Ilmiybaza.uz QOG`OZ VA KARTON BILAN ISHLASH DARSLARNING MAZMUNINI TASHKIL ETISH METODIKASI Reja: 1.Qog`oz va karton haqida tushuncha berish. 2.Ishlab chiqarishdagi xususiyatlari. 3.Ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash. 4.Ish joyini tashkil qilish. Qog`ozning turlari. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushunchalar Qog`oz, karton, ishlab chiqarishdagi xususiyatlari, ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash, ish joyi, qog`oz turlari. Qog`oz va karton bilan ishlash darslarini tashkil qilish. (II sinf) II sinf birinchi mehnat darsidayoq o`quvchilarni qog`ozning eng muhim xususiyatlari bilan tanishtirish zarurati paydo bo`ladi. Qog`ozning xususiyatlarini bilish, bolalarga buyumlar tayyorlashda undan to`g`ri foydalanish, ongli mehnat qilish va ishning yuqori sifatiga erishishga imkon beradi. O`qituvchining ko`rsatib berishi va u tomonidan tashkil etiladigan kichik hajmli kuzatishlar, eng oddiy tajribalar birinchi sinf o`quvchilariga ishlov berilayotgan materiallar xususiyatlarini bilish, bu xususiyatlarni aniqlash va baholay olish ishida yordam berishi, uni qiziqarliroq qilishini tushunishlariga imkon beradi. Turli tur va navli qog`oz namunalarini elementar o`rganish, bunda olingan ma‘lumotlarni taqqoslash va tahlil qilish orqali o`quvchilar har bir tur va nav qog`ozga muayyan xususiyatlar uni tayyorlashda yoki qo`shimcha ishlov berishda maxsus berilishini aniqlaydilar. Bu xususiyatlar qog`oz vazifasiga bog`liq bo`ladi. Masalan, yozuv qog`ozi oq, yupqa, zich bo`lishi; namni oluvchi qog`oz namni, siyohni tez shimib olishi; muqovalash qog`ozi mustahkam va chiroyli bo`lishi kerak. Har xil ishlarni bajarish uchun o`quvchilarga turli xususiyatli qog`oz kerak bo`ladi, shuning uchun shunday materialni tanlay olish kerakki, u eng yaxshi natijalarga erishishga imkon bersin. Qog`ozdan tayyorlanadigan buyumlarni o`quvchilar yaxshi tayyorlashlari uchun ularni qog`oz turli va navlarini yaxshi bilishga, bu materialning ko`p ishlatiladigan turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish muhim. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrofdagilarning qog`ozdan foydalanishini har kuni kuzatish orqali egallaydilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan tashkil etiluvchi o`quvchilarning doimo foydalanadigan – turmushda va maktabda, mehnat darslarida hamda o`z Ilmiybaza.uz o`yinlarida - qog`oz turli va navlarining eng muhim xususiyat, sifatlarini aniqlash maqsadida maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. O`qituvchi bunday kuzatishlarni o`tkazish va bolalarga olingan ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berish orqali har bir kishi qog`oz bilan muntazam duch kelishini qayd etadi: kitob yoki daftarni ochadimi, gazeta va jurnal o`qiydimi, do`kondan mahsulot xarid qiladimi, xat yozadimi yoki makulatura yig`adimi – har doim qog`oz bilan ishlashga to`g`ri keladi. Qog`oz chiptasiz teatr yoki kinoga kirib bo`lmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqib bo`lmaydi. Pul, darslik, pochta markalari, geografik xaritalar, rasm va hokazolar qog`ozdan tayyorlanadi. Xonadonimiz devorlari gulqog`ozlar bilan bezatiladi. Olim va muhandislar qog`ozda bo`lajak mashina va inshoot chizmalarini bajaradilar, kerakli hisoblarni amalga oshiradilar. Suratkashlar suratlarini fotoqog`ozga chiqaradilar. Ishlab chiqarishda tayyorlangan buyum va alohida detallar yog`langan yoki parafinlangan qog`ozga o`ralib, ularning yaxshi saqlanib qolishi va zanglamasligi ta‘minlanadi. Dunyoda qog`oz kabi keng tarqalgan boshqa material bo`lmasa kerak! Ikkinchi sinf o`quvchilarga uyga vazifa qilib eng ko`p tarqalgan qog`oz turlari namunalaridan tanlash (kattalar yordam berishi mumkin), qog`oz to`g`risidagi suhbatni davom ettirish va inson hayotida uning qanday ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko`rsatish uchun, ularni mehnat darslaridan biriga olib kelishni buyurish foydalidir. O`quvchilar qog`oz turlaridan ko`pini olib kelar ekan, ularning nomini bilishi shart emas, o`qituvchining o`zi ham ba‘zi namunalarning nomi va farqli xususiyatlarini bilmasligi mumkin. Darsda ko`p miqdorda qog`oz turlarining borligi mamlakatda turli xususiyatga ega bir necha yuz turdagi qog`oz ishlab chiqarilishini anglatadi. Ikkinchi sinf o`quvchilari o`zlari ko`p ko`radigan va ishlatadigan qog`ozning asosiy xususiyatlarini farqlash, ularni ayta olishga o`rganishlari maqsadga muvofiq. Bu yozuv qog`ozi, muqova qog`ozlari, bosmalash, rasm chizish, o`rash uchun qog`oz, rangli qog`ozlar. Keyinchalik bu ro`yxatni papiros qog`ozi, stol usti qog`ozlari va gulqog`ozlar bilan to`ldirish mumkin. Ilmiybaza.uz Namunalar tanlash va qog`oz majmuasini tuzish. II sinf. Ikkinchi sinf o`quvchilari tomonidan eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining majmuasini tuzish va tayyorlash katta foyda keltiradi. Bunday majmuani o`quvchilar alohida qalin qog`oz varaqlari yoki o`zlari tayyorlagan daftarchalar joylashtirishlari mumkin. Har qanday material yoki predmet majmuasini tuzish ularni maqsadli tanlash, ishlov berish, tizimlashtirish va joylashtirishni talab etadi. Majmuada namunalar muayyan mantiqiy tartibda joylashtiriladi, u qabul qilingan tasniflash to`g`risida yaqqol tasavvur beradi. 