, bu xususiyatlarni aniqlash va baholay olish ishida yordam berishi, uni qiziqarliroq qilishini tushunishlariga imkon beradi. Turli tur va navli qog`oz namunalarini elementar o`rganish, bunda olingan ma‘lumotlarni taqqoslash va tahlil qilish orqali o`quvchilar har bir tur va nav qog`ozga muayyan xususiyatlar uni tayyorlashda yoki qo`shimcha ishlov berishda maxsus berilishini aniqlaydilar. Bu xususiyatlar qog`oz vazifasiga bog`liq bo`ladi. Masalan, yozuv qog`ozi oq, yupqa, zich bo`lishi; namni oluvchi qog`oz namni, siyohni tez shimib olishi; muqovalash qog`ozi mustahkam va chiroyli bo`lishi kerak. Har xil ishlarni bajarish uchun o`quvchilarga turli xususiyatli qog`oz kerak bo`ladi, shuning uchun shunday materialni tanlay olish kerakki, u eng yaxshi natijalarga erishishga imkon bersin. Qog`ozdan tayyorlanadigan buyumlarni o`quvchilar yaxshi tayyorlashlari uchun ularni qog`oz turli va navlarini yaxshi bilishga, bu materialning ko`p ishlatiladigan turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish muhim. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrofdagilarning qog`ozdan foydalanishini har kuni kuzatish orqali egallaydilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan tashkil etiluvchi o`quvchilarning doimo foydalanadigan – turmushda va maktabda, mehnat darslarida hamda o`z Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushunchalar Qog`oz, karton, ishlab chiqarishdagi xususiyatlari, ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash, ish joyi, qog`oz turlari. Qog`oz va karton bilan ishlash darslarini tashkil qilish. (II sinf) II sinf birinchi mehnat darsidayoq o`quvchilarni qog`ozning eng muhim xususiyatlari bilan tanishtirish zarurati paydo bo`ladi. Qog`ozning xususiyatlarini bilish, bolalarga buyumlar tayyorlashda undan to`g`ri foydalanish, ongli mehnat qilish va ishning yuqori sifatiga erishishga imkon beradi. O`qituvchining ko`rsatib berishi va u tomonidan tashkil etiladigan kichik hajmli kuzatishlar, eng oddiy tajribalar birinchi sinf o`quvchilariga ishlov berilayotgan materiallar xususiyatlarini bilish, bu xususiyatlarni aniqlash va baholay olish ishida yordam berishi, uni qiziqarliroq qilishini tushunishlariga imkon beradi. Turli tur va navli qog`oz namunalarini elementar o`rganish, bunda olingan ma‘lumotlarni taqqoslash va tahlil qilish orqali o`quvchilar har bir tur va nav qog`ozga muayyan xususiyatlar uni tayyorlashda yoki qo`shimcha ishlov berishda maxsus berilishini aniqlaydilar. Bu xususiyatlar qog`oz vazifasiga bog`liq bo`ladi. Masalan, yozuv qog`ozi oq, yupqa, zich bo`lishi; namni oluvchi qog`oz namni, siyohni tez shimib olishi; muqovalash qog`ozi mustahkam va chiroyli bo`lishi kerak. Har xil ishlarni bajarish uchun o`quvchilarga turli xususiyatli qog`oz kerak bo`ladi, shuning uchun shunday materialni tanlay olish kerakki, u eng yaxshi natijalarga erishishga imkon bersin. Qog`ozdan tayyorlanadigan buyumlarni o`quvchilar yaxshi tayyorlashlari uchun ularni qog`oz turli va navlarini yaxshi bilishga, bu materialning ko`p ishlatiladigan turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish muhim. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrofdagilarning qog`ozdan foydalanishini har kuni kuzatish orqali egallaydilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan tashkil etiluvchi o`quvchilarning doimo foydalanadigan – turmushda va maktabda, mehnat darslarida hamda o`z
Ilmiybaza.uz o`yinlarida - qog`oz turli va navlarining eng muhim xususiyat, sifatlarini aniqlash maqsadida maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. O`qituvchi bunday kuzatishlarni o`tkazish va bolalarga olingan ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berish orqali har bir kishi qog`oz bilan muntazam duch kelishini qayd etadi: kitob yoki daftarni ochadimi, gazeta va jurnal o`qiydimi, do`kondan mahsulot xarid qiladimi, xat yozadimi yoki makulatura yig`adimi – har doim qog`oz bilan ishlashga to`g`ri keladi. Qog`oz chiptasiz teatr yoki kinoga kirib bo`lmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqib bo`lmaydi. Pul, darslik, pochta markalari, geografik xaritalar, rasm va hokazolar qog`ozdan tayyorlanadi. Xonadonimiz devorlari gulqog`ozlar bilan bezatiladi. Olim va muhandislar qog`ozda bo`lajak mashina va inshoot chizmalarini bajaradilar, kerakli hisoblarni amalga oshiradilar. Suratkashlar suratlarini fotoqog`ozga chiqaradilar. Ishlab chiqarishda tayyorlangan buyum va alohida detallar yog`langan yoki parafinlangan qog`ozga o`ralib, ularning yaxshi saqlanib qolishi va zanglamasligi ta‘minlanadi. Dunyoda qog`oz kabi keng tarqalgan boshqa material bo`lmasa kerak! Ikkinchi sinf o`quvchilarga uyga vazifa qilib eng ko`p tarqalgan qog`oz turlari namunalaridan tanlash (kattalar yordam berishi mumkin), qog`oz to`g`risidagi suhbatni davom ettirish va inson hayotida uning qanday ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko`rsatish uchun, ularni mehnat darslaridan biriga olib kelishni buyurish foydalidir. O`quvchilar qog`oz turlaridan ko`pini olib kelar ekan, ularning nomini bilishi shart emas, o`qituvchining o`zi ham ba‘zi namunalarning nomi va farqli xususiyatlarini bilmasligi mumkin. Darsda ko`p miqdorda qog`oz turlarining borligi mamlakatda turli xususiyatga ega bir necha yuz turdagi qog`oz ishlab chiqarilishini anglatadi. Ikkinchi sinf o`quvchilari o`zlari ko`p ko`radigan va ishlatadigan qog`ozning asosiy xususiyatlarini farqlash, ularni ayta olishga o`rganishlari maqsadga muvofiq. Bu yozuv qog`ozi, muqova qog`ozlari, bosmalash, rasm chizish, o`rash uchun qog`oz, rangli qog`ozlar. Keyinchalik bu ro`yxatni papiros qog`ozi, stol usti qog`ozlari va gulqog`ozlar bilan to`ldirish mumkin. Ilmiybaza.uz o`yinlarida - qog`oz turli va navlarining eng muhim xususiyat, sifatlarini aniqlash maqsadida maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. O`qituvchi bunday kuzatishlarni o`tkazish va bolalarga olingan ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berish orqali har bir kishi qog`oz bilan muntazam duch kelishini qayd etadi: kitob yoki daftarni ochadimi, gazeta va jurnal o`qiydimi, do`kondan mahsulot xarid qiladimi, xat yozadimi yoki makulatura yig`adimi – har doim qog`oz bilan ishlashga to`g`ri keladi. Qog`oz chiptasiz teatr yoki kinoga kirib bo`lmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqib bo`lmaydi. Pul, darslik, pochta markalari, geografik xaritalar, rasm va hokazolar qog`ozdan tayyorlanadi. Xonadonimiz devorlari gulqog`ozlar bilan bezatiladi. Olim va muhandislar qog`ozda bo`lajak mashina va inshoot chizmalarini bajaradilar, kerakli hisoblarni amalga oshiradilar. Suratkashlar suratlarini fotoqog`ozga chiqaradilar. Ishlab chiqarishda tayyorlangan buyum va alohida detallar yog`langan yoki parafinlangan qog`ozga o`ralib, ularning yaxshi saqlanib qolishi va zanglamasligi ta‘minlanadi. Dunyoda qog`oz kabi keng tarqalgan boshqa material bo`lmasa kerak! Ikkinchi sinf o`quvchilarga uyga vazifa qilib eng ko`p tarqalgan qog`oz turlari namunalaridan tanlash (kattalar yordam berishi mumkin), qog`oz to`g`risidagi suhbatni davom ettirish va inson hayotida uning qanday ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko`rsatish uchun, ularni mehnat darslaridan biriga olib kelishni buyurish foydalidir. O`quvchilar qog`oz turlaridan ko`pini olib kelar ekan, ularning nomini bilishi shart emas, o`qituvchining o`zi ham ba‘zi namunalarning nomi va farqli xususiyatlarini bilmasligi mumkin. Darsda ko`p miqdorda qog`oz turlarining borligi mamlakatda turli xususiyatga ega bir necha yuz turdagi qog`oz ishlab chiqarilishini anglatadi. Ikkinchi sinf o`quvchilari o`zlari ko`p ko`radigan va ishlatadigan qog`ozning asosiy xususiyatlarini farqlash, ularni ayta olishga o`rganishlari maqsadga muvofiq. Bu yozuv qog`ozi, muqova qog`ozlari, bosmalash, rasm chizish, o`rash uchun qog`oz, rangli qog`ozlar. Keyinchalik bu ro`yxatni papiros qog`ozi, stol usti qog`ozlari va gulqog`ozlar bilan to`ldirish mumkin.
Ilmiybaza.uz Namunalar tanlash va qog`oz majmuasini tuzish. II sinf. Ikkinchi sinf o`quvchilari tomonidan eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining majmuasini tuzish va tayyorlash katta foyda keltiradi. Bunday majmuani o`quvchilar alohida qalin qog`oz varaqlari yoki o`zlari tayyorlagan daftarchalar joylashtirishlari mumkin. Har qanday material yoki predmet majmuasini tuzish ularni maqsadli tanlash, ishlov berish, tizimlashtirish va joylashtirishni talab etadi. Majmuada namunalar muayyan mantiqiy tartibda joylashtiriladi, u qabul qilingan tasniflash to`g`risida yaqqol tasavvur beradi. 1-rasm. O`quvchilar tomonidan qog`oz namunalari majmuasining joylashtirilishi: 1 – alohida varaqda; 2 – o`quvchi daftarida II sinfda qog`oz majmuasini har bir qog`oz turi va navining vazifasini ko`rsatishga qarab tanlash va tasniflash kerak. Buning maqsadga muvofiqligi shundaki, eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining nomlari odatda ularning vazifasini aks etiradi: yozuv – yozish uchun, bosmalash – bosmalash uchun, chizish – chizish uchun, stol usti – stol ustini qoplash uchun, gulqog`oz – devorlarga yopishtirish uchun va hokazo. Ilmiybaza.uz Namunalar tanlash va qog`oz majmuasini tuzish. II sinf. Ikkinchi sinf o`quvchilari tomonidan eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining majmuasini tuzish va tayyorlash katta foyda keltiradi. Bunday majmuani o`quvchilar alohida qalin qog`oz varaqlari yoki o`zlari tayyorlagan daftarchalar joylashtirishlari mumkin. Har qanday material yoki predmet majmuasini tuzish ularni maqsadli tanlash, ishlov berish, tizimlashtirish va joylashtirishni talab etadi. Majmuada namunalar muayyan mantiqiy tartibda joylashtiriladi, u qabul qilingan tasniflash to`g`risida yaqqol tasavvur beradi. 1-rasm. O`quvchilar tomonidan qog`oz namunalari majmuasining joylashtirilishi: 1 – alohida varaqda; 2 – o`quvchi daftarida II sinfda qog`oz majmuasini har bir qog`oz turi va navining vazifasini ko`rsatishga qarab tanlash va tasniflash kerak. Buning maqsadga muvofiqligi shundaki, eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining nomlari odatda ularning vazifasini aks etiradi: yozuv – yozish uchun, bosmalash – bosmalash uchun, chizish – chizish uchun, stol usti – stol ustini qoplash uchun, gulqog`oz – devorlarga yopishtirish uchun va hokazo.