1-rasm. O`quvchilar tomonidan qog`oz namunalari majmuasining joylashtirilishi: 1 – alohida varaqda; 2 – o`quvchi daftarida II sinfda qog`oz majmuasini har bir qog`oz turi va navining vazifasini ko`rsatishga qarab tanlash va tasniflash kerak. Buning maqsadga muvofiqligi shundaki, eng ko`p tarqalgan qog`oz turlarining nomlari odatda ularning vazifasini aks etiradi: yozuv – yozish uchun, bosmalash – bosmalash uchun, chizish – chizish uchun, stol usti – stol ustini qoplash uchun, gulqog`oz – devorlarga yopishtirish uchun va hokazo. Ilmiybaza.uz 2-rasm. Qog`oz devoriy majmuasi To`plam tuzishda o`quvchilar qog`ozning ko`p namunalarini ko`rib chiqadilar va ushlab ko`radilar hamda eng o`ziga xoslarini tanlab oladilar. Bunda ular qog`ozning sifat xususiyatlari va muhim jihatlari to`g`risidagi dastlabki tasavvurlarga ega bo`ladilar. Bolalar qog`oz tayyorlashda unga vazifasiga qarab u yoki bu xususiyat berilishini o`zlashtirib oladilar. 1-rasmda o`quvchi ish daftarining qog`oz majmuali sahifalari ko`rsatilgan. Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`oz namunalarini tanlash va majmuasini tayyorlash bo`yicha o`z ishlarining ma‘nosini tushunib olishlari muhim bo`lib, u nafaqat muhim qog`oz turlari va ularning nomlarini amaliy bilib olishdan iborat, balki qog`ozni uning tashqi ko`rinishi va xarakterli xususiyatlari: qalinligi, rangi, Ilmiybaza.uz yaltirashi, yuzasining pardozi va hokazo bo`yicha farqlashga yordam beruvchi qo`lbola lug`at tayyorlashdan ham iboratdir. 2-rasmda ko`p ishlatiladigan qog`oz turlari majmuasi ko`rsatilgan devoriy jadval keltirilgan. Albatta, bu jadvalda ko`rsatilgan qog`oz mahsulotlarining barchasini o`qituvchi darsga olib kelib ko`rsatishi mumkin. Biroq ushbu jadvalning didaktik qimmati shundaki, u ikkinchi sinf o`quvchisi xotirasida qog`ozlar tasnifi va ularning inson tomonidan bevosita vazifasiga ko`ra foydalanilishi muhimligini saqlab qolishga imkon beradi. III va IV sinflarda. III va IV sinflarda o`quv buyumlari konstruktsiyasi, ularni tayyorlash usullari murakkablashtiriladi va shunga muvofiq mehnat darslarida qo`llaniladigan qog`oz va karton turlari assortimenti ham kengayadi. Har safar o`quvchilar o`z buyumlari uchun yangi turdagi qog`oz yoki karton tanlashida o`qituvchi materialning o`ziga xos xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirish va bu xususiyatlar aniq bir buyum yoki uning detalini tayyorlash uchun qanchalik mos kelishini ko`rsatib o`tish imkoniyatini qo`ldan chiqarmaydi. Masalan, darsda samolyot yoki planerning qog`oz modelini tayyorlashda bu buyum uchun qalin va tarang qog`oz olish zarurligini qayd etadi. Turli qalinlik, zichlik va taranglikdagi bir xil o`lchamdagi qog`oz ishlanmalarini ko`rsatib, o`qituvchi amalda ushbu modelni tayyorlash uchun chizma va karton qog`ozi yaxshiroq mos kelishini ko`rsatib beradi. Qog`ozning xuddi shu turlari turli inshootlar maketi, geometrik jismlar modellarini tayyorlash uchun ham mos. Bolalar tomonidan ishlov beriluvchi materiallar assortimentining yangi yoki o`ziga xos xususiyatlarga ega turlari bilan asta-sekin to`ldirilib borilishi kichik maktab o`quvchilariga bu xususiyatlarni yaxshiroq o`rganish va olingan bilimlarini amaliy faoliyatlarida ongli qo`llashga ko`maklashadi. Bu bilimlar tizimlashtirilsa, o`quvchilarning material xususiyatlari va ularga ishlov berish usullari to`g`risidagi bilim sifati yaxshilanadi. Bunday tizimlashtirishning ajoyib vositasi – bu o`quvchilar tomonidan material majmuasining tanlanishi va tayyorlanishidir. Shuning uchun o`quvchilarni qog`oz Ilmiybaza.uz va kartonning yangi turlari bilan o`quvchilarni amaliy tanishtirib borib, o`qituvchi ular oldiga majmualarini yangi namunalar bilan to`ldirib borish vazifasini qo`yadi. Masalan, uchinchi va to`rtinchi sinf o`quvchilarining o`quv majmualarida o`rash qog`ozi, gul qog`oz va gofrilangan qog`oz, kalka, metallashtirilgan va parafinlashtirilgan qog`oz, fotoqog`oz va hokazo namunasi paydo bo`ladi. III va IV sinf o`quvchilari o`z majmualariga yangi qog`oz turlarini oddiy qo`shish va namunalar ostiga u yoki bu turdagi qog`oz nomlarini yozib qo`yish bilan cheklanib qolmaydilar. Ular o`zlarining qog`oz va karton majmualari uchun namunalar tanlab, bu namunalarni eng muhim belgilari: vazifasi, pardoz turi, sifati bo`yicha guruhlaydilar. Namuna ostiga qisqa yozuv yoziladi, shu yozuv asosida material nomi, uning vazifasi, qo`llanish sohasi bo`yicha ma‘lumotga ega bo`lish mumkin. Masalan, «Bosmalash qog`ozlari» degan umumiy sarlavha ostiga kitob-jurnallar uchun, gazeta uchun, muqovalash uchun, afisha uchun, hujjatlar uchun degan yozuvlar ostiga namunalar joylashtirilishi mumkin. Albatta, III va IV sinf o`quvchilari tomonidan mehnat darslari va sinfdan tashqari mashg`ulotlarda qog`oz va kartonning aynan qaysi turlari amaliy qo`llanishini oldindan bilish qiyin. Bu amaliy ishlar mavzusi va materiallar borligiga bog`liq. Lekin barcha hollarda majmualar tuzish va tayyorlash bo`yicha ishlarning muhim ahamiyatini tan olish zarur. Qog`ozning umumiy xususiyatlari. (II sinf) O`quvchilar qog`ozdan turli buyumlar tayyorlash bo`yicha ishni yaxshiroq va tezroq bajarishlari uchun ularni qog`oz turlari va navlarini bilish, eng ko`p qo`llanuvchi qog`oz turlarining muhim sifat xususiyatlarini farqlashga o`rgatish kerak. Qog`oz xususiyatlari bilan tanishish o`quvchilarga turli amaliy maqsadlar – yozish, chizish, buyumlar yasash, turli predmetlarni o`rash uchun qog`ozdan to`g`ri foydalanishga yordam beradi. Qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni o`quvchilar mehnat ta‘limi darslarida va atrfodagilarning har kuni qog`ozdan foydalanishini kuzatishdan oladilar. Tajriba ko`rsatishicha, o`qituvchi tomonidan bolalar turmushda va maktabda doimo foydalanadigan qog`oz turlari va navlarining eng muhim xususiyatlari va Ilmiybaza.uz sifatlarini yaqqol aniqlash maqsadida tashkil etiluvchi ko`rsatishlar va maxsus jamoa bo`lib kuzatishlari katta foyda keltiradi. Bunday kuzatishlar o`tkazib va bolalarga ma‘lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirishga yordam berib o`qituvchi inson qog`oz bilan doimo duch kelishini ko`rsatib o`tadi: kitob yoki daftarni ochganda, gazeta yoki teatr afishasini o`qiyotganda, do`kondan narsa sotib olishda, xat yozishda, o`yinchoq yasashda, makulatura terishda. Qog`oz chiptasiz kishi teatr yoki muzeyga kirolmaydi, tramvay yoki avtobusga chiqolmaydi. Qog`ozda darsliklar va pullar, pochta markalari, lotereya chiptalari, stol usti o`yinlar, konditer mahsuloti uchun qog`oz o`ramlari bosmalab chiqariladi. - Qog`oz, - deydi o`qituvchi, juda keng tarqalgan material bo`lib, usiz zamonaviy insonning hayotini tasavvur etish juda qiyin. Biz qog`oz to`g`risida nima bilamiz? Qog`oz va kartondan to`g`ri foydalanish, ularga to`g`ri ishlov berish, ulardan turli buyumlar yasash uchun bilimlarimiz yetarlimi? Keling, dastlab birgalikda «Qog`ozlar qanaqa bo`ladi?» degan savolga javob beraylik. Oldingizda yotgan qog`oz namunalarini diqqat bilan ko`rib chiqing, ushlab ko`ring va bu savolga javoblar tayyorlang. O`z qog`oz namunalari va o`qituvchi tayyorlagan va ko`rsatayotgan namunalarni ko`rib chiqib, o`quvchilar o`qituvchi yordamida turli maqsadlarda qo`llanuvchi qog`ozlarning katta miqdordagi turlari mavjudligini qayd etishadi. Vazifasiga ko`ra har bir tur va nav qog`ozi muayyan xususiyatlar, sifatlarga ega. Bu xususiyatlar qog`ozga uni qog`oz fabrikalarida tayyorlashda yoki keyingi qo`shimcha pardozlashda maxsus beriladi. O`quvchilar oddiy ko`rib chiqish va ushlab ko`rish, hamda o`zlari to`plagan hayot tajribalarini ishga solib osongina aniqlash mumkin bo`lgan qog`ozning quyidagi umumiy xususiyatlarini qayd etishadi: - qog`oz – varaqli material. Qog`oz katta varaqli (chizish va stol usti qog`ozi), o`ramlarda (applikatsiyalar uchun qog`oz, mehnat darslari uchun rangli qog`ozlar va pochta qog`ozi to`plamlari, qog`oz salfetkalar), rulonlarda (gulqog`ozlar, gofri qog`oz) va hokazo holatda sotiladi; Ilmiybaza.uz - qog`oz qalin va yupqa bo`ladi (masalan, rasm chizish va chizmalar uchun qog`oz, papiros va nusxalash qog`ozi); - qog`oz oq va rangli (yozuv qog`ozi va rangli glyants qog`oz). U to`liq ranglangan, bo`yoq eritmasi qog`oz tayyorlash massasiga qo`shilgan bo`ladi yoki uni tayyorlangandan keyin bir tomonidan bo`yashadi (applikatsiyalar uchun rangli qog`ozlar, gulqog`ozlar, o`rash uchun qog`ozlar); - qog`oz yuzasi silliq va nosilliq bo`lishi mumkin. Masalan, yozuv qog`ozi unda yozish mumkin bo`lishi uchun albatta silliq bo`lishi kerak, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`ozlar nosilliq yuzali bo`ladi. Ba‘zi qog`ozlarning bir tomoni silliq, ikkinchi tomoni nosilliqroq bo`ladi. Misol sifatida afisha yoki chiptalar uchun qog`ozni keltirish mumkin – teatr afishalari, tramvay va avtobus biletlari matni faqat silliq tomonda bosmalanadi; - qog`ozning ba‘zi turlari yarimtiniq bo`lib, undan hamma narsa ko`rinib turadi, boshqalari esa aksincha. Qog`oz kalka tayyorlashda uni iloji boricha tiniqroq bo`lishiga harakat qilinadi, aks holda chizmalardan nusxa ko`chirish qiyin bo`ladi yoki umuman ko`chirib bo`lmaydi. Papiros qog`ozi va pergamin tiniq bo`ladi. Bosmalash va yozuv qog`ozlari, ularning ikki tomonida yozuv bajarish uchun tiniq bo`lmasligi kerak; - qog`oz zich va g`ovak bo`ladi. Masalan, chizma va namni shimib oluvchi qog`ozlarni taqqoslash bunga misol bo’la oladi; - qog`oz rasm bilan bezatilgan, yaltiroq yoki yaltiramaydigan yuzali bo`lishi mumkin. Bunday qog`ozlarga muqova qog`ozlar, gulqog`ozlar, qog`oz-lederinlar kiradi. Oxirida o`qituvchi maxsus mo`ljallangan qog`ozlarni ko`rsatadi, ularga tayyorlashda muayyan xususiyatlar beriladi. Bunday qog`ozlarga hujjatlar uchun qog`oz (ularda pul, lotereya chiptalari, pasport va boshqa hujjatlar bosiladi); fotoqog`oz (fotoemulsiyaning maxsus qatlami bilan qoplangan); parafinlangan qog`oz ho`llanmaydi, muzqaymoq o`rash va sut mahsulotlari uchun o`ramlar tayyorlashda qo`llanadi; pergamin – yog`ni o`tkazmaydigan qog`oz (yog`, margarin, vetchina o`rash uchun qo`llanadi); metallashtirilgan qog`oz (metall folga bilan Ilmiybaza.uz yyelimlangan qog`oz, choy qadoqlash uchun qo`llanadi), silliqlovchi qog`oz (silliqlovchi kukun yupqa qatlami yyelimlangan). III sinfda. III sinfda qog`oz va kartonni o`rganish davom etadi, asta-sekin bu materiallarning kuzatiluvchi sifat xususiyatlarini aniqlash malakasi takomillashtiriladi, o`quvchilar aniqlay oladigan xususiyatlar to`ldirilib boriladi. O`quvchilar qog`oz va kartonning mustahkamligi, qalinligi, egiluvchanligi va sinuvchanligini aniqlash va taqqoslashning elementar usullari bilan tanishib boradilar. Buning uchun kerakli kuzatishlar va eng sodda tajribalarni o`tkazib borib, uchinchi sinf o`quvchilari qog`oz va yupqa kartondan detallarni