Ilmiybaza.uz 2-rasm. Qog`oz devoriy majmuasi To`plam tuzishda o`quvchilar qog`ozning ko`p namunalarini ko`rib chiqadilar va ushlab ko`radilar hamda eng o`ziga xoslarini tanlab oladilar. Bunda ular qog`ozning sifat xususiyatlari va muhim jihatlari to`g`risidagi dastlabki tasavvurlarga ega bo`ladilar. Bolalar qog`oz tayyorlashda unga vazifasiga qarab u yoki bu xususiyat berilishini o`zlashtirib oladilar. 1-rasmda o`quvchi ish daftarining qog`oz majmuali sahifalari ko`rsatilgan. Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`oz namunalarini tanlash va majmuasini tayyorlash bo`yicha o`z ishlarining ma‘nosini tushunib olishlari muhim bo`lib, u nafaqat muhim qog`oz turlari va ularning nomlarini amaliy bilib olishdan iborat, balki qog`ozni uning tashqi ko`rinishi va xarakterli xususiyatlari: qalinligi, rangi, Ilmiybaza.uz 2-rasm. Qog`oz devoriy majmuasi To`plam tuzishda o`quvchilar qog`ozning ko`p namunalarini ko`rib chiqadilar va ushlab ko`radilar hamda eng o`ziga xoslarini tanlab oladilar. Bunda ular qog`ozning sifat xususiyatlari va muhim jihatlari to`g`risidagi dastlabki tasavvurlarga ega bo`ladilar. Bolalar qog`oz tayyorlashda unga vazifasiga qarab u yoki bu xususiyat berilishini o`zlashtirib oladilar. 1-rasmda o`quvchi ish daftarining qog`oz majmuali sahifalari ko`rsatilgan. Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`oz namunalarini tanlash va majmuasini tayyorlash bo`yicha o`z ishlarining ma‘nosini tushunib olishlari muhim bo`lib, u nafaqat muhim qog`oz turlari va ularning nomlarini amaliy bilib olishdan iborat, balki qog`ozni uning tashqi ko`rinishi va xarakterli xususiyatlari: qalinligi, rangi,
Ilmiybaza.uz yaltirashi, yuzasining pardozi va hokazo bo`yicha farqlashga yordam beruvchi qo`lbola lug`at tayyorlashdan ham iboratdir. 2-rasmda ko`p ishlatiladigan qog`oz turlari majmuasi ko`rsatilgan devoriy jadval keltirilgan. Albatta, bu jadvalda ko`rsatilgan qog`oz mahsulotlarining barchasini o`qituvchi darsga olib kelib ko`rsatishi mumkin. Biroq ushbu jadvalning didaktik qimmati shundaki, u ikkinchi sinf o`quvchisi xotirasida qog`ozlar tasnifi va ularning inson tomonidan bevosita vazifasiga ko`ra foydalanilishi muhimligini saqlab qolishga imkon beradi. III va IV sinflarda. III va IV sinflarda o`quv buyumlari konstruktsiyasi, ularni tayyorlash usullari murakkablashtiriladi va shunga muvofiq mehnat darslarida qo`llaniladigan qog`oz va karton turlari assortimenti ham kengayadi. Har safar o`quvchilar o`z buyumlari uchun yangi turdagi qog`oz yoki karton tanlashida o`qituvchi materialning o`ziga xos xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirish va bu xususiyatlar aniq bir buyum yoki uning detalini tayyorlash uchun qanchalik mos kelishini ko`rsatib o`tish imkoniyatini qo`ldan chiqarmaydi. Masalan, darsda samolyot yoki planerning qog`oz modelini tayyorlashda bu buyum uchun qalin va tarang qog`oz olish zarurligini qayd etadi. Turli qalinlik, zichlik va taranglikdagi bir xil o`lchamdagi qog`oz ishlanmalarini ko`rsatib, o`qituvchi amalda ushbu modelni tayyorlash uchun chizma va karton qog`ozi yaxshiroq mos kelishini ko`rsatib beradi. Qog`ozning xuddi shu turlari turli inshootlar maketi, geometrik jismlar modellarini tayyorlash uchun ham mos. Bolalar tomonidan ishlov beriluvchi materiallar assortimentining yangi yoki o`ziga xos xususiyatlarga ega turlari bilan asta-sekin to`ldirilib borilishi kichik maktab o`quvchilariga bu xususiyatlarni yaxshiroq o`rganish va olingan bilimlarini amaliy faoliyatlarida ongli qo`llashga ko`maklashadi. Bu bilimlar tizimlashtirilsa, o`quvchilarning material xususiyatlari va ularga ishlov berish usullari to`g`risidagi bilim sifati yaxshilanadi. Bunday tizimlashtirishning ajoyib vositasi – bu o`quvchilar tomonidan material majmuasining tanlanishi va tayyorlanishidir. Shuning uchun o`quvchilarni qog`oz Ilmiybaza.uz yaltirashi, yuzasining pardozi va hokazo bo`yicha farqlashga yordam beruvchi qo`lbola lug`at tayyorlashdan ham iboratdir. 2-rasmda ko`p ishlatiladigan qog`oz turlari majmuasi ko`rsatilgan devoriy jadval keltirilgan. Albatta, bu jadvalda ko`rsatilgan qog`oz mahsulotlarining barchasini o`qituvchi darsga olib kelib ko`rsatishi mumkin. Biroq ushbu jadvalning didaktik qimmati shundaki, u ikkinchi sinf o`quvchisi xotirasida qog`ozlar tasnifi va ularning inson tomonidan bevosita vazifasiga ko`ra foydalanilishi muhimligini saqlab qolishga imkon beradi. III va IV sinflarda. III va IV sinflarda o`quv buyumlari konstruktsiyasi, ularni tayyorlash usullari murakkablashtiriladi va shunga muvofiq mehnat darslarida qo`llaniladigan qog`oz va karton turlari assortimenti ham kengayadi. Har safar o`quvchilar o`z buyumlari uchun yangi turdagi qog`oz yoki karton tanlashida o`qituvchi materialning o`ziga xos xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirish va bu xususiyatlar aniq bir buyum yoki uning detalini tayyorlash uchun qanchalik mos kelishini ko`rsatib o`tish imkoniyatini qo`ldan chiqarmaydi. Masalan, darsda samolyot yoki planerning qog`oz modelini tayyorlashda bu buyum uchun qalin va tarang qog`oz olish zarurligini qayd etadi. Turli qalinlik, zichlik va taranglikdagi bir xil o`lchamdagi qog`oz ishlanmalarini ko`rsatib, o`qituvchi amalda ushbu modelni tayyorlash uchun chizma va karton qog`ozi yaxshiroq mos kelishini ko`rsatib beradi. Qog`ozning xuddi shu turlari turli inshootlar maketi, geometrik jismlar modellarini tayyorlash uchun ham mos. Bolalar tomonidan ishlov beriluvchi materiallar assortimentining yangi yoki o`ziga xos xususiyatlarga ega turlari bilan asta-sekin to`ldirilib borilishi kichik maktab o`quvchilariga bu xususiyatlarni yaxshiroq o`rganish va olingan bilimlarini amaliy faoliyatlarida ongli qo`llashga ko`maklashadi. Bu bilimlar tizimlashtirilsa, o`quvchilarning material xususiyatlari va ularga ishlov berish usullari to`g`risidagi bilim sifati yaxshilanadi. Bunday tizimlashtirishning ajoyib vositasi – bu o`quvchilar tomonidan material majmuasining tanlanishi va tayyorlanishidir. Shuning uchun o`quvchilarni qog`oz
Ilmiybaza.uz va kartonning yangi turlari bilan o`quvchilarni amaliy tanishtirib borib, o`qituvchi ular oldiga majmualarini yangi namunalar bilan to`ldirib borish vazifasini qo`yadi. Masalan, uchinchi va to`rtinchi sinf o`quvchilarining o`quv majmualarida o`rash qog`ozi, gul qog`oz va gofrilangan qog`oz, kalka, metallashtirilgan va parafinlashtirilgan qog`oz, fotoqog`oz va hokazo namunasi paydo bo`ladi. III va IV sinf o`quvchilari o`z majmualariga yangi qog`oz turlarini oddiy qo`shish va namunalar ostiga u yoki bu turdagi qog`oz nomlarini yozib qo`yish bilan cheklanib qolmaydilar. Ular o`zlarining qog`oz va karton majmualari uchun namunalar tanlab, bu namunalarni eng muhim belgilari: vazifasi, pardoz turi, sifati bo`yicha guruhlaydilar. Namuna ostiga qisqa yozuv yoziladi, shu yozuv asosida material nomi, uning vazifasi, qo`llanish sohasi bo`yicha ma‘lumotga ega bo`lish mumkin. Masalan, «Bosmalash qog`ozlari» degan umumiy sarlavha ostiga kitob-jurnallar uchun, gazeta uchun, muqovalash uchun, afisha uchun, hujjatlar uchun degan yozuvlar ostiga namunalar joylashtirilishi mumkin. Albatta, III va IV sinf o`quvchilari tomonidan mehnat darslari va sinfdan tashqari mashg`ulotlarda qog`oz va kartonning aynan qaysi turlari amaliy qo`llanishini oldindan bilish qiyin. Bu amaliy ishlar mavzusi va materiallar borligiga bog`liq. Lekin barcha hollarda majmualar tuzish va tayyorlash bo`yicha ishlarning muhim ahamiyatini tan olish zarur. Qog`ozning umumiy xususiyatlari. (II sinf) O`quvchilar qog`ozdan turli buyumlar tayyorlash bo`yicha ishni yaxshiroq va tezroq bajarishlari uchun ularni qog`oz turlari va navlarini bilish, eng ko`p qo`llanuvchi qog`oz turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish kerak. Qog`oz xususiyatlari bilan tanishish o`quvchilarga turli amaliy maqsadlar – yozish, chizish, buyumlar yasash, turli predmetlarni o`rash uchun qog`ozdan to`g`ri foydalanishga yordam beradi. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrfodagilarning har kuni qog`ozdan foydalanishini kuzatishdan oladilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan bolalar turmushda va maktabda doimo foydalanadigan qog`oz turlari va navlarining eng muhim xususiyatlari va Ilmiybaza.uz va kartonning yangi turlari bilan o`quvchilarni amaliy tanishtirib borib, o`qituvchi ular oldiga majmualarini yangi namunalar bilan to`ldirib borish vazifasini qo`yadi. Masalan, uchinchi va to`rtinchi sinf o`quvchilarining o`quv majmualarida o`rash qog`ozi, gul qog`oz va gofrilangan qog`oz, kalka, metallashtirilgan va parafinlashtirilgan qog`oz, fotoqog`oz va hokazo namunasi paydo bo`ladi. III va IV sinf o`quvchilari o`z majmualariga yangi qog`oz turlarini oddiy qo`shish va namunalar ostiga u yoki bu turdagi qog`oz nomlarini yozib qo`yish bilan cheklanib qolmaydilar. Ular o`zlarining qog`oz va karton majmualari uchun namunalar tanlab, bu namunalarni eng muhim belgilari: vazifasi, pardoz turi, sifati bo`yicha guruhlaydilar. Namuna ostiga qisqa yozuv yoziladi, shu yozuv asosida material nomi, uning vazifasi, qo`llanish sohasi bo`yicha ma‘lumotga ega bo`lish mumkin. Masalan, «Bosmalash qog`ozlari» degan umumiy sarlavha ostiga kitob-jurnallar uchun, gazeta uchun, muqovalash uchun, afisha uchun, hujjatlar uchun degan yozuvlar ostiga namunalar joylashtirilishi mumkin. Albatta, III va IV sinf o`quvchilari tomonidan mehnat darslari va sinfdan tashqari mashg`ulotlarda qog`oz va kartonning aynan qaysi turlari amaliy qo`llanishini oldindan bilish qiyin. Bu amaliy ishlar mavzusi va materiallar borligiga bog`liq. Lekin barcha hollarda majmualar tuzish va tayyorlash bo`yicha ishlarning muhim ahamiyatini tan olish zarur. Qog`ozning umumiy xususiyatlari. (II sinf) O`quvchilar qog`ozdan turli buyumlar tayyorlash bo`yicha ishni yaxshiroq va tezroq bajarishlari uchun ularni qog`oz turlari va navlarini bilish, eng ko`p qo`llanuvchi qog`oz turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish kerak. Qog`oz xususiyatlari bilan tanishish o`quvchilarga turli amaliy maqsadlar – yozish, chizish, buyumlar yasash, turli predmetlarni o`rash uchun qog`ozdan to`g`ri foydalanishga yordam beradi. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrfodagilarning har kuni qog`ozdan foydalanishini kuzatishdan oladilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan bolalar turmushda va maktabda doimo foydalanadigan qog`oz turlari va navlarining eng muhim xususiyatlari va
Ilmiybaza.uz sifatlarini yaqqol aniqlash maqsadida tashkil etiluvchi ko`rsatishlar va maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. Bunday kuzatishlar o`tkazib va bolalarga ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berib o`qituvchi inson qog`oz bilan doimo duch kelishini ko`rsatib o`tadi: kitob yoki daftarni ochganda, gazeta yoki teatr afishasini o`qiyotganda, do`kondan narsa sotib olishda, xat yozishda, o`yinchoq yasashda, makulatura terishda. Qog`oz chiptasiz kishi teatr yoki muzeyga kirolmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqolmaydi. Qog`ozda darsliklar va pullar, pochta markalari, lotereya chiptalari, stol usti o`yinlar, konditer mahsuloti uchun qog`oz o`ramlari bosmalab chiqariladi. - Qog`oz, - deydi o`qituvchi, juda keng tarqalgan material bo`lib, usiz zamonaviy insonning hayotini tasavvur etish juda qiyin. Biz qog`oz to`g`risida nima bilamiz? Qog`oz va kartondan to`g`ri foydalanish, ularga to`g`ri ishlov berish, ulardan turli buyumlar yasash uchun bilimlarimiz yetarlimi? Keling, dastlab birgalikda «Qog`ozlar qanaqa bo`ladi?» degan savolga javob beraylik. Oldingizda yotgan qog`oz namunalarini diqqat bilan ko`rib chiqing, ushlab ko`ring va bu savolga javoblar tayyorlang. O`z qog`oz namunalari va o`qituvchi tayyorlagan va ko`rsatayotgan namunalarni ko`rib chiqib, o`quvchilar o`qituvchi yordamida turli maqsadlarda qo`llanuvchi qog`ozlarning katta miqdordagi turlari mavjudligini qayd etishadi. Vazifasiga ko`ra har bir tur va nav qog`ozi muayyan xususiyatlar, sifatlarga ega. Bu xususiyatlar qog`ozga uni qog`oz fabrikalarida tayyorlashda yoki keyingi qo`shimcha pardozlashda maxsus beriladi. O`quvchilar oddiy ko`rib chiqish va ushlab ko`rish, hamda o`zlari to`plagan hayot tajribalarini ishga solib osongina aniqlash mumkin bo`lgan qog`ozning quyidagi umumiy xususiyatlarini qayd etishadi: - qog`oz – varaqli material. Qog`oz katta varaqli (chizish va stol usti qog`ozi), o`ramlarda (applikatsiyalar uchun qog`oz, mehnat darslari uchun rangli qog`ozlar va pochta qog`ozi to`plamlari, qog`oz salfetkalar), rulonlarda (gulqog`ozlar, gofri qog`oz) va hokazo holatda sotiladi; Ilmiybaza.uz sifatlarini yaqqol aniqlash maqsadida tashkil etiluvchi ko`rsatishlar va maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. Bunday kuzatishlar o`tkazib va bolalarga ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berib o`qituvchi inson qog`oz bilan doimo duch kelishini ko`rsatib o`tadi: kitob yoki daftarni ochganda, gazeta yoki teatr afishasini o`qiyotganda, do`kondan narsa sotib olishda, xat yozishda, o`yinchoq yasashda, makulatura terishda. Qog`oz chiptasiz kishi teatr yoki muzeyga kirolmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqolmaydi. Qog`ozda darsliklar va pullar, pochta markalari, lotereya chiptalari, stol usti o`yinlar, konditer mahsuloti uchun qog`oz o`ramlari bosmalab chiqariladi. - Qog`oz, - deydi o`qituvchi, juda keng tarqalgan material bo`lib, usiz zamonaviy insonning hayotini tasavvur etish juda qiyin. Biz qog`oz to`g`risida nima bilamiz? Qog`oz va kartondan to`g`ri foydalanish, ularga to`g`ri ishlov berish, ulardan turli buyumlar yasash uchun bilimlarimiz yetarlimi? Keling, dastlab birgalikda «Qog`ozlar qanaqa bo`ladi?» degan savolga javob beraylik. Oldingizda yotgan qog`oz namunalarini diqqat bilan ko`rib chiqing, ushlab ko`ring va bu savolga javoblar tayyorlang. O`z qog`oz namunalari va o`qituvchi tayyorlagan va ko`rsatayotgan namunalarni ko`rib chiqib, o`quvchilar o`qituvchi yordamida turli maqsadlarda qo`llanuvchi qog`ozlarning katta miqdordagi turlari mavjudligini qayd etishadi. Vazifasiga ko`ra har bir tur va nav qog`ozi muayyan xususiyatlar, sifatlarga ega. Bu xususiyatlar qog`ozga uni qog`oz fabrikalarida tayyorlashda yoki keyingi qo`shimcha pardozlashda maxsus beriladi. O`quvchilar oddiy ko`rib chiqish va ushlab ko`rish, hamda o`zlari to`plagan hayot tajribalarini ishga solib osongina aniqlash mumkin bo`lgan qog`ozning quyidagi umumiy xususiyatlarini qayd etishadi: - qog`oz – varaqli material. Qog`oz katta varaqli (chizish va stol usti qog`ozi), o`ramlarda (applikatsiyalar uchun qog`oz, mehnat darslari uchun rangli qog`ozlar va pochta qog`ozi to`plamlari, qog`oz salfetkalar), rulonlarda (gulqog`ozlar, gofri qog`oz) va hokazo holatda sotiladi;
Ilmiybaza.uz - qog`oz qalin va yupqa bo`ladi (masalan, rasm chizish va chizmalar uchun qog`oz, papiros va nusxalash qog`ozi); - qog`oz oq va rangli (yozuv qog`ozi va rangli glyants qog`oz). U to`liq ranglangan, bo`yoq eritmasi qog`oz tayyorlash massasiga qo`shilgan bo`ladi yoki uni tayyorlangandan keyin bir tomonidan bo`yashadi (applikatsiyalar uchun rangli qog`ozlar, gulqog`ozlar, o`rash uchun qog`ozlar); - qog`oz yuzasi silliq va nosilliq bo`lishi mumkin. Masalan, yozuv qog`ozi unda yozish mumkin bo`lishi uchun albatta silliq bo`lishi kerak, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`ozlar nosilliq yuzali bo`ladi. Ba‘zi qog`ozlarning bir tomoni silliq, ikkinchi tomoni nosilliqroq bo`ladi. Misol sifatida afisha yoki chiptalar uchun qog`ozni keltirish mumkin – teatr afishalari, tramvay va avtobus biletlari matni faqat silliq tomonda bosmalanadi; - qog`ozning ba‘zi turlari yarimtiniq bo`lib, undan hamma narsa ko`rinib turadi, boshqalari esa aksincha. Qog`oz kalka tayyorlashda uni iloji boricha tiniqroq bo`lishiga harakat qilinadi, aks holda chizmalardan nusxa ko`chirish qiyin bo`ladi yoki umuman ko`chirib bo`lmaydi. Papiros qog`ozi va pergamin tiniq bo`ladi. Bosmalash va yozuv qog`ozlari, ularning ikki tomonida yozuv bajarish uchun tiniq bo`lmasligi kerak; - qog`oz zich va g`ovak bo`ladi. Masalan, chizma va namni shimib oluvchi qog`ozlarni taqqoslash bunga misol bo’la oladi; - qog`oz rasm bilan bezatilgan, yaltiroq yoki yaltiramaydigan yuzali bo`lishi mumkin. Bunday qog`ozlarga muqova qog`ozlar, gulqog`ozlar, qog`oz-lederinlar kiradi. Oxirida o`qituvchi maxsus mo`ljallangan qog`ozlarni ko`rsatadi, ularga tayyorlashda muayyan xususiyatlar beriladi. Bunday qog`ozlarga hujjatlar uchun qog`oz (ularda pul, lotereya chiptalari, pasport va boshqa hujjatlar bosiladi); fotoqog`oz (fotoemulsiyaning maxsus qatlami bilan qoplangan); parafinlangan qog`oz ho`llanmaydi, muzqaymoq o`rash va sut mahsulotlari uchun o`ramlar tayyorlashda qo`llanadi; pergamin – yog`ni o`tkazmaydigan qog`oz (yog`, margarin, vetchina o`rash uchun qo`llanadi); metallashtirilgan qog`oz (metall folga bilan Ilmiybaza.uz - qog`oz qalin va yupqa bo`ladi (masalan, rasm chizish va chizmalar uchun qog`oz, papiros va nusxalash qog`ozi); - qog`oz oq va rangli (yozuv qog`ozi va rangli glyants qog`oz). U to`liq ranglangan, bo`yoq eritmasi qog`oz tayyorlash massasiga qo`shilgan bo`ladi yoki uni tayyorlangandan keyin bir tomonidan bo`yashadi (applikatsiyalar uchun rangli qog`ozlar, gulqog`ozlar, o`rash uchun qog`ozlar); - qog`oz yuzasi silliq va nosilliq bo`lishi mumkin. Masalan, yozuv qog`ozi unda yozish mumkin bo`lishi uchun albatta silliq bo`lishi kerak, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`ozlar nosilliq yuzali bo`ladi. Ba‘zi qog`ozlarning bir tomoni silliq, ikkinchi tomoni nosilliqroq bo`ladi. Misol sifatida afisha yoki chiptalar uchun qog`ozni keltirish mumkin – teatr afishalari, tramvay va avtobus biletlari matni faqat silliq tomonda bosmalanadi; - qog`ozning ba‘zi turlari yarimtiniq bo`lib, undan hamma narsa ko`rinib turadi, boshqalari esa aksincha. Qog`oz kalka tayyorlashda uni iloji boricha tiniqroq bo`lishiga harakat qilinadi, aks holda chizmalardan nusxa ko`chirish qiyin bo`ladi yoki umuman ko`chirib bo`lmaydi. Papiros qog`ozi va pergamin tiniq bo`ladi. Bosmalash va yozuv qog`ozlari, ularning ikki tomonida yozuv bajarish uchun tiniq bo`lmasligi kerak; - qog`oz zich va g`ovak bo`ladi. Masalan, chizma va namni shimib oluvchi qog`ozlarni taqqoslash bunga misol bo’la oladi; - qog`oz rasm bilan bezatilgan, yaltiroq yoki yaltiramaydigan yuzali bo`lishi mumkin. Bunday qog`ozlarga muqova qog`ozlar, gulqog`ozlar, qog`oz-lederinlar kiradi. Oxirida o`qituvchi maxsus mo`ljallangan qog`ozlarni ko`rsatadi, ularga tayyorlashda muayyan xususiyatlar beriladi. Bunday qog`ozlarga hujjatlar uchun qog`oz (ularda pul, lotereya chiptalari, pasport va boshqa hujjatlar bosiladi); fotoqog`oz (fotoemulsiyaning maxsus qatlami bilan qoplangan); parafinlangan qog`oz ho`llanmaydi, muzqaymoq o`rash va sut mahsulotlari uchun o`ramlar tayyorlashda qo`llanadi; pergamin – yog`ni o`tkazmaydigan qog`oz (yog`, margarin, vetchina o`rash uchun qo`llanadi); metallashtirilgan qog`oz (metall folga bilan
Ilmiybaza.uz yyelimlangan qog`oz, choy qadoqlash uchun qo`llanadi), silliqlovchi qog`oz (silliqlovchi kukun yupqa qatlami yyelimlangan). III sinfda. III sinfda qog`oz va kartonni o`rganish davom etadi, asta-sekin bu materiallarning kuzatiluvchi sifat xususiyatlarini aniqlash malakasi takomillashtiriladi, o`quvchilar aniqlay oladigan xususiyatlar to`ldirilib boriladi. O`quvchilar qog`oz va kartonning mustahkamligi, qalinligi, egiluvchanligi va sinuvchanligini aniqlash va taqqoslashning elementar usullari bilan tanishib boradilar. Buning uchun kerakli kuzatishlar va eng sodda tajribalarni o`tkazib borib, uchinchi sinf o`quvchilari qog`oz va yupqa kartondan detallarni bukish, qo`shish, kesish va yyelimlash mehnat operatsiyalarini bajarish jarayonida olingan bilimlardan foydalanadilar. IV sinfda. To`rtinchi sinf o`quvchilari qog`oz va kartonning fizikaviy va texnologik xususiyatlarini o`rganishda ularni mehnat darslarida foydalanadigan boshqa materiallar – gazlama, tabiiy material, plastmassa plyonkalar xususiyatlari bilan taqqoslaydilar. O`quvchilar ishlov berilayotgan materiallarning sifat xususiyatlari to`g`risidagi o`z bilimlarini oshirib borib, ular bajarayotgan ishlari sifatining yaxshilanishiga erishishlaridan qoniqish hosil qilishlari muhim. O`quvchilar amaliyotidan aniq misollar asosida o`qituvchi materiallar xususiyati to`g`risidagi bilimini to`ldirib borish qanchalik muhimligini tushuntiradi. U bolalarga barcha ishlab chiqarish xodimlari o`rganadigan materiallar to`g`risidagi maxsus fanlar – materialshunoslik, materiallar qarshiligi, ularga ishlov berish texnologiyasi – mavjudligini ma‘lum qiladi. Qog`oz – varaqli material. Mehnat darslarida amaliy ish, suhbat va maxsus kuzatishlar jarayonida o`qituvchi o`quvchilarni qog`oz varaqli material degan xulosaga olib keladi: uning qalinligi boshqa ikki o`lchamga (uzunligi va kengligi) qaraganda ahamiyatsiz. Qog`oz sotuvga u yoki bu kattalikdagi varaqlar yoki muayyan kenglik va foydalanish uchun qulay uzunlikdagi yo`llar ko`rinishida chiqariladi. Boshqa ko`pchilik yupqa materiallar (gazlama, plyonka, tunuka va hokazo) kabi qog`oz qaychi bilan kesiladi. Ilmiybaza.uz yyelimlangan qog`oz, choy qadoqlash uchun qo`llanadi), silliqlovchi qog`oz (silliqlovchi kukun yupqa qatlami yyelimlangan). III sinfda. III sinfda qog`oz va kartonni o`rganish davom etadi, asta-sekin bu materiallarning kuzatiluvchi sifat xususiyatlarini aniqlash malakasi takomillashtiriladi, o`quvchilar aniqlay oladigan xususiyatlar to`ldirilib boriladi. O`quvchilar qog`oz va kartonning mustahkamligi, qalinligi, egiluvchanligi va sinuvchanligini aniqlash va taqqoslashning elementar usullari bilan tanishib boradilar. Buning uchun kerakli kuzatishlar va eng sodda tajribalarni o`tkazib borib, uchinchi sinf o`quvchilari qog`oz va yupqa kartondan detallarni bukish, qo`shish, kesish va yyelimlash mehnat operatsiyalarini bajarish jarayonida olingan bilimlardan foydalanadilar. IV sinfda. To`rtinchi sinf o`quvchilari qog`oz va kartonning fizikaviy va texnologik xususiyatlarini o`rganishda ularni mehnat darslarida foydalanadigan boshqa materiallar – gazlama, tabiiy material, plastmassa plyonkalar xususiyatlari bilan taqqoslaydilar. O`quvchilar ishlov berilayotgan materiallarning sifat xususiyatlari to`g`risidagi o`z bilimlarini oshirib borib, ular bajarayotgan ishlari sifatining yaxshilanishiga erishishlaridan qoniqish hosil qilishlari muhim. O`quvchilar amaliyotidan aniq misollar asosida o`qituvchi materiallar xususiyati to`g`risidagi bilimini to`ldirib borish qanchalik muhimligini tushuntiradi. U bolalarga barcha ishlab chiqarish xodimlari o`rganadigan materiallar to`g`risidagi maxsus fanlar – materialshunoslik, materiallar qarshiligi, ularga ishlov berish texnologiyasi – mavjudligini ma‘lum qiladi. Qog`oz – varaqli material. Mehnat darslarida amaliy ish, suhbat va maxsus kuzatishlar jarayonida o`qituvchi o`quvchilarni qog`oz varaqli material degan xulosaga olib keladi: uning qalinligi boshqa ikki o`lchamga (uzunligi va kengligi) qaraganda ahamiyatsiz. Qog`oz sotuvga u yoki bu kattalikdagi varaqlar yoki muayyan kenglik va foydalanish uchun qulay uzunlikdagi yo`llar ko`rinishida chiqariladi. Boshqa ko`pchilik yupqa materiallar (gazlama, plyonka, tunuka va hokazo) kabi qog`oz qaychi bilan kesiladi.