bukish, qo`shish, kesish va yyelimlash mehnat operatsiyalarini bajarish jarayonida olingan bilimlardan foydalanadilar. IV sinfda. To`rtinchi sinf o`quvchilari qog`oz va kartonning fizikaviy va texnologik xususiyatlarini o`rganishda ularni mehnat darslarida foydalanadigan boshqa materiallar – gazlama, tabiiy material, plastmassa plyonkalar xususiyatlari bilan taqqoslaydilar. O`quvchilar ishlov berilayotgan materiallarning sifat xususiyatlari to`g`risidagi o`z bilimlarini oshirib borib, ular bajarayotgan ishlari sifatining yaxshilanishiga erishishlaridan qoniqish hosil qilishlari muhim. O`quvchilar amaliyotidan aniq misollar asosida o`qituvchi materiallar xususiyati to`g`risidagi bilimini to`ldirib borish qanchalik muhimligini tushuntiradi. U bolalarga barcha ishlab chiqarish xodimlari o`rganadigan materiallar to`g`risidagi maxsus fanlar – materialshunoslik, materiallar qarshiligi, ularga ishlov berish texnologiyasi – mavjudligini ma‘lum qiladi. Qog`oz – varaqli material. Mehnat darslarida amaliy ish, suhbat va maxsus kuzatishlar jarayonida o`qituvchi o`quvchilarni qog`oz varaqli material degan xulosaga olib keladi: uning qalinligi boshqa ikki o`lchamga (uzunligi va kengligi) qaraganda ahamiyatsiz. Qog`oz sotuvga u yoki bu kattalikdagi varaqlar yoki muayyan kenglik va foydalanish uchun qulay uzunlikdagi yo`llar ko`rinishida chiqariladi. Boshqa ko`pchilik yupqa materiallar (gazlama, plyonka, tunuka va hokazo) kabi qog`oz qaychi bilan kesiladi. Ilmiybaza.uz Darsda birgalikda kuzatish, tajriba almashish va turli tur va navdagi qog`oz namunalarini o`rganish orqali o`quvchilar u yoki bu turdagi qog`oz vazifasiga qarab varaqlar va yo`llar shakli va o`lchami o`zgarishini bilib oladilar. yozuv uchun qog`oz «kanselyariya» formati ko`rinishidagi o`ramlar shaklida kesilib sotuvga chiqariladi: katta bo`lmagan varaqlarda yozish qulay, ularni saqlash ham qulay. Pochta qog`ozi varaqlari formati yana ham kichik. Rasm va chizmalar uchun qog`oz, aksincha, katta varaqlarda, ba‘zan esa rulonlarga o`ralgan keng yo`llar ko`rinishida chiqariladi: inshootlar va mashinalar loyihalari chizmalari va rasmlar uchun turli formatdagi qog`oz kerak va u joyida kesiladi. Chizma uchun kalka, millimetr qog`ozi, gul qog`ozlar rulonlarda o`ralgan holda chiqariladi, bosish va o`rash uchun qog`oz esa katta og`ir rulonlarda chiqariladi: ularni bu holda tashish, saqlash va keragicha foydalanish oson. Kuzatishlar orqali o`quvchilar qog`oz namunalarini boshqa varaqli materiallar – gazlama, charm, plastmassa plyonka, fanera, tunuka, folga namunalari bilan taqqoslaydilar. Bu ishning politexnik ahamiyati beqiyos: taqqoslash ishi kichik maktab o`quvchilarining turli materiallar, ularning xususiyatlari, tasnifi to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishga yordam beradi. Qog`oz qalinligini baholash. (III sinf). Qog`ozning taxminiy qalinligini ushlab ko`rib aniqlash mumkin. O`quvchilar o`z buyumlari uchun u yoki bu qog`ozni ishlatar ekanlar uni tanlashga o`rganadilar. Boshlang`ich sinf o`quvchilari qog`oz, karton va boshqa varaqli materiallarning qalinligini to`g`ri aniqlay olmaydilar: ular bunday o`lchovlar uchun mo`ljallangan asbob – mikrometr va mos o`lchov birliklari – mikronlardan foydalana olmaydilar, o`nlik kasrlarda o`lchovlarni bajara olmaydilar. Biroq III sinf o`quvchilari matematika darslarida sonlarning ayirmasi va karrali taqqoslanishini o`rganadilar va bir son ikkinchisiga nisbatan qanchaga katta yoki kichikligini aniqlay oladilar. Shuning uchun mehnat darslarida o`quvchilar oldiga, masalan, shunday savol qo`yish mumkin: papiros qog`ozi yozuv qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq yoki yozuv qog`ozi rasm qog`oziga nisbatan necha marta yupqaroq? O`quvchilar tomonidan bunday masalaning laboratoriya ishi shaklida Ilmiybaza.uz yechilishi bolalarni turli varaqli materiallarni taqqoslay olishga o`rgatib, amaliy ahamiyat kasb etadi. Masalani hal etish uchun kerakli turdagi bir xil qalinlikdagi qog`oz o`ramlarini olish, har bir o`ramdagi varaqlar sonini hisoblash va bu sonlar nisbatini aniqlash, ya‘ni katta sonni kichikka bo`lish kifoya. Bu maqsad uchun 1 sm qalinlikdagi o`ramlarni olish qulay. Shunda, o`quvchilar bir santimetr qalinlikdagi o`ramlarda, masalan, 60 varaq yozuv qog`ozi va 120 varaq gazeta qog`ozi borligini aniqlab, gazeta qog`ozi yozuv qog`oziga qaraganda ikki marta yupqaligini ayta oladi. Shunday qalinlikdagi o`ramlarda ular 85 va 90 varaq qog`ozni sanashsa, bu o`ramlardagi qog`ozlar qalinligi deyarli bir xil deb aytishlari mumkin. Qog`oz – tez g`ijimlanuvchan material, (II sinf) O`quvchilar mehnat darslari uchun materiallarni, xususan, qog`ozlarni hamma vaqt ham ehtiyotkorona asramaydilar. Birinchi mehnat ta‘limi darslaridayoq bolalar bilan kuzatishlar o`tkazib, qog`ozni asramay saqlanishi undan tayyorlanuvchi buyumlar sifatiga qanday ta‘sir etishini yaqqol va ishonchli ko`rsatish muhimdir. Keyinchalik, III va IV sinflarda o`qituvchi oddiy va g`ijimlangan qog`oz xususiyatlarini solishtirishga bir necha marta qaytishi zarur. O`qituvchi ikkinchi sinf o`quvchilariga rangli qog`oz (glyantslangan bo`lsa yaxshiroq) olishni (taxminan 100x200 mm o`lchamda), uni ikkiga teng bukish va egilish chizig`i bo`ylab qirqishni taklif etadi. O`quvchilar qog`ozning qirqilgan yarmini g`ijimlashadi. Keyin esa unga dastlabki ko`rinishni