Ilmiybaza.uz Darsda birgalikda kuzatish, tajriba almashish va turli tur va navdagi qog`oz namunalarini o`rganish orqali o`quvchilar u yoki bu turdagi qog`oz vazifasiga qarab varaqlar va yo`llar shakli va o`lchami o`zgarishini bilib oladilar. yozuv uchun qog`oz «kanselyariya» formati ko`rinishidagi o`ramlar shaklida kesilib sotuvga chiqariladi: katta bo`lmagan varaqlarda yozish qulay, ularni saqlash ham qulay. Pochta qog`ozi varaqlari formati yana ham kichik. Rasm va chizmalar uchun qog`oz, aksincha, katta varaqlarda, ba‘zan esa rulonlarga o`ralgan keng yo`llar ko`rinishida chiqariladi: inshootlar va mashinalar loyihalari chizmalari va rasmlar uchun turli formatdagi qog`oz kerak va u joyida kesiladi. Chizma uchun kalka, millimetr qog`ozi, gul qog`ozlar rulonlarda o`ralgan holda chiqariladi, bosish va o`rash uchun qog`oz esa katta og`ir rulonlarda chiqariladi: ularni bu holda tashish, saqlash va keragicha foydalanish oson. Kuzatishlar orqali o`quvchilar qog`oz namunalarini boshqa varaqli materiallar – gazlama, charm, plastmassa plyonka, fanera, tunuka, folga namunalari bilan taqqoslaydilar. Bu ishning politexnik ahamiyati beqiyos: taqqoslash ishi kichik maktab o`quvchilarining turli materiallar, ularning xususiyatlari, tasnifi to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishga yordam beradi. Qog`oz qalinligini baholash. (III sinf). Qog`ozning taxminiy qalinligini ushlab ko`rib aniqlash mumkin. O`quvchilar o`z buyumlari uchun u yoki bu qog`ozni ishlatar ekanlar uni tanlashga o`rganadilar. Boshlang`ich sinf o`quvchilari qog`oz, karton va boshqa varaqli materiallarning qalinligini to`g`ri aniqlay olmaydilar: ular bunday o`lchovlar uchun mo`ljallangan asbob – mikrometr va mos o`lchov birliklari – mikronlardan foydalana olmaydilar, o`nlik kasrlarda o`lchovlarni bajara olmaydilar. Biroq III sinf o`quvchilari matematika darslarida sonlarning ayirmasi va karrali taqqoslanishini o`rganadilar va bir son ikkinchisiga nisbatan qanchaga katta yoki kichikligini aniqlay oladilar. Shuning uchun mehnat darslarida o`quvchilar oldiga, masalan, shunday savol qo`yish mumkin: papiros qog`ozi yozuv qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq yoki yozuv qog`ozi rasm qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq? O`quvchilar tomonidan bunday masalaning laboratoriya ishi shaklida Ilmiybaza.uz Darsda birgalikda kuzatish, tajriba almashish va turli tur va navdagi qog`oz namunalarini o`rganish orqali o`quvchilar u yoki bu turdagi qog`oz vazifasiga qarab varaqlar va yo`llar shakli va o`lchami o`zgarishini bilib oladilar. yozuv uchun qog`oz «kanselyariya» formati ko`rinishidagi o`ramlar shaklida kesilib sotuvga chiqariladi: katta bo`lmagan varaqlarda yozish qulay, ularni saqlash ham qulay. Pochta qog`ozi varaqlari formati yana ham kichik. Rasm va chizmalar uchun qog`oz, aksincha, katta varaqlarda, ba‘zan esa rulonlarga o`ralgan keng yo`llar ko`rinishida chiqariladi: inshootlar va mashinalar loyihalari chizmalari va rasmlar uchun turli formatdagi qog`oz kerak va u joyida kesiladi. Chizma uchun kalka, millimetr qog`ozi, gul qog`ozlar rulonlarda o`ralgan holda chiqariladi, bosish va o`rash uchun qog`oz esa katta og`ir rulonlarda chiqariladi: ularni bu holda tashish, saqlash va keragicha foydalanish oson. Kuzatishlar orqali o`quvchilar qog`oz namunalarini boshqa varaqli materiallar – gazlama, charm, plastmassa plyonka, fanera, tunuka, folga namunalari bilan taqqoslaydilar. Bu ishning politexnik ahamiyati beqiyos: taqqoslash ishi kichik maktab o`quvchilarining turli materiallar, ularning xususiyatlari, tasnifi to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishga yordam beradi. Qog`oz qalinligini baholash. (III sinf). Qog`ozning taxminiy qalinligini ushlab ko`rib aniqlash mumkin. O`quvchilar o`z buyumlari uchun u yoki bu qog`ozni ishlatar ekanlar uni tanlashga o`rganadilar. Boshlang`ich sinf o`quvchilari qog`oz, karton va boshqa varaqli materiallarning qalinligini to`g`ri aniqlay olmaydilar: ular bunday o`lchovlar uchun mo`ljallangan asbob – mikrometr va mos o`lchov birliklari – mikronlardan foydalana olmaydilar, o`nlik kasrlarda o`lchovlarni bajara olmaydilar. Biroq III sinf o`quvchilari matematika darslarida sonlarning ayirmasi va karrali taqqoslanishini o`rganadilar va bir son ikkinchisiga nisbatan qanchaga katta yoki kichikligini aniqlay oladilar. Shuning uchun mehnat darslarida o`quvchilar oldiga, masalan, shunday savol qo`yish mumkin: papiros qog`ozi yozuv qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq yoki yozuv qog`ozi rasm qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq? O`quvchilar tomonidan bunday masalaning laboratoriya ishi shaklida
Ilmiybaza.uz yechilishi bolalarni turli varaqli materiallarni taqqoslay olishga o`rgatib, amaliy ahamiyat kasb etadi. Masalani hal etish uchun kerakli turdagi bir xil qalinlikdagi qog`oz o`ramlarini olish, har bir o`ramdagi varaqlar sonini hisoblash va bu sonlar nisbatini aniqlash, ya‘ni katta sonni kichikka bo`lish kifoya. Bu maqsad uchun 1 sm qalinlikdagi o`ramlarni olish qulay. Shunda, o`quvchilar bir santimetr qalinlikdagi o`ramlarda, masalan, 60 varaq yozuv qog`ozi va 120 varaq gazeta qog`ozi borligini aniqlab, gazeta qog`ozi yozuv qog`oziga qaraganda ikki marta yupqaligini ayta oladi. Shunday qalinlikdagi o`ramlarda ular 85 va 90 varaq qog`ozni sanashsa, bu o`ramlardagi qog`ozlar qalinligi deyarli bir xil deb aytishlari mumkin. Qog`oz – tez g`ijimlanuvchan material, (II sinf) O`quvchilar mehnat darslari uchun materiallarni, xususan, qog`ozlarni hamma vaqt ham ehtiyotkorona asramaydilar. Birinchi mehnat ta‘limi darslaridayoq bolalar bilan kuzatishlar o`tkazib, qog`ozni asramay saqlanishi undan tayyorlanuvchi buyumlar sifatiga qanday ta‘sir etishini yaqqol va ishonchli ko`rsatish muhimdir. Keyinchalik, III va IV sinflarda o`qituvchi oddiy va g`ijimlangan qog`oz xususiyatlarini solishtirishga bir necha marta qaytishi zarur. O`qituvchi ikkinchi sinf o`quvchilariga rangli qog`oz (glyantslangan bo`lsa yaxshiroq) olishni (taxminan 100x200 mm o`lchamda), uni ikkiga teng bukish va egilish chizig`i bo`ylab qirqishni taklif etadi. O`quvchilar qog`ozning qirqilgan yarmini g`ijimlashadi. Keyin esa unga dastlabki ko`rinishni qaytarishga harakat qilib, uni tekislashadi. Buning iloji bo`lmaydi. O`tkazilgan tajriba asosida o`quvchilar xulosa chiqarishadi: g`ijimlangan qog`ozga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmaydi. O`qituvchi taklifi bo`yicha bolalar rangli qog`oz tayyorlanmalaridan - g`ijimlangan va tekis – shakli bo`yicha bir xil va tuzilishi oddiy ikkita buyum yasashga harakat qilishadi (masalan, oddiy buklash bilan hosil bo`luvchi buyumni tayyorlashni tavsiya etish mumkin). Bu narsalarni taqqoslash o`quvchilarni quyidagi xulosaga olib kelishga imkon beradi: g`ijimlangan qog`ozdan to`laqonli, mustahkam va chiroyli narsa tayyorlab bo`lmaydi. Ilmiybaza.uz yechilishi bolalarni turli varaqli materiallarni taqqoslay olishga o`rgatib, amaliy ahamiyat kasb etadi. Masalani hal etish uchun kerakli turdagi bir xil qalinlikdagi qog`oz o`ramlarini olish, har bir o`ramdagi varaqlar sonini hisoblash va bu sonlar nisbatini aniqlash, ya‘ni katta sonni kichikka bo`lish kifoya. Bu maqsad uchun 1 sm qalinlikdagi o`ramlarni olish qulay. Shunda, o`quvchilar bir santimetr qalinlikdagi o`ramlarda, masalan, 60 varaq yozuv qog`ozi va 120 varaq gazeta qog`ozi borligini aniqlab, gazeta qog`ozi yozuv qog`oziga qaraganda ikki marta yupqaligini ayta oladi. Shunday qalinlikdagi o`ramlarda ular 85 va 90 varaq qog`ozni sanashsa, bu o`ramlardagi qog`ozlar qalinligi deyarli bir xil deb aytishlari mumkin. Qog`oz – tez g`ijimlanuvchan material, (II sinf) O`quvchilar mehnat darslari uchun materiallarni, xususan, qog`ozlarni hamma vaqt ham ehtiyotkorona asramaydilar. Birinchi mehnat ta‘limi darslaridayoq bolalar bilan kuzatishlar o`tkazib, qog`ozni asramay saqlanishi undan tayyorlanuvchi buyumlar sifatiga qanday ta‘sir etishini yaqqol va ishonchli ko`rsatish muhimdir. Keyinchalik, III va IV sinflarda o`qituvchi oddiy va g`ijimlangan qog`oz xususiyatlarini solishtirishga bir necha marta qaytishi zarur. O`qituvchi ikkinchi sinf o`quvchilariga rangli qog`oz (glyantslangan bo`lsa yaxshiroq) olishni (taxminan 100x200 mm o`lchamda), uni ikkiga teng bukish va egilish chizig`i bo`ylab qirqishni taklif etadi. O`quvchilar qog`ozning qirqilgan yarmini g`ijimlashadi. Keyin esa unga dastlabki ko`rinishni qaytarishga harakat qilib, uni tekislashadi. Buning iloji bo`lmaydi. O`tkazilgan tajriba asosida o`quvchilar xulosa chiqarishadi: g`ijimlangan qog`ozga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmaydi. O`qituvchi taklifi bo`yicha bolalar rangli qog`oz tayyorlanmalaridan - g`ijimlangan va tekis – shakli bo`yicha bir xil va tuzilishi oddiy ikkita buyum yasashga harakat qilishadi (masalan, oddiy buklash bilan hosil bo`luvchi buyumni tayyorlashni tavsiya etish mumkin). Bu narsalarni taqqoslash o`quvchilarni quyidagi xulosaga olib kelishga imkon beradi: g`ijimlangan qog`ozdan to`laqonli, mustahkam va chiroyli narsa tayyorlab bo`lmaydi.
Ilmiybaza.uz Yuqorida aytilganlar asosida o`quvchilar yana bir xulosani qayd etishlari kerak: qog`ozdan mustahkam va chiroyli narsalarni tayyorlash imkoniga ega bo`lish uchun materialni avaylab asrash kerak. Qog`ozni jildda saqlash kerak, katta varaqlarni rulonga o`ramasdan – ular g`ijimlanadi – jild o`lchamiga mos qirqish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, rulonga o`ralgan qog`ozni belgilash, kesish, yyelimlash qiyin, ayniqsa qog`oz qalin bo`lsa. Qog`oz – tolali material. (II sinf) Qog`oz va karton o`simlik materiallari – yog`och, poxol, qalishgadan tabiiy mineral to`ldiruvchilar (oq loy, talk) va yyelimlovchi moddalar qo`shish bilan tayyorlanadi. O`simlikdan olinuvchi materiallar tolali tuzilishga ega. Ular katta yoki kichik, uzunlik, qalinlik, egiluvchanlik va turli mustahkamlikka ega bo`lgan o’simlik tolalaridan tayyorlanadi. O`qituvchi o`quvchilarga gazlamalar oddiy paxta, zig`ir yoki kanop, yog`och yoki shox va shu kabilardan iborat ekanligini amalda ko`rsatadi (3-rasm). 3-rasm. O`simlikdan olinuvchi tolali materiallar: 1 – ip-gazlama paxta; 2 – zig`ir tola va zig`ir tolali ip; 3 – ip-gazlama ip; 4 – ip-gazlamalar; 5 – zig`ir toladan dasturxon Ilmiybaza.uz Yuqorida aytilganlar asosida o`quvchilar yana bir xulosani qayd etishlari kerak: qog`ozdan mustahkam va chiroyli narsalarni tayyorlash imkoniga ega bo`lish uchun materialni avaylab asrash kerak. Qog`ozni jildda saqlash kerak, katta varaqlarni rulonga o`ramasdan – ular g`ijimlanadi – jild o`lchamiga mos qirqish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, rulonga o`ralgan qog`ozni belgilash, kesish, yyelimlash qiyin, ayniqsa qog`oz qalin bo`lsa. Qog`oz – tolali material. (II sinf) Qog`oz va karton o`simlik materiallari – yog`och, poxol, qalishgadan tabiiy mineral to`ldiruvchilar (oq loy, talk) va yyelimlovchi moddalar qo`shish bilan tayyorlanadi. O`simlikdan olinuvchi materiallar tolali tuzilishga ega. Ular katta yoki kichik, uzunlik, qalinlik, egiluvchanlik va turli mustahkamlikka ega bo`lgan o’simlik tolalaridan tayyorlanadi. O`qituvchi o`quvchilarga gazlamalar oddiy paxta, zig`ir yoki kanop, yog`och yoki shox va shu kabilardan iborat ekanligini amalda ko`rsatadi (3-rasm). 3-rasm. O`simlikdan olinuvchi tolali materiallar: 1 – ip-gazlama paxta; 2 – zig`ir tola va zig`ir tolali ip; 3 – ip-gazlama ip; 4 – ip-gazlamalar; 5 – zig`ir toladan dasturxon
Ilmiybaza.uz Ikkinchi sinf o`quvchilariga nafaqat yuqoridagi materiallarni ko`rish, balki ularni ushlab ko`rish, tolalarni ajratishga harakat qilish, ularning uzunligini aniqlash, uzib ko`rishga berish foydali. Bunday tajriba ishi katta foyda keltiradi, bolalarning materiallar tuzilishi, xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurini kengaytiradi va o`quvchilarni ularning muhim xususiyatlarini o`rganish, bu bilimlarni turli buyumlarni yasash bo`yicha amaliy ishda qo`llashga tayyorlaydi. Navbatchilar o`quvchilarga ikki-uch turdagi qog`oz namunalarining tayyorlangan to`plamlarini, masalan, gazeta, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`oz tarqatadilar. O`qituvchi bolalarga bu namunalarning har biridan bir cheti bo`ylab tor yo`llarni yirtib olib, qog`oz chetini yirtilish chizig`i bo`ylab qarab chiqishni taklif etadi. O`quvchilar birgalikda chetlar tukli bo`lganini qayd etishadi. Keyingi suhbat davomida qog`oz varaqlarining yirtilishida tolalar o`rtasidagi bog`lanish buzilishi, ularning ko`pchiligining uzilishi, sinishi, bunda uzilish chizig`i bo`ylab po`pakchalar hosil bo`lishi aniqlanadi (4-rasm). 4-rasm. Qog`oz va karton tolali materiallar: 1 – tolalar uzilish chizig`i bo`yicha yaxshi ko`rinadi; 2 – qog`oz va kartonni lupa orqali qaraganda tolalar qo`shilib ketganligini ko`rish mumkin Ilmiybaza.uz Ikkinchi sinf o`quvchilariga nafaqat yuqoridagi materiallarni ko`rish, balki ularni ushlab ko`rish, tolalarni ajratishga harakat qilish, ularning uzunligini aniqlash, uzib ko`rishga berish foydali. Bunday tajriba ishi katta foyda keltiradi, bolalarning materiallar tuzilishi, xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurini kengaytiradi va o`quvchilarni ularning muhim xususiyatlarini o`rganish, bu bilimlarni turli buyumlarni yasash bo`yicha amaliy ishda qo`llashga tayyorlaydi. Navbatchilar o`quvchilarga ikki-uch turdagi qog`oz namunalarining tayyorlangan to`plamlarini, masalan, gazeta, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`oz tarqatadilar. O`qituvchi bolalarga bu namunalarning har biridan bir cheti bo`ylab tor yo`llarni yirtib olib, qog`oz chetini yirtilish chizig`i bo`ylab qarab chiqishni taklif etadi. O`quvchilar birgalikda chetlar tukli bo`lganini qayd etishadi. Keyingi suhbat davomida qog`oz varaqlarining yirtilishida tolalar o`rtasidagi bog`lanish buzilishi, ularning ko`pchiligining uzilishi, sinishi, bunda uzilish chizig`i bo`ylab po`pakchalar hosil bo`lishi aniqlanadi (4-rasm). 4-rasm. Qog`oz va karton tolali materiallar: 1 – tolalar uzilish chizig`i bo`yicha yaxshi ko`rinadi; 2 – qog`oz va kartonni lupa orqali qaraganda tolalar qo`shilib ketganligini ko`rish mumkin
Ilmiybaza.uz Bunday tajribani karton bilan takrorlab, o`qituvchi bu holda materialning tolali tuzilishi ko’rsatishini ta‘kidlaydi: kartonda tolalar yirikroq, ya‘ni uzunroq, qalinroq, qo`polroq. Yuqorida qayd etilgan ko`rsatish va oddiy tajribalar natijasida ikkinchi sinf o`quvchilari keladigan birinchi xulosa shunday: qog`oz va karton toladan iborat, bu material tolali tuzilishga ega. Ikkinchi xulosani ham o`quvchilar qiynalmay ifodalab beradilar: ba‘zi tur va navli qog`oz tolalari mayin va bir turli (yozuv qog`ozi, rasm qog`ozi) boshqalarida esa ular turli kattalikda va qo`pol, ba‘zan esa to`qroq rangdagi tolalar qo`shilgan bo`ladi (bu, ayniqsa, karton va arzon turdagi qog`oz, masalan, o`rash uchun qog`oz, afisha qog`ozida yaqqol ko`rinadi). Qog`oz kabi tolali tuzilishga ega materiallar (paxta, tikuvchilik iplari, muline, zig`ir tola, arqon, gugurt qutisi bo`lagi)ning namunasini ko`rib chiqish asosida o`qituvchi o`quvchilarga uchinchi xulosani chiqarishga yordam beradi: bu materiallarning hammasi tolalardan iborat, faqat ulardagi tolalarning sifati turlicha va o`zaro har xil tarzda bog`langan (paxtada ular chirmashgan, iplarda yigirilib yengil yyelimlangan, qog`ozda – chirmashgan va yyelimlangan va hokazo). O`quvchilarning kuzatishi va xulosalarni umumlashtirib, o`qituvchi ularni yana bir xulosaga olib keladi: ular ko`rib chiqqan barcha materiallar o`simlikdan olinadi. Ular o`simlik xomashyosidan tayyorlanib, paxta, zig`ir, kanop, yog`och, somon, qamish tolalaridan tuzilgan. Keyinchalik gazlama bilan ishlashga bag`ishlangan darslarda o`qituvchi birinchi sinf o`quvchilariga o`simlik tolalaridan tayyorlangan ip-gazlama va zig`ir matolar to`g`risida hikoya qilib berganda bu xulosadan foydalanadi. III sinfda. III sinfda o`qituvchi tolali tuzilishga ega materiallar sifatida qog`oz va karton ta‘rifiga bir necha marta qaytadi. Busiz o`quvchilar tomonidan bu materiallarning muhim texnologik xususiyatlarini o`zlashtirilishi qiyinlashib, ishlov berishda – detallarni belgilash va yyelimlashda – ularni hisobga olmay bo`lmaydi. Hayvonlardan olinadigan tolali materiallar – tabiiy jun va ipak to`g`risida mehnat darslarida dastlabki ma‘lumotlarni berishda o`quvchilarga o`simlikdan olinuvchi Ilmiybaza.uz Bunday tajribani karton bilan takrorlab, o`qituvchi bu holda materialning tolali tuzilishi ko’rsatishini ta‘kidlaydi: kartonda tolalar yirikroq, ya‘ni uzunroq, qalinroq, qo`polroq. Yuqorida qayd etilgan ko`rsatish va oddiy tajribalar natijasida ikkinchi sinf o`quvchilari keladigan birinchi xulosa shunday: qog`oz va karton toladan iborat, bu material tolali tuzilishga ega. Ikkinchi xulosani ham o`quvchilar qiynalmay ifodalab beradilar: ba‘zi tur va navli qog`oz tolalari mayin va bir turli (yozuv qog`ozi, rasm qog`ozi) boshqalarida esa ular turli kattalikda va qo`pol, ba‘zan esa to`qroq rangdagi tolalar qo`shilgan bo`ladi (bu, ayniqsa, karton va arzon turdagi qog`oz, masalan, o`rash uchun qog`oz, afisha qog`ozida yaqqol ko`rinadi). Qog`oz kabi tolali tuzilishga ega materiallar (paxta, tikuvchilik iplari, muline, zig`ir tola, arqon, gugurt qutisi bo`lagi)ning namunasini ko`rib chiqish asosida o`qituvchi o`quvchilarga uchinchi xulosani chiqarishga yordam beradi: bu materiallarning hammasi tolalardan iborat, faqat ulardagi tolalarning sifati turlicha va o`zaro har xil tarzda bog`langan (paxtada ular chirmashgan, iplarda yigirilib yengil yyelimlangan, qog`ozda – chirmashgan va yyelimlangan va hokazo). O`quvchilarning kuzatishi va xulosalarni umumlashtirib, o`qituvchi ularni yana bir xulosaga olib keladi: ular ko`rib chiqqan barcha materiallar o`simlikdan olinadi. Ular o`simlik xomashyosidan tayyorlanib, paxta, zig`ir, kanop, yog`och, somon, qamish tolalaridan tuzilgan. Keyinchalik gazlama bilan ishlashga bag`ishlangan darslarda o`qituvchi birinchi sinf o`quvchilariga o`simlik tolalaridan tayyorlangan ip-gazlama va zig`ir matolar to`g`risida hikoya qilib berganda bu xulosadan foydalanadi. III sinfda. III sinfda o`qituvchi tolali tuzilishga ega materiallar sifatida qog`oz va karton ta‘rifiga bir necha marta qaytadi. Busiz o`quvchilar tomonidan bu materiallarning muhim texnologik xususiyatlarini o`zlashtirilishi qiyinlashib, ishlov berishda – detallarni belgilash va yyelimlashda – ularni hisobga olmay bo`lmaydi. Hayvonlardan olinadigan tolali materiallar – tabiiy jun va ipak to`g`risida mehnat darslarida dastlabki ma‘lumotlarni berishda o`quvchilarga o`simlikdan olinuvchi
Ilmiybaza.uz tolali materiallar to`g`risida eslatish foydali. Bunda o`qituvchi hayvonlardan olinadigan tolali materiallar: tabiiy jun parchasi, jun iplar o`rami, jun qo`lqop, namat parchasi, tabiiy ipak o`rami va ipak mato parchasini ko`rsatishi mumkin. IV sinfda. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi to`g`risida o`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga buyumlarning karton detallarini qog`oz bilan yyelimlab chiqishda qirilishi sabablarini aniqlash maqsadida dasturda ko`zda tutilgan tajribalarni o`tkazish bilan bog`liq tagribada eslatib o`tadi. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlari to`g`risida qog`oz va karton ishlab chiqarish haqida suhbat o`tkazish chog`ida ham fikr yuritiladi. O`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga qog`oz va karton tayyorlash uchun asosiy material yog`och ekanligi haqida gapirib beradi (uning turlaridan biri yog`och karton deb ataladi). Odatda archa yog`ochidan foydalaniladi, unda smolali moddalar nisbatan kam bo`lib, shu tufayli u tez qaynaydi va bo`tqasimon massaga aylanadi. Bu massa qog`oz va karton ishlab chiqarish uchun boshlang`ich material bo`lib xizmat qiladi. Qarag`ayning smolali yog`ochi buning uchun kamyaroqli va kamroq ishlatiladi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda keyingi yillarda bargli daraxtlarning kam qimmatli yog`ochlaridan foydalana boshlashdi, masalan, osina, qayin, terak daraxtlari, shuningdek, bug`doy poxoli va qamishning o`tli qismi. Bu qog`ozni ancha arzonlashtiradi va xvoyali daraxtlarning qimmatli yog`ochini tejashga, undan mebel, viskoz, qurilish materiallari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni oshirish uchun samarali foydalanishga imkon beradi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda yog`ochni tejash uchun makulatura - qog`oz va kartonning sanoat va turmushdagi chiqindilaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Xuddi shu maqsadda to`qimachilik sanoati chiqindilari hamda uy xo`jaligi chiqindilarini tashkil etuvchi turli lattalar ham qo`llanadi. Makulatura yig`ish va topshirish orqali maktab o`quvchilari qog`oz ishlab chiqarishni kengaytirish – bunda minglab gektar o`rmonni saqlab qolish, juda ko`p suv, yyelim, oq loy va boshqa materiallarni, yoqilg`i va elektr energiyasini tejashga yordam beradi. O`rmon ishchilari, transport xodimlari, qog`oz, kimyo, mashina, qurilish va Ilmiybaza.uz tolali materiallar to`g`risida eslatish foydali. Bunda o`qituvchi hayvonlardan olinadigan tolali materiallar: tabiiy jun parchasi, jun iplar o`rami, jun qo`lqop, namat parchasi, tabiiy ipak o`rami va ipak mato parchasini ko`rsatishi mumkin. IV sinfda. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi to`g`risida o`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga buyumlarning karton detallarini qog`oz bilan yyelimlab chiqishda qirilishi sabablarini aniqlash maqsadida dasturda ko`zda tutilgan tajribalarni o`tkazish bilan bog`liq tagribada eslatib o`tadi. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlari to`g`risida qog`oz va karton ishlab chiqarish haqida suhbat o`tkazish chog`ida ham fikr yuritiladi. O`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga qog`oz va karton tayyorlash uchun asosiy material yog`och ekanligi haqida gapirib beradi (uning turlaridan biri yog`och karton deb ataladi). Odatda archa yog`ochidan foydalaniladi, unda smolali moddalar nisbatan kam bo`lib, shu tufayli u tez qaynaydi va bo`tqasimon massaga aylanadi. Bu massa qog`oz va karton ishlab chiqarish uchun boshlang`ich material bo`lib xizmat qiladi. Qarag`ayning smolali yog`ochi buning uchun kamyaroqli va kamroq ishlatiladi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda keyingi yillarda bargli daraxtlarning kam qimmatli yog`ochlaridan foydalana boshlashdi, masalan, osina, qayin, terak daraxtlari, shuningdek, bug`doy poxoli va qamishning o`tli qismi. Bu qog`ozni ancha arzonlashtiradi va xvoyali daraxtlarning qimmatli yog`ochini tejashga, undan mebel, viskoz, qurilish materiallari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni oshirish uchun samarali foydalanishga imkon beradi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda yog`ochni tejash uchun makulatura - qog`oz va kartonning sanoat va turmushdagi chiqindilaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Xuddi shu maqsadda to`qimachilik sanoati chiqindilari hamda uy xo`jaligi chiqindilarini tashkil etuvchi turli lattalar ham qo`llanadi. Makulatura yig`ish va topshirish orqali maktab o`quvchilari qog`oz ishlab chiqarishni kengaytirish – bunda minglab gektar o`rmonni saqlab qolish, juda ko`p suv, yyelim, oq loy va boshqa materiallarni, yoqilg`i va elektr energiyasini tejashga yordam beradi. O`rmon ishchilari, transport xodimlari, qog`oz, kimyo, mashina, qurilish va