qaytarishga harakat qilib, uni tekislashadi. Buning iloji bo`lmaydi. O`tkazilgan tajriba asosida o`quvchilar xulosa chiqarishadi: g`ijimlangan qog`ozga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmaydi. O`qituvchi taklifi bo`yicha bolalar rangli qog`oz tayyorlanmalaridan - g`ijimlangan va tekis – shakli bo`yicha bir xil va tuzilishi oddiy ikkita buyum yasashga harakat qilishadi (masalan, oddiy buklash bilan hosil bo`luvchi buyumni tayyorlashni tavsiya etish mumkin). Bu narsalarni taqqoslash o`quvchilarni quyidagi xulosaga olib kelishga imkon beradi: g`ijimlangan qog`ozdan to`laqonli, mustahkam va chiroyli narsa tayyorlab bo`lmaydi. Ilmiybaza.uz Yuqorida aytilganlar asosida o`quvchilar yana bir xulosani qayd etishlari kerak: qog`ozdan mustahkam va chiroyli narsalarni tayyorlash imkoniga ega bo`lish uchun materialni avaylab asrash kerak. Qog`ozni jildda saqlash kerak, katta varaqlarni rulonga o`ramasdan – ular g`ijimlanadi – jild o`lchamiga mos qirqish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, rulonga o`ralgan qog`ozni belgilash, kesish, yyelimlash qiyin, ayniqsa qog`oz qalin bo`lsa. Qog`oz – tolali material. (II sinf) Qog`oz va karton o`simlik materiallari – yog`och, poxol, qalishgadan tabiiy mineral to`ldiruvchilar (oq loy, talk) va yyelimlovchi moddalar qo`shish bilan tayyorlanadi. O`simlikdan olinuvchi materiallar tolali tuzilishga ega. Ular katta yoki kichik, uzunlik, qalinlik, egiluvchanlik va turli mustahkamlikka ega bo`lgan o’simlik tolalaridan tayyorlanadi. O`qituvchi o`quvchilarga gazlamalar oddiy paxta, zig`ir yoki kanop, yog`och yoki shox va shu kabilardan iborat ekanligini amalda ko`rsatadi (3-rasm). 3-rasm. O`simlikdan olinuvchi tolali materiallar: 1 – ip-gazlama paxta; 2 – zig`ir tola va zig`ir tolali ip; 3 – ip-gazlama ip; 4 – ip-gazlamalar; 5 – zig`ir toladan dasturxon Ilmiybaza.uz Ikkinchi sinf o`quvchilariga nafaqat yuqoridagi materiallarni ko`rish, balki ularni ushlab ko`rish, tolalarni ajratishga harakat qilish, ularning uzunligini aniqlash, uzib ko`rishga berish foydali. Bunday tajriba ishi katta foyda keltiradi, bolalarning materiallar tuzilishi, xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurini kengaytiradi va o`quvchilarni ularning muhim xususiyatlarini o`rganish, bu bilimlarni turli buyumlarni yasash bo`yicha amaliy ishda qo`llashga tayyorlaydi. Navbatchilar o`quvchilarga ikki-uch turdagi qog`oz namunalarining tayyorlangan to`plamlarini, masalan, gazeta, namni shimib oluvchi va o`rash uchun qog`oz tarqatadilar. O`qituvchi bolalarga bu namunalarning har biridan bir cheti bo`ylab tor yo`llarni yirtib olib, qog`oz chetini yirtilish chizig`i bo`ylab qarab chiqishni taklif etadi. O`quvchilar birgalikda chetlar tukli bo`lganini qayd etishadi. Keyingi suhbat davomida qog`oz varaqlarining yirtilishida tolalar o`rtasidagi bog`lanish buzilishi, ularning ko`pchiligining uzilishi, sinishi, bunda uzilish chizig`i bo`ylab po`pakchalar hosil bo`lishi aniqlanadi (4-rasm). 4-rasm. Qog`oz va karton tolali materiallar: 1 – tolalar uzilish chizig`i bo`yicha yaxshi ko`rinadi; 2 – qog`oz va kartonni lupa orqali qaraganda tolalar qo`shilib ketganligini ko`rish mumkin Ilmiybaza.uz Bunday tajribani karton bilan takrorlab, o`qituvchi bu holda materialning tolali tuzilishi ko’rsatishini ta‘kidlaydi: kartonda tolalar yirikroq, ya‘ni uzunroq, qalinroq, qo`polroq. Yuqorida qayd etilgan ko`rsatish va oddiy tajribalar natijasida ikkinchi sinf o`quvchilari keladigan birinchi xulosa shunday: qog`oz va karton toladan iborat, bu material tolali tuzilishga ega. Ikkinchi xulosani ham o`quvchilar qiynalmay ifodalab beradilar: ba‘zi tur va navli qog`oz tolalari mayin va bir turli (yozuv qog`ozi, rasm qog`ozi) boshqalarida esa ular turli kattalikda va qo`pol, ba‘zan esa to`qroq rangdagi tolalar qo`shilgan bo`ladi (bu, ayniqsa, karton va arzon turdagi qog`oz, masalan, o`rash uchun qog`oz, afisha qog`ozida yaqqol ko`rinadi). Qog`oz kabi tolali tuzilishga ega materiallar (paxta, tikuvchilik iplari, muline, zig`ir tola, arqon, gugurt qutisi bo`lagi)ning namunasini ko`rib chiqish asosida o`qituvchi o`quvchilarga uchinchi xulosani chiqarishga yordam beradi: bu materiallarning hammasi tolalardan iborat, faqat ulardagi tolalarning sifati turlicha va o`zaro har xil tarzda bog`langan (paxtada ular chirmashgan, iplarda yigirilib yengil yyelimlangan, qog`ozda – chirmashgan va yyelimlangan va hokazo). O`quvchilarning kuzatishi va xulosalarni umumlashtirib, o`qituvchi ularni yana bir xulosaga olib keladi: ular ko`rib chiqqan barcha materiallar o`simlikdan olinadi. Ular o`simlik xomashyosidan tayyorlanib, paxta, zig`ir, kanop, yog`och, somon, qamish tolalaridan tuzilgan. Keyinchalik gazlama bilan ishlashga bag`ishlangan darslarda o`qituvchi birinchi sinf o`quvchilariga o`simlik tolalaridan tayyorlangan ip-gazlama va zig`ir matolar to`g`risida hikoya qilib berganda bu xulosadan foydalanadi. III sinfda. III sinfda o`qituvchi tolali tuzilishga ega materiallar sifatida qog`oz va karton ta‘rifiga bir necha marta qaytadi. Busiz o`quvchilar tomonidan bu materiallarning muhim texnologik xususiyatlarini o`zlashtirilishi qiyinlashib, ishlov berishda – detallarni belgilash va yyelimlashda – ularni hisobga olmay bo`lmaydi. Hayvonlardan olinadigan tolali materiallar – tabiiy jun va ipak to`g`risida mehnat darslarida dastlabki ma‘lumotlarni berishda o`quvchilarga o`simlikdan olinuvchi Ilmiybaza.uz tolali materiallar to`g`risida eslatish foydali. Bunda o`qituvchi hayvonlardan olinadigan tolali materiallar: tabiiy jun parchasi, jun iplar o`rami, jun qo`lqop, namat parchasi, tabiiy ipak o`rami va ipak mato parchasini ko`rsatishi mumkin. IV sinfda. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi to`g`risida o`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga buyumlarning karton detallarini qog`oz bilan yyelimlab chiqishda qirilishi sabablarini aniqlash maqsadida dasturda ko`zda tutilgan tajribalarni o`tkazish bilan bog`liq tagribada eslatib o`tadi. Qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlari to`g`risida qog`oz va karton ishlab chiqarish haqida suhbat o`tkazish chog`ida ham fikr yuritiladi. O`qituvchi to`rtinchi sinf o`quvchilariga qog`oz va karton tayyorlash uchun asosiy material yog`och ekanligi haqida gapirib beradi (uning turlaridan biri yog`och karton deb ataladi). Odatda archa yog`ochidan foydalaniladi, unda smolali moddalar nisbatan kam bo`lib, shu tufayli u tez qaynaydi va bo`tqasimon massaga aylanadi. Bu massa qog`oz va karton ishlab chiqarish uchun boshlang`ich material bo`lib xizmat qiladi. Qarag`ayning smolali yog`ochi buning uchun kamyaroqli va kamroq ishlatiladi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda keyingi yillarda bargli daraxtlarning kam qimmatli yog`ochlaridan foydalana boshlashdi, masalan, osina, qayin, terak daraxtlari, shuningdek, bug`doy poxoli va qamishning o`tli qismi. Bu qog`ozni ancha arzonlashtiradi va xvoyali daraxtlarning qimmatli yog`ochini tejashga, undan mebel, viskoz, qurilish materiallari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni oshirish uchun samarali foydalanishga imkon beradi. Qog`oz va karton ishlab chiqarishda yog`ochni tejash uchun makulatura - qog`oz va kartonning sanoat va turmushdagi chiqindilaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Xuddi shu maqsadda to`qimachilik sanoati chiqindilari hamda uy xo`jaligi chiqindilarini tashkil etuvchi turli lattalar ham qo`llanadi. Makulatura yig`ish va topshirish orqali maktab o`quvchilari qog`oz ishlab chiqarishni kengaytirish – bunda minglab gektar o`rmonni saqlab qolish, juda ko`p suv, yyelim, oq loy va boshqa materiallarni, yoqilg`i va elektr energiyasini tejashga yordam beradi. O`rmon ishchilari, transport xodimlari, qog`oz, kimyo, mashina, qurilish va Ilmiybaza.uz boshqa sanoat tarmoqlari xodimlari mehnatining tejalishi ham, albatta, katta xalq xo`jaligi ahamiyatiga ega. Qog`oz, karton varag`ida tolalarning joylashuvi. Turli buyumlar tayyorlash uchun material sifatida qog`oz va karton bilan tanishishning birinchi qadamlaridanoq o`quvchilar maxsus kuzatish va tajribalar o`tkazib, bu materiallardan mehnat darslarida foydalanib, qog`oz va karton bir-biri bilan tartibsiz chirmashgan, presslangan va yyelimlangan son-sanoqsiz mayda tolalardan iborat ekanligini bilib oladilar. Bu tolalarning joylashuvida bitta qonuniyat mavjud bo`lib, uni turli buyumlar yasash uchun qog`oz va kartondan foydalanuvchi hamda bunda ishning yuqori sifatiga erishmoqchi bo`lgan har bir kishi bilishi va hisobga olishi kerak. Gap shundaki, qog`oz tayyorlash mashinalarida qog`oz quyishda ko`pchilik tolalarning quyish yo`nalishida tortilishi yuz beradi (bu yo`nalish ko`pincha bo`ylama deb ataladi). Natijada qog`oz turli yo`nalishlarda – bo`ylama va ko`ndalang – turlicha xususiyatlarga ega bo`ladi. Yirtishda mustahkamlik, qattiqlik, namlanishida cho`zilish (o`lchamlarning kattalashuvi) farqlanadi. Ishda nuqson bo`lmasligi, buyumlarning yuqori sifatiga erishish uchun bularning hammasini bilish va hisobga olish kerak. Quyida keltirilgan kuzatishlar qatori va bajarilish texnikasi bo`yicha oddiy tajribalar o`qituvchi tomonidan kichik maktab o`quvchilarini tushunarli, ko`rgazmali va qiziqarli tarzda asta-sekin, darsdan darsga bu materiallardan amaliy foydalanish jarayonida qog`oz va kartonning tolali tuzilishi xususiyatlarini qanday hisobga olish kerakligi bilan tanishtirib borish maqsadini ko`zlaydi. Ushbu kuzatishlar va tajribalarni o`tkazish jarayonida o`quvchilar egallaydigan bilim va malakalar boshqa barcha materiallar bilan ishni to`g`ri bajarish uchun katta ahamiyat kasb etishi haqida gapirish ortiqchadir. O`qituvchi ko`rsatib berish va o`quvchilar tomonidan kuzatish va tajribalarning mustaqil bajarilishini tashkil etib, ko`rgazmali va amaliy ishlarning turli variantlarida bolalarga qog`oz varag`ida tolalar asosiy massasi yo`nalishi (mashinada qog`oz quyish bo`ylama yo`nalishi) qog`oz varaqlari bo`ylama tomonlari yo`nalishi bilan hamma vaqt ham mos kelmasligini ko`rsatib beradi. Ilmiybaza.uz Shuning uchun ham o`quvchilar mustaqil tajriba yo`li bilan qog`oz varag`ida tolalar qanday joylashganini bila olishlari kerak. Yirtilish chiziqlari shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. Oddiy tajriba o`quvchilarga qog`oz varag`ining yirtilish chizig`i uning bo`ylama yoki ko`ndalang yo`nalishda o`tishiga qarab turlicha bo`lishini ko`rsatadi. Demak, qog`ozning yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`i bo`ylama yo`nalishini aniqlash mumkin. 