Ilmiybaza.uz boshqa sanoat tarmoqlari xodimlari mehnatining tejalishi ham, albatta, katta xalq xo`jaligi ahamiyatiga ega. Qog`oz, karton varag`ida tolalarning joylashuvi. Turli buyumlar tayyorlash uchun material sifatida qog`oz va karton bilan tanishishning birinchi qadamlaridanoq o`quvchilar maxsus kuzatish va tajribalar o`tkazib, bu materiallardan mehnat darslarida foydalanib, qog`oz va karton bir-biri bilan tartibsiz chirmashgan, presslangan va yyelimlangan son-sanoqsiz mayda tolalardan iborat ekanligini bilib oladilar. Bu tolalarning joylashuvida bitta qonuniyat mavjud bo`lib, uni turli buyumlar yasash uchun qog`oz va kartondan foydalanuvchi hamda bunda ishning yuqori sifatiga erishmoqchi bo`lgan har bir kishi bilishi va hisobga olishi kerak. Gap shundaki, qog`oz tayyorlash mashinalarida qog`oz quyishda ko`pchilik tolalarning quyish yo`nalishida tortilishi yuz beradi (bu yo`nalish ko`pincha bo`ylama deb ataladi). Natijada qog`oz turli yo`nalishlarda – bo`ylama va ko`ndalang – turlicha xususiyatlarga ega bo`ladi. Yirtishda mustahkamlik, qattiqlik, namlanishida cho`zilish (o`lchamlarning kattalashuvi) farqlanadi. Ishda nuqson bo`lmasligi, buyumlarning yuqori sifatiga erishish uchun bularning hammasini bilish va hisobga olish kerak. Quyida keltirilgan kuzatishlar qatori va bajarilish texnikasi bo`yicha oddiy tajribalar o`qituvchi tomonidan kichik maktab o`quvchilarini tushunarli, ko`rgazmali va qiziqarli tarzda asta-sekin, darsdan darsga bu materiallardan amaliy foydalanish jarayonida qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlarini qanday hisobga olish kerakligi bilan tanishtirib borish maqsadini ko`zlaydi. Ushbu kuzatishlar va tajribalarni o`tkazish jarayonida o`quvchilar egallaydigan bilim va malakalar boshqa barcha materiallar bilan ishni to`g`ri bajarish uchun katta ahamiyat kasb etishi haqida gapirish ortiqchadir. O`qituvchi ko`rsatib berish va o`quvchilar tomonidan kuzatish va tajribalarning mustaqil bajarilishini tashkil etib, ko`rgazmali va amaliy ishlarning turli variantlarida bolalarga qog`oz varag`ida tolalar asosiy massasi yo`nalishi (mashinada qog`oz quyish bo`ylama yo`nalishi) qog`oz varaqlari bo`ylama tomonlari yo`nalishi bilan hamma vaqt ham mos kelmasligini ko`rsatib beradi. Ilmiybaza.uz boshqa sanoat tarmoqlari xodimlari mehnatining tejalishi ham, albatta, katta xalq xo`jaligi ahamiyatiga ega. Qog`oz, karton varag`ida tolalarning joylashuvi. Turli buyumlar tayyorlash uchun material sifatida qog`oz va karton bilan tanishishning birinchi qadamlaridanoq o`quvchilar maxsus kuzatish va tajribalar o`tkazib, bu materiallardan mehnat darslarida foydalanib, qog`oz va karton bir-biri bilan tartibsiz chirmashgan, presslangan va yyelimlangan son-sanoqsiz mayda tolalardan iborat ekanligini bilib oladilar. Bu tolalarning joylashuvida bitta qonuniyat mavjud bo`lib, uni turli buyumlar yasash uchun qog`oz va kartondan foydalanuvchi hamda bunda ishning yuqori sifatiga erishmoqchi bo`lgan har bir kishi bilishi va hisobga olishi kerak. Gap shundaki, qog`oz tayyorlash mashinalarida qog`oz quyishda ko`pchilik tolalarning quyish yo`nalishida tortilishi yuz beradi (bu yo`nalish ko`pincha bo`ylama deb ataladi). Natijada qog`oz turli yo`nalishlarda – bo`ylama va ko`ndalang – turlicha xususiyatlarga ega bo`ladi. Yirtishda mustahkamlik, qattiqlik, namlanishida cho`zilish (o`lchamlarning kattalashuvi) farqlanadi. Ishda nuqson bo`lmasligi, buyumlarning yuqori sifatiga erishish uchun bularning hammasini bilish va hisobga olish kerak. Quyida keltirilgan kuzatishlar qatori va bajarilish texnikasi bo`yicha oddiy tajribalar o`qituvchi tomonidan kichik maktab o`quvchilarini tushunarli, ko`rgazmali va qiziqarli tarzda asta-sekin, darsdan darsga bu materiallardan amaliy foydalanish jarayonida qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlarini qanday hisobga olish kerakligi bilan tanishtirib borish maqsadini ko`zlaydi. Ushbu kuzatishlar va tajribalarni o`tkazish jarayonida o`quvchilar egallaydigan bilim va malakalar boshqa barcha materiallar bilan ishni to`g`ri bajarish uchun katta ahamiyat kasb etishi haqida gapirish ortiqchadir. O`qituvchi ko`rsatib berish va o`quvchilar tomonidan kuzatish va tajribalarning mustaqil bajarilishini tashkil etib, ko`rgazmali va amaliy ishlarning turli variantlarida bolalarga qog`oz varag`ida tolalar asosiy massasi yo`nalishi (mashinada qog`oz quyish bo`ylama yo`nalishi) qog`oz varaqlari bo`ylama tomonlari yo`nalishi bilan hamma vaqt ham mos kelmasligini ko`rsatib beradi.
Ilmiybaza.uz Shuning uchun ham o`quvchilar mustaqil tajriba yo`li bilan qog`oz varag`ida tolalar qanday joylashganini bila olishlari kerak. Yirtilish chiziqlari shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. Oddiy tajriba o`quvchilarga qog`oz varag`ining yirtilish chizig`i uning bo`ylama yoki ko`ndalang yo`nalishda o`tishiga qarab turlicha bo`lishini ko`rsatadi. Demak, qog`ozning yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`i bo`ylama yo`nalishini aniqlash mumkin. 5-rasm. Yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – bo`ylama (to`g`ri chiziqli uzilish chizig`i); 2 – ko`ndalang (uzilish chizig`i egri yo`lli); 3 – ikki qog`oz varag`ini bir vaqtda yirtish Katta qog`oz varag`idan, yaxshisi yozuv yoki bosmalash qog`ozidan o`quvchilar o`lcham va shakli bo`yicha ikkita bir xil varaqcha kesib oladilar, undan oldin ularning asosiy varaqdagi holatini belgilaydilar. Bir varaqchani ustki burchaklaridan ushlab bir yo`nalishda, ikkinchisini perpendikulyar yo`nalishda yirtadilar (5-rasm). Har bir varaqchada yirtilish chizig`i boshida dastlab kichik (2-3 mm) yirtiq hosil qilish maqsadga muvofiq. Yirtilgan qog`ozni ko`rib chiqib, o`quvchilar ularda yirtilish chiziqlari turli shaklda bo`lganini qayd etishadi, lekin bir Ilmiybaza.uz Shuning uchun ham o`quvchilar mustaqil tajriba yo`li bilan qog`oz varag`ida tolalar qanday joylashganini bila olishlari kerak. Yirtilish chiziqlari shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. Oddiy tajriba o`quvchilarga qog`oz varag`ining yirtilish chizig`i uning bo`ylama yoki ko`ndalang yo`nalishda o`tishiga qarab turlicha bo`lishini ko`rsatadi. Demak, qog`ozning yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`i bo`ylama yo`nalishini aniqlash mumkin. 5-rasm. Yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – bo`ylama (to`g`ri chiziqli uzilish chizig`i); 2 – ko`ndalang (uzilish chizig`i egri yo`lli); 3 – ikki qog`oz varag`ini bir vaqtda yirtish Katta qog`oz varag`idan, yaxshisi yozuv yoki bosmalash qog`ozidan o`quvchilar o`lcham va shakli bo`yicha ikkita bir xil varaqcha kesib oladilar, undan oldin ularning asosiy varaqdagi holatini belgilaydilar. Bir varaqchani ustki burchaklaridan ushlab bir yo`nalishda, ikkinchisini perpendikulyar yo`nalishda yirtadilar (5-rasm). Har bir varaqchada yirtilish chizig`i boshida dastlab kichik (2-3 mm) yirtiq hosil qilish maqsadga muvofiq. Yirtilgan qog`ozni ko`rib chiqib, o`quvchilar ularda yirtilish chiziqlari turli shaklda bo`lganini qayd etishadi, lekin bir
Ilmiybaza.uz varaqda yirtilish chizig`i to`g`ri yo`lli, boshqasida esa egri yo`lli ekanligini aytishadi. O`qituvchi bu holat sabablarini tushuntirib beradi: qog`oz tayyorlash mashinasida qog`ozni quyishda qog`oz massasi tolalarining bo`ylama yo`nalishda tortilishi yuz beradi. Qog`ozni bo`ylama yo`nalishda yirtishda yirtilish chizig`i tolalar asosiy massasiga, ularni buzib emas, ajratib, parallel boradi. Bunda yirtilish chizig`i to`g`riga yaqin bo`ladi. Qog`oz varag`ini ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq kuch sarflanadi, chunki bunda ancha ko`p tolalar uziladi. Bu tolalar uzilish chizig`i yo`lini to`sadi va u qog`oz varag`i yirtilayotgan to`g`ri chiziqli yo`nalishdan suriladi, og`adi. Yirtilish yo`li egri chiziqli bo`ladi (5.2-rasm). Qog`oz varag`ida tolalar asosiy yo`nalishlarini aniqlash tajribasini quyidagicha o`tkazish mumkin: O`qituvchi ikkita bir xil g`ijimlanmagan qog`oz varag`ini oladi. Ularni biri bo`ylama tomoni gorizontal, ikkinchisining bo`ylama tomoni vertikal qilib ustma- ust qo`yadi, varaqlarning ustki chetlarini tekislab, o`rtasida sal yirtilish chizig`i boshini belgilaydi (5.3-rasm). Keyin o`qituvchi ikkala varaqni shu nuqtadan teng masofada ustki chetlaridan olib, qog`ozni turli tomonga tortadi. Ikkala qog`oz varag`i bir vaqtda yirtiladi, bunda yirtilish chiziqlari turlicha bo`ladi: bir varaqning yirtilish yo`li – to`g`ri chiziqli, ikkinchisining yo`li – murakkab, chetga ketuvchi shaklda bo`ladi. O`quvchilar bu tajribani mustaqil takrorlab, ikki qog`oz varag`i yirtilish yo`lining farqi sabablarini birga aniqlaydilar. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozni yirtishda yirtilish yo`li asosan tolalar orasidan boradi, qog`ozni ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq tolalarni tortish va uzishga to`g`ri keladi, bunda odatda yirtilish chizig`i chetga og`adi. O`quvchilar oldin qilgan xulosalarini takrorlaydilar: qog`ozning yirtilish chizig`iga qarab uning varag`ida tolalar qanday joylashgani to`g`risida fikr yuritish mumkin, ya‘ni ko`ndalang va bo`ylama yo`nalishlar holatini aniqlash mumkin. Ilmiybaza.uz varaqda yirtilish chizig`i to`g`ri yo`lli, boshqasida esa egri yo`lli ekanligini aytishadi. O`qituvchi bu holat sabablarini tushuntirib beradi: qog`oz tayyorlash mashinasida qog`ozni quyishda qog`oz massasi tolalarining bo`ylama yo`nalishda tortilishi yuz beradi. Qog`ozni bo`ylama yo`nalishda yirtishda yirtilish chizig`i tolalar asosiy massasiga, ularni buzib emas, ajratib, parallel boradi. Bunda yirtilish chizig`i to`g`riga yaqin bo`ladi. Qog`oz varag`ini ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq kuch sarflanadi, chunki bunda ancha ko`p tolalar uziladi. Bu tolalar uzilish chizig`i yo`lini to`sadi va u qog`oz varag`i yirtilayotgan to`g`ri chiziqli yo`nalishdan suriladi, og`adi. Yirtilish yo`li egri chiziqli bo`ladi (5.2-rasm). Qog`oz varag`ida tolalar asosiy yo`nalishlarini aniqlash tajribasini quyidagicha o`tkazish mumkin: O`qituvchi ikkita bir xil g`ijimlanmagan qog`oz varag`ini oladi. Ularni biri bo`ylama tomoni gorizontal, ikkinchisining bo`ylama tomoni vertikal qilib ustma- ust qo`yadi, varaqlarning ustki chetlarini tekislab, o`rtasida sal yirtilish chizig`i boshini belgilaydi (5.3-rasm). Keyin o`qituvchi ikkala varaqni shu nuqtadan teng masofada ustki chetlaridan olib, qog`ozni turli tomonga tortadi. Ikkala qog`oz varag`i bir vaqtda yirtiladi, bunda yirtilish chiziqlari turlicha bo`ladi: bir varaqning yirtilish yo`li – to`g`ri chiziqli, ikkinchisining yo`li – murakkab, chetga ketuvchi shaklda bo`ladi. O`quvchilar bu tajribani mustaqil takrorlab, ikki qog`oz varag`i yirtilish yo`lining farqi sabablarini birga aniqlaydilar. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozni yirtishda yirtilish yo`li asosan tolalar orasidan boradi, qog`ozni ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq tolalarni tortish va uzishga to`g`ri keladi, bunda odatda yirtilish chizig`i chetga og`adi. O`quvchilar oldin qilgan xulosalarini takrorlaydilar: qog`ozning yirtilish chizig`iga qarab uning varag`ida tolalar qanday joylashgani to`g`risida fikr yuritish mumkin, ya‘ni ko`ndalang va bo`ylama yo`nalishlar holatini aniqlash mumkin.
Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llarining egilishiga qarab bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. O`qituvchi o`quvchilarning ko`zi oldida o`lchamlari bir xil (taxminan 10x150 mm) qog`oz yo`llarini tayyorlaydi, lekin ularni o`zaro perpendikulyar qog`oz varag`i chetlari bo`ylab kesib oladi, 6-rasmda ko`rsatilganidek ustma-ust qo`yib, pastki chetlaridan ushlaydi. 6-rasm. Qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan qirqib olingan yo`llar egilishi bo`yicha bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – tolalar asosiy massasi bo`ylama yo`nalishli; 2 – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan yo`l O`qituvchi qog`oz yo`llarni avval o`ngga, keyin chapga egib, ularni muvofiq tomonlarga egilishga majbur qiladi. O`qituvchi o`quvchilar diqqatini qog`oz yo`llaridan birining ko`proq ikkinchisining esa kamroq egilishiga qaratadi. O`quvchilar o`qituvchi bilan birgalikda buning sababini aniqlashadi. Bu qog`oz yo`llar varaqdan turli yo`nalishlar: biri qog`oz bo`yiga, ikkinchisi ko`ndalang kesib olingani bilan bog`liq. Demak, qog`oz yo`llaridan biri bo`ylama yo`nalishda, ikkinchisi esa – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan. Xuddi shu qog`oz varag`i bilan ularga ma‘lum bo`lgan ikki yo`nalishda qog`ozni yirtish tajribasini o`tkazib o`quvchilar bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlaydilar. Bu ularga bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l kamroq ko`ndalang yo`nalishda kesib olingani esa ko`proq egilishini aniqlash imkonini beradi. Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llarining egilishiga qarab bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. O`qituvchi o`quvchilarning ko`zi oldida o`lchamlari bir xil (taxminan 10x150 mm) qog`oz yo`llarini tayyorlaydi, lekin ularni o`zaro perpendikulyar qog`oz varag`i chetlari bo`ylab kesib oladi, 6-rasmda ko`rsatilganidek ustma-ust qo`yib, pastki chetlaridan ushlaydi. 6-rasm. Qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan qirqib olingan yo`llar egilishi bo`yicha bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – tolalar asosiy massasi bo`ylama yo`nalishli; 2 – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan yo`l O`qituvchi qog`oz yo`llarni avval o`ngga, keyin chapga egib, ularni muvofiq tomonlarga egilishga majbur qiladi. O`qituvchi o`quvchilar diqqatini qog`oz yo`llaridan birining ko`proq ikkinchisining esa kamroq egilishiga qaratadi. O`quvchilar o`qituvchi bilan birgalikda buning sababini aniqlashadi. Bu qog`oz yo`llar varaqdan turli yo`nalishlar: biri qog`oz bo`yiga, ikkinchisi ko`ndalang kesib olingani bilan bog`liq. Demak, qog`oz yo`llaridan biri bo`ylama yo`nalishda, ikkinchisi esa – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan. Xuddi shu qog`oz varag`i bilan ularga ma‘lum bo`lgan ikki yo`nalishda qog`ozni yirtish tajribasini o`tkazib o`quvchilar bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlaydilar. Bu ularga bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l kamroq ko`ndalang yo`nalishda kesib olingani esa ko`proq egilishini aniqlash imkonini beradi.
Ilmiybaza.uz Yuqorida qayd etilganlar asosida o`quvchilar xulosa chiqaradilar: to`g`ri burchak ostida qog`oz varag`idan kesib olingan ikki qog`oz yo`lining egilishida qarab qog`oz varag`idagi bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash mumkin. Yirtish orqali qog`oz mustahkamligini aniqlash. (III sinf) Uchinchi sinf o`quvchilarining qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishda qog`ozning yirtilishda chidamliligi bo`ylama yo`nalishda ko`ndalangga nisbatan yuqoriroq ekanligini ko`rsatuvchi foydali va qiziqarli ko`rsatish, tajriba va eng oddiy tajriba ishlari o`tkaziladi. Qog`ozning bu xususiyatini bilish o`quvchilarga ba‘zi amaliy masalalarni to`g`ri hal etish, hamda yuqoriroq sifatli buyumlar yasashga yordam beradi. Bir qog`oz varag`idan, masalan, yozuv yoki rangli, shakli va o`lchami bir xil bo`lgan yo`llar bir-biriga nisbatan to`g`ri burchak ostida, ya‘ni qog`oz chetiga o`zaro perpendikulyar qilib kesib olinadi. O`zlariga ma‘lum istalgan yo`l bilan bolalar bu qog`oz yo`llarning tolalari qaysisida bo`ylama, qaysisida ko`ndalang joylashganini aniqlaydilar. Bu yo`nalishlarning yo`llari chetiga B va K harflari (bo`ylama va ko`ndalang) yoki 7-rasmda ko`rsatilgandek ko`rsatkichlar bilan belgilab qo`yadilar. 7-rasm. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozning uzishga chidamliligi ko`ndalangiga nisbatan yuqoriroq: 1 - qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan kesib olingan ikki qog`oz yo`l; 2 – uzunligi bo`yicha yopishtirilgan yo`llar; 3 – cho`zishda eng bo`sh joydan AB uchastkada uziladi. Ilmiybaza.uz Yuqorida qayd etilganlar asosida o`quvchilar xulosa chiqaradilar: to`g`ri burchak ostida qog`oz varag`idan kesib olingan ikki qog`oz yo`lining egilishida qarab qog`oz varag`idagi bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash mumkin. Yirtish orqali qog`oz mustahkamligini aniqlash. (III sinf) Uchinchi sinf o`quvchilarining qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishda qog`ozning yirtilishda chidamliligi bo`ylama yo`nalishda ko`ndalangga nisbatan yuqoriroq ekanligini ko`rsatuvchi foydali va qiziqarli ko`rsatish, tajriba va eng oddiy tajriba ishlari o`tkaziladi. Qog`ozning bu xususiyatini bilish o`quvchilarga ba‘zi amaliy masalalarni to`g`ri hal etish, hamda yuqoriroq sifatli buyumlar yasashga yordam beradi. Bir qog`oz varag`idan, masalan, yozuv yoki rangli, shakli va o`lchami bir xil bo`lgan yo`llar bir-biriga nisbatan to`g`ri burchak ostida, ya‘ni qog`oz chetiga o`zaro perpendikulyar qilib kesib olinadi. O`zlariga ma‘lum istalgan yo`l bilan bolalar bu qog`oz yo`llarning tolalari qaysisida bo`ylama, qaysisida ko`ndalang joylashganini aniqlaydilar. Bu yo`nalishlarning yo`llari chetiga B va K harflari (bo`ylama va ko`ndalang) yoki 7-rasmda ko`rsatilgandek ko`rsatkichlar bilan belgilab qo`yadilar. 7-rasm. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozning uzishga chidamliligi ko`ndalangiga nisbatan yuqoriroq: 1 - qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan kesib olingan ikki qog`oz yo`l; 2 – uzunligi bo`yicha yopishtirilgan yo`llar; 3 – cho`zishda eng bo`sh joydan AB uchastkada uziladi.
Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llar uzunligi bo`yicha uchlari bilan shunday yopishtirilsinki, ular aniq to`g`ri chiziq bo`yicha joylashsin. Yyelim qurigandan keyin (yaxshisi keyingi kun yoki keyingi mehnat darsida) hosil bo`lgan qog`oz yo`lni ikki uchidan ushlab olib, uni asta-sekin kuchaytirib cho`zadilar. Qog`oz yo`l uning o`qi qog`oz bo`ylama yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan yarmida uziladi. Qog`oz yo`lning ikkinchi yarmini uzish uchun ko`proq kuch kerak bo`ladi. Nima uchun bunday bo`ladi? O`quvchilar birgalikda javob topadilar: bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l uzilishga chidamliroq bo`ladi, chunki uni cho`zishda ko`ndalang kesib olingan qog`oz yo`ldan ko`ra ko`proq miqdordagi tolalarni uzishga to`g`ri keladi. O`quvchilarga javoblari yangi kuzatishlar va tajribalar bajarish zarurati bilan bog`liq bir necha nazorat savollarini berish foydalidir. Bu javoblarni izlash katta amaliy qiziqish uyg`otadi. O`qituvchi aytadi: - Oddiy qog`oz shpagat bo`lagini oling. Uni oching va bir uchidan 5-6 sm ga yoying. Bunday shpagat haqida nima deya olasiz? (qog`oz shpagat dastlab alohida keyin bitta umumiy ip – shpagatga eshilgan bir, ikki yoki uch qog`oz yo`ldan iborat). – To`g`ri, -davom etadi o`qituvchi-faqat qog`oz shpagatni tayyorlashda juda mustahkam qog`oz – kraft qog`oz ishlatilishini qo`shimcha qilish mumkin. Sizningcha, qog`oz shpagat qilingan yo`llar qog`ozning bo`ylama yo`nalishida kesilganmi, ko`ndalang? (Bo`ylama, chunki yo`llar, demak, shpagat ham bu holda mustahkamroq). - Yana nima uchun? (Qog`oz yo`llarni bo`ylama yo`nalishda kesishda juda uzun shpagat bo`laklarini hosil qilish mumkin, chunki qog`oz tayyorlash mashinasida qog`oz quyish uzluksiz boradi va natijada bir necha kilometr uzunlikdagi qog`oz o`ramlari hosil bo`ladi. Qog`oz yo`llar ko`ndalang yo`nalishda kesilsa, ularning uzunligi, demak, shpagatning alohida bo`laklari uzunligi faqatgina bir necha metr bo`lib, mashina chiqaradigan qog`oz yo`l kengligidan ko`p bo`lmaydi). Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llar uzunligi bo`yicha uchlari bilan shunday yopishtirilsinki, ular aniq to`g`ri chiziq bo`yicha joylashsin. Yyelim qurigandan keyin (yaxshisi keyingi kun yoki keyingi mehnat darsida) hosil bo`lgan qog`oz yo`lni ikki uchidan ushlab olib, uni asta-sekin kuchaytirib cho`zadilar. Qog`oz yo`l uning o`qi qog`oz bo`ylama yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan yarmida uziladi. Qog`oz yo`lning ikkinchi yarmini uzish uchun ko`proq kuch kerak bo`ladi. Nima uchun bunday bo`ladi? O`quvchilar birgalikda javob topadilar: bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l uzilishga chidamliroq bo`ladi, chunki uni cho`zishda ko`ndalang kesib olingan qog`oz yo`ldan ko`ra ko`proq miqdordagi tolalarni uzishga to`g`ri keladi. O`quvchilarga javoblari yangi kuzatishlar va tajribalar bajarish zarurati bilan bog`liq bir necha nazorat savollarini berish foydalidir. Bu javoblarni izlash katta amaliy qiziqish uyg`otadi. O`qituvchi aytadi: - Oddiy qog`oz shpagat bo`lagini oling. Uni oching va bir uchidan 5-6 sm ga yoying. Bunday shpagat haqida nima deya olasiz? (qog`oz shpagat dastlab alohida keyin bitta umumiy ip – shpagatga eshilgan bir, ikki yoki uch qog`oz yo`ldan iborat). – To`g`ri, -davom etadi o`qituvchi-faqat qog`oz shpagatni tayyorlashda juda mustahkam qog`oz – kraft qog`oz ishlatilishini qo`shimcha qilish mumkin. Sizningcha, qog`oz shpagat qilingan yo`llar qog`ozning bo`ylama yo`nalishida kesilganmi, ko`ndalang? (Bo`ylama, chunki yo`llar, demak, shpagat ham bu holda mustahkamroq). - Yana nima uchun? (Qog`oz yo`llarni bo`ylama yo`nalishda kesishda juda uzun shpagat bo`laklarini hosil qilish mumkin, chunki qog`oz tayyorlash mashinasida qog`oz quyish uzluksiz boradi va natijada bir necha kilometr uzunlikdagi qog`oz o`ramlari hosil bo`ladi. Qog`oz yo`llar ko`ndalang yo`nalishda kesilsa, ularning uzunligi, demak, shpagatning alohida bo`laklari uzunligi faqatgina bir necha metr bo`lib, mashina chiqaradigan qog`oz yo`l kengligidan ko`p bo`lmaydi).