5-rasm. Yirtilish chizig`i shakli bo`yicha qog`oz varag`ida bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – bo`ylama (to`g`ri chiziqli uzilish chizig`i); 2 – ko`ndalang (uzilish chizig`i egri yo`lli); 3 – ikki qog`oz varag`ini bir vaqtda yirtish Katta qog`oz varag`idan, yaxshisi yozuv yoki bosmalash qog`ozidan o`quvchilar o`lcham va shakli bo`yicha ikkita bir xil varaqcha kesib oladilar, undan oldin ularning asosiy varaqdagi holatini belgilaydilar. Bir varaqchani ustki burchaklaridan ushlab bir yo`nalishda, ikkinchisini perpendikulyar yo`nalishda yirtadilar (5-rasm). Har bir varaqchada yirtilish chizig`i boshida dastlab kichik (2-3 mm) yirtiq hosil qilish maqsadga muvofiq. Yirtilgan qog`ozni ko`rib chiqib, o`quvchilar ularda yirtilish chiziqlari turli shaklda bo`lganini qayd etishadi, lekin bir Ilmiybaza.uz varaqda yirtilish chizig`i to`g`ri yo`lli, boshqasida esa egri yo`lli ekanligini aytishadi. O`qituvchi bu holat sabablarini tushuntirib beradi: qog`oz tayyorlash mashinasida qog`ozni quyishda qog`oz massasi tolalarining bo`ylama yo`nalishda tortilishi yuz beradi. Qog`ozni bo`ylama yo`nalishda yirtishda yirtilish chizig`i tolalar asosiy massasiga, ularni buzib emas, ajratib, parallel boradi. Bunda yirtilish chizig`i to`g`riga yaqin bo`ladi. Qog`oz varag`ini ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq kuch sarflanadi, chunki bunda ancha ko`p tolalar uziladi. Bu tolalar uzilish chizig`i yo`lini to`sadi va u qog`oz varag`i yirtilayotgan to`g`ri chiziqli yo`nalishdan suriladi, og`adi. Yirtilish yo`li egri chiziqli bo`ladi (5.2-rasm). Qog`oz varag`ida tolalar asosiy yo`nalishlarini aniqlash tajribasini quyidagicha o`tkazish mumkin: O`qituvchi ikkita bir xil g`ijimlanmagan qog`oz varag`ini oladi. Ularni biri bo`ylama tomoni gorizontal, ikkinchisining bo`ylama tomoni vertikal qilib ustma- ust qo`yadi, varaqlarning ustki chetlarini tekislab, o`rtasida sal yirtilish chizig`i boshini belgilaydi (5.3-rasm). Keyin o`qituvchi ikkala varaqni shu nuqtadan teng masofada ustki chetlaridan olib, qog`ozni turli tomonga tortadi. Ikkala qog`oz varag`i bir vaqtda yirtiladi, bunda yirtilish chiziqlari turlicha bo`ladi: bir varaqning yirtilish yo`li – to`g`ri chiziqli, ikkinchisining yo`li – murakkab, chetga ketuvchi shaklda bo`ladi. O`quvchilar bu tajribani mustaqil takrorlab, ikki qog`oz varag`i yirtilish yo`lining farqi sabablarini birga aniqlaydilar. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozni yirtishda yirtilish yo`li asosan tolalar orasidan boradi, qog`ozni ko`ndalang yo`nalishda yirtishda ko`proq tolalarni tortish va uzishga to`g`ri keladi, bunda odatda yirtilish chizig`i chetga og`adi. O`quvchilar oldin qilgan xulosalarini takrorlaydilar: qog`ozning yirtilish chizig`iga qarab uning varag`ida tolalar qanday joylashgani to`g`risida fikr yuritish mumkin, ya‘ni ko`ndalang va bo`ylama yo`nalishlar holatini aniqlash mumkin. Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llarining egilishiga qarab bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash. O`qituvchi o`quvchilarning ko`zi oldida o`lchamlari bir xil (taxminan 10x150 mm) qog`oz yo`llarini tayyorlaydi, lekin ularni o`zaro perpendikulyar qog`oz varag`i chetlari bo`ylab kesib oladi, 6-rasmda ko`rsatilganidek ustma-ust qo`yib, pastki chetlaridan ushlaydi. 6-rasm. Qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan qirqib olingan yo`llar egilishi bo`yicha bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash: 1 – tolalar asosiy massasi bo`ylama yo`nalishli; 2 – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan yo`l O`qituvchi qog`oz yo`llarni avval o`ngga, keyin chapga egib, ularni muvofiq tomonlarga egilishga majbur qiladi. O`qituvchi o`quvchilar diqqatini qog`oz yo`llaridan birining ko`proq ikkinchisining esa kamroq egilishiga qaratadi. O`quvchilar o`qituvchi bilan birgalikda buning sababini aniqlashadi. Bu qog`oz yo`llar varaqdan turli yo`nalishlar: biri qog`oz bo`yiga, ikkinchisi ko`ndalang kesib olingani bilan bog`liq. Demak, qog`oz yo`llaridan biri bo`ylama yo`nalishda, ikkinchisi esa – ko`ndalang yo`nalishda kesib olingan. Xuddi shu qog`oz varag`i bilan ularga ma‘lum bo`lgan ikki yo`nalishda qog`ozni yirtish tajribasini o`tkazib o`quvchilar bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlaydilar. Bu ularga bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l kamroq ko`ndalang yo`nalishda kesib olingani esa ko`proq egilishini aniqlash imkonini beradi. Ilmiybaza.uz Yuqorida qayd etilganlar asosida o`quvchilar xulosa chiqaradilar: to`g`ri burchak ostida qog`oz varag`idan kesib olingan ikki qog`oz yo`lining egilishida qarab qog`oz varag`idagi bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash mumkin. Yirtish orqali qog`oz mustahkamligini aniqlash. (III sinf) Uchinchi sinf o`quvchilarining qog`oz xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurlarini kengaytirishda qog`ozning yirtilishda chidamliligi bo`ylama yo`nalishda ko`ndalangga nisbatan yuqoriroq ekanligini ko`rsatuvchi foydali va qiziqarli ko`rsatish, tajriba va eng oddiy tajriba ishlari o`tkaziladi. Qog`ozning bu xususiyatini bilish o`quvchilarga ba‘zi amaliy masalalarni to`g`ri hal etish, hamda yuqoriroq sifatli buyumlar yasashga yordam beradi. Bir qog`oz varag`idan, masalan, yozuv yoki rangli, shakli va o`lchami bir xil bo`lgan yo`llar bir-biriga nisbatan to`g`ri burchak ostida, ya‘ni qog`oz chetiga o`zaro perpendikulyar qilib kesib olinadi. O`zlariga ma‘lum istalgan yo`l bilan bolalar bu qog`oz yo`llarning tolalari qaysisida bo`ylama, qaysisida ko`ndalang joylashganini aniqlaydilar. Bu yo`nalishlarning yo`llari chetiga B va K harflari (bo`ylama va ko`ndalang) yoki 7-rasmda ko`rsatilgandek ko`rsatkichlar bilan belgilab qo`yadilar. 