Ilmiybaza.uz Qog`oz shpagat o`ramini ochib, o`quvchilar qog`oz yo`llarni avval bo`yiga, keyin ko`ndalang yirtishga harakat qiladilar. Bu tajribalarni bajargandan keyin o`quvchilar xulosa qiladilar: bo`ylama yo`nalishda qog`oz yo`llarni uzish uchun ancha ko`proq kuch sarflash kerak. Shpagat tayyorlashda qog`oz yo`llarning buralishi qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlash uchun o`quvchilar yangi topshiriq oladilar: shpagat va undan tayyorlangan qog`oz yo`lni uzish uchun zarur kuchni taqqoslash. O`quvchilar qog`oz yo`lni buralgan o`ramdan ko`ra uzish ancha oson degan xulosaga keladilar. O`quvchilar keladigan hamma xulosalar keyinchalik to`qimachilik ishlab chiqarishida qo`llanuvchi tolali materiallarni o`rganishda, ip va gazlamalar tayyorlash jarayonlari bilan tanishishda qo`llanadi. Qog`ozni bukish chizig`i bo`yicha yirtish. (III sinf) Qog`oz varag`ini to`g`ri chiziq bo`ylab yirtish zarur bo`lganda, uni dastlab bukadilar va bukish chizig`i bo`yicha barmoq bilan yoki maxsus silagich (faltsovka) bilan tekislab chiqadilar. O`quvchilar kichik tajriba o`tkazib, bu nima uchun qilinishini tushunib olishlari foydalidir. 8-rasm. Qog`oz varag`ini qismlarga yirtish: Ilmiybaza.uz Qog`oz shpagat o`ramini ochib, o`quvchilar qog`oz yo`llarni avval bo`yiga, keyin ko`ndalang yirtishga harakat qiladilar. Bu tajribalarni bajargandan keyin o`quvchilar xulosa qiladilar: bo`ylama yo`nalishda qog`oz yo`llarni uzish uchun ancha ko`proq kuch sarflash kerak. Shpagat tayyorlashda qog`oz yo`llarning buralishi qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlash uchun o`quvchilar yangi topshiriq oladilar: shpagat va undan tayyorlangan qog`oz yo`lni uzish uchun zarur kuchni taqqoslash. O`quvchilar qog`oz yo`lni buralgan o`ramdan ko`ra uzish ancha oson degan xulosaga keladilar. O`quvchilar keladigan hamma xulosalar keyinchalik to`qimachilik ishlab chiqarishida qo`llanuvchi tolali materiallarni o`rganishda, ip va gazlamalar tayyorlash jarayonlari bilan tanishishda qo`llanadi. Qog`ozni bukish chizig`i bo`yicha yirtish. (III sinf) Qog`oz varag`ini to`g`ri chiziq bo`ylab yirtish zarur bo`lganda, uni dastlab bukadilar va bukish chizig`i bo`yicha barmoq bilan yoki maxsus silagich (faltsovka) bilan tekislab chiqadilar. O`quvchilar kichik tajriba o`tkazib, bu nima uchun qilinishini tushunib olishlari foydalidir. 8-rasm. Qog`oz varag`ini qismlarga yirtish:
Ilmiybaza.uz 1 – tajriba uchun bir xil o`lchamli yo`llar tayyorlanmasi; 2 – A yo`lni yirtishda yirtish yo`li chetga og`adi; 3 – bukish chizig`i bo`yicha qog`ozni tekislash; 4 - qog`ozni bukish chizig`i bo`ylab yirtish O`quvchilar katta bo`lmagan qog`oz varag`ini bukib, bukish chizig`ini barmoq bilan, qalam o`chirg`ichi yoki maxsus silagich bilan tekislab chiqadilar (8.3-rasm). Qog`oz varag`ini qarama-qarshi tomonlarga tortadilar, uni yirtib, yirtilish chizig`i bukish chizig`i bilan mos kelishiga ishonch hosil qiladilar (8.4-rasm). Keyin o`quvchilar o`sha yo`nalishda qog`ozni dastlab bukmasdan va bukilish chizig`ini tekislamasdan yirtishga harakat qiladilar. Yirtish chizig`i tekis bo`lmaydi, u chetga og`adi. Bu o`quvchilarga asoslangan xulosa chiqarishga imkon beradi: qog`ozni bukish yirtish chizig`ini aniq belgilashga imkon beradi, bu chiziqni dastlabki tekislanishi esa ishni ancha osonlashtiradi va tezlashtiradi. O`qituvchi taklif qiladi: – O`ylab ko`rib javob bering, nima uchun bukish chizig`ini tekislashdan keyin qog`oz shu chiziq bo`ylab oson va tekis yirtiladi (chunki bukish joyini tekislashda biz tolalarni buzamiz va belgilangan yo`l bo`ylab qog`oz mustahkamligini kamaytiramiz). G`ijimlangan qog`oz o`z mustahkamligining bir qismini yo`qotadi. (III sinf) Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`ozni g`ijimlash osonligi va unga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmasligini tajriba orqali aniqlashgan. Bu kuzatishni g`ijimlangan qog`oz mustahkamligi kamayishini ko`rsatib beruvchi yangi tajriba bilan to`ldirish foydali. Oldingi tajribadan chiqarilgan xulosaga tayanib, bolalar bu nima sababdan ro`y berishini osongina tushuntira oladilar: qog`ozni g`ijimlashda, uni tashkil etuvchi tolalar sinib, ular orasidagi bog`lanish buziladi. Qog`oz varag`idan o`quvchilar 200-220 mm uzunlik va 25-30 mm kenglikdagi qog`oz yo`lni kesib oladilar. Uning taxminan yarmini bolalar g`ijimlab, keyin tekislaydilar. Uni ikki uchidan ushlab turli tomonga tortadilar, bunda kuchlanish asta-sekin oshirilib boriladi. Qog`oz yo`l dastlab g`ijimlangan qismida yirtiladi (9- rasm). Ilmiybaza.uz 1 – tajriba uchun bir xil o`lchamli yo`llar tayyorlanmasi; 2 – A yo`lni yirtishda yirtish yo`li chetga og`adi; 3 – bukish chizig`i bo`yicha qog`ozni tekislash; 4 - qog`ozni bukish chizig`i bo`ylab yirtish O`quvchilar katta bo`lmagan qog`oz varag`ini bukib, bukish chizig`ini barmoq bilan, qalam o`chirg`ichi yoki maxsus silagich bilan tekislab chiqadilar (8.3-rasm). Qog`oz varag`ini qarama-qarshi tomonlarga tortadilar, uni yirtib, yirtilish chizig`i bukish chizig`i bilan mos kelishiga ishonch hosil qiladilar (8.4-rasm). Keyin o`quvchilar o`sha yo`nalishda qog`ozni dastlab bukmasdan va bukilish chizig`ini tekislamasdan yirtishga harakat qiladilar. Yirtish chizig`i tekis bo`lmaydi, u chetga og`adi. Bu o`quvchilarga asoslangan xulosa chiqarishga imkon beradi: qog`ozni bukish yirtish chizig`ini aniq belgilashga imkon beradi, bu chiziqni dastlabki tekislanishi esa ishni ancha osonlashtiradi va tezlashtiradi. O`qituvchi taklif qiladi: – O`ylab ko`rib javob bering, nima uchun bukish chizig`ini tekislashdan keyin qog`oz shu chiziq bo`ylab oson va tekis yirtiladi (chunki bukish joyini tekislashda biz tolalarni buzamiz va belgilangan yo`l bo`ylab qog`oz mustahkamligini kamaytiramiz). G`ijimlangan qog`oz o`z mustahkamligining bir qismini yo`qotadi. (III sinf) Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`ozni g`ijimlash osonligi va unga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmasligini tajriba orqali aniqlashgan. Bu kuzatishni g`ijimlangan qog`oz mustahkamligi kamayishini ko`rsatib beruvchi yangi tajriba bilan to`ldirish foydali. Oldingi tajribadan chiqarilgan xulosaga tayanib, bolalar bu nima sababdan ro`y berishini osongina tushuntira oladilar: qog`ozni g`ijimlashda, uni tashkil etuvchi tolalar sinib, ular orasidagi bog`lanish buziladi. Qog`oz varag`idan o`quvchilar 200-220 mm uzunlik va 25-30 mm kenglikdagi qog`oz yo`lni kesib oladilar. Uning taxminan yarmini bolalar g`ijimlab, keyin tekislaydilar. Uni ikki uchidan ushlab turli tomonga tortadilar, bunda kuchlanish asta-sekin oshirilib boriladi. Qog`oz yo`l dastlab g`ijimlangan qismida yirtiladi (9- rasm).
Ilmiybaza.uz 9-rasm. G`ijimlangan qog`ozda yirtilishga mustahkamlik g`ijimlanmagan qog`ozga nisbatan past: 1 – tajriba o`tkazishga tayyorlangan qog`oz yo`l; 2 – bu qog`oz yo`lning yarmi g`ijimlangan; 3 – qog`ozni tortishda g`ijimlangan joydan yirtiladi – Bu tajribadan qanday xulosalar chiqarish mumkin? – so`raydi o`qituvchi (Buyumlar mustahkam bo`lishi va uzoq xizmat qilishini istasak, qog`ozni g`ijimlamaslikka harakat qilish kerak. Buyum tayyorlash uchun ishlatiluvchi qog`ozni jildlarda saqlash kerak, kitob varaqlarini bukmaslik kerak, eski kitoblarda o`z vaqtida g`ijimlangan betlarni yelimlash kerak). Qog`oz yo`l mustahkamligi to`g`risidagi bilimlarga asoslanib, o`qituvchi keyinchalik o`quvchilarni boshqa materiallar – iplar, gazlama, karton, plastmassa plyonka mustahkamligi bilan tanishtiradi. O`quvchilar turli materiallar mustahkamligini qiyoslash, taqqoslashga o`rgatiladi. Qog`oz namlanishida nima ro`y beradi. (II sinf) Qog`oz va karton bilan ishlashda paydo bo`luvchi ko`pgina savollarni to`g`ri hal etish uchun bu Ilmiybaza.uz 9-rasm. G`ijimlangan qog`ozda yirtilishga mustahkamlik g`ijimlanmagan qog`ozga nisbatan past: 1 – tajriba o`tkazishga tayyorlangan qog`oz yo`l; 2 – bu qog`oz yo`lning yarmi g`ijimlangan; 3 – qog`ozni tortishda g`ijimlangan joydan yirtiladi – Bu tajribadan qanday xulosalar chiqarish mumkin? – so`raydi o`qituvchi (Buyumlar mustahkam bo`lishi va uzoq xizmat qilishini istasak, qog`ozni g`ijimlamaslikka harakat qilish kerak. Buyum tayyorlash uchun ishlatiluvchi qog`ozni jildlarda saqlash kerak, kitob varaqlarini bukmaslik kerak, eski kitoblarda o`z vaqtida g`ijimlangan betlarni yelimlash kerak). Qog`oz yo`l mustahkamligi to`g`risidagi bilimlarga asoslanib, o`qituvchi keyinchalik o`quvchilarni boshqa materiallar – iplar, gazlama, karton, plastmassa plyonka mustahkamligi bilan tanishtiradi. O`quvchilar turli materiallar mustahkamligini qiyoslash, taqqoslashga o`rgatiladi. Qog`oz namlanishida nima ro`y beradi. (II sinf) Qog`oz va karton bilan ishlashda paydo bo`luvchi ko`pgina savollarni to`g`ri hal etish uchun bu