7-rasm. Bo`ylama yo`nalishda qog`ozning uzishga chidamliligi ko`ndalangiga nisbatan yuqoriroq: 1 - qog`oz varag`idan o`zaro perpendikulyar chetlardan kesib olingan ikki qog`oz yo`l; 2 – uzunligi bo`yicha yopishtirilgan yo`llar; 3 – cho`zishda eng bo`sh joydan AB uchastkada uziladi. Ilmiybaza.uz Qog`oz yo`llar uzunligi bo`yicha uchlari bilan shunday yopishtirilsinki, ular aniq to`g`ri chiziq bo`yicha joylashsin. Yyelim qurigandan keyin (yaxshisi keyingi kun yoki keyingi mehnat darsida) hosil bo`lgan qog`oz yo`lni ikki uchidan ushlab olib, uni asta-sekin kuchaytirib cho`zadilar. Qog`oz yo`l uning o`qi qog`oz bo`ylama yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan yarmida uziladi. Qog`oz yo`lning ikkinchi yarmini uzish uchun ko`proq kuch kerak bo`ladi. Nima uchun bunday bo`ladi? O`quvchilar birgalikda javob topadilar: bo`ylama yo`nalishda kesib olingan qog`oz yo`l uzilishga chidamliroq bo`ladi, chunki uni cho`zishda ko`ndalang kesib olingan qog`oz yo`ldan ko`ra ko`proq miqdordagi tolalarni uzishga to`g`ri keladi. O`quvchilarga javoblari yangi kuzatishlar va tajribalar bajarish zarurati bilan bog`liq bir necha nazorat savollarini berish foydalidir. Bu javoblarni izlash katta amaliy qiziqish uyg`otadi. O`qituvchi aytadi: - Oddiy qog`oz shpagat bo`lagini oling. Uni oching va bir uchidan 5-6 sm ga yoying. Bunday shpagat haqida nima deya olasiz? (qog`oz shpagat dastlab alohida keyin bitta umumiy ip – shpagatga eshilgan bir, ikki yoki uch qog`oz yo`ldan iborat). – To`g`ri, -davom etadi o`qituvchi-faqat qog`oz shpagatni tayyorlashda juda mustahkam qog`oz – kraft qog`oz ishlatilishini qo`shimcha qilish mumkin. Sizningcha, qog`oz shpagat qilingan yo`llar qog`ozning bo`ylama yo`nalishida kesilganmi, ko`ndalang? (Bo`ylama, chunki yo`llar, demak, shpagat ham bu holda mustahkamroq). - Yana nima uchun? (Qog`oz yo`llarni bo`ylama yo`nalishda kesishda juda uzun shpagat bo`laklarini hosil qilish mumkin, chunki qog`oz tayyorlash mashinasida qog`oz quyish uzluksiz boradi va natijada bir necha kilometr uzunlikdagi qog`oz o`ramlari hosil bo`ladi. Qog`oz yo`llar ko`ndalang yo`nalishda kesilsa, ularning uzunligi, demak, shpagatning alohida bo`laklari uzunligi faqatgina bir necha metr bo`lib, mashina chiqaradigan qog`oz yo`l kengligidan ko`p bo`lmaydi). Ilmiybaza.uz Qog`oz shpagat o`ramini ochib, o`quvchilar qog`oz yo`llarni avval bo`yiga, keyin ko`ndalang yirtishga harakat qiladilar. Bu tajribalarni bajargandan keyin o`quvchilar xulosa qiladilar: bo`ylama yo`nalishda qog`oz yo`llarni uzish uchun ancha ko`proq kuch sarflash kerak. Shpagat tayyorlashda qog`oz yo`llarning buralishi qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlash uchun o`quvchilar yangi topshiriq oladilar: shpagat va undan tayyorlangan qog`oz yo`lni uzish uchun zarur kuchni taqqoslash. O`quvchilar qog`oz yo`lni buralgan o`ramdan ko`ra uzish ancha oson degan xulosaga keladilar. O`quvchilar keladigan hamma xulosalar keyinchalik to`qimachilik ishlab chiqarishida qo`llanuvchi tolali materiallarni o`rganishda, ip va gazlamalar tayyorlash jarayonlari bilan tanishishda qo`llanadi. Qog`ozni bukish chizig`i bo`yicha yirtish. (III sinf) Qog`oz varag`ini to`g`ri chiziq bo`ylab yirtish zarur bo`lganda, uni dastlab bukadilar va bukish chizig`i bo`yicha barmoq bilan yoki maxsus silagich (faltsovka) bilan tekislab chiqadilar. O`quvchilar kichik tajriba o`tkazib, bu nima uchun qilinishini tushunib olishlari foydalidir. 8-rasm. Qog`oz varag`ini qismlarga yirtish: Ilmiybaza.uz 1 – tajriba uchun bir xil o`lchamli yo`llar tayyorlanmasi; 2 – A yo`lni yirtishda yirtish yo`li chetga og`adi; 3 – bukish chizig`i bo`yicha qog`ozni tekislash; 4 - qog`ozni bukish chizig`i bo`ylab yirtish O`quvchilar katta bo`lmagan qog`oz varag`ini bukib, bukish chizig`ini barmoq bilan, qalam o`chirg`ichi yoki maxsus silagich bilan tekislab chiqadilar (8.3-rasm). Qog`oz varag`ini qarama-qarshi tomonlarga tortadilar, uni yirtib, yirtilish chizig`i bukish chizig`i bilan mos kelishiga ishonch hosil qiladilar (8.4-rasm). Keyin o`quvchilar o`sha yo`nalishda qog`ozni dastlab bukmasdan va bukilish chizig`ini tekislamasdan yirtishga harakat qiladilar. Yirtish chizig`i tekis bo`lmaydi, u chetga og`adi. Bu o`quvchilarga asoslangan xulosa chiqarishga imkon beradi: qog`ozni bukish yirtish chizig`ini aniq belgilashga imkon beradi, bu chiziqni dastlabki tekislanishi esa ishni ancha osonlashtiradi va tezlashtiradi. O`qituvchi taklif qiladi: – O`ylab ko`rib javob bering, nima uchun bukish chizig`ini tekislashdan keyin qog`oz shu chiziq bo`ylab oson va tekis yirtiladi (chunki bukish joyini tekislashda biz tolalarni buzamiz va belgilangan yo`l bo`ylab qog`oz mustahkamligini kamaytiramiz). G`ijimlangan qog`oz o`z mustahkamligining bir qismini yo`qotadi. (III sinf) Ikkinchi sinf o`quvchilari qog`ozni g`ijimlash osonligi va unga oldingi ko`rinishni qaytarib bo`lmasligini tajriba orqali aniqlashgan. Bu kuzatishni g`ijimlangan qog`oz mustahkamligi kamayishini ko`rsatib beruvchi yangi tajriba bilan to`ldirish foydali. Oldingi tajribadan chiqarilgan xulosaga tayanib, bolalar bu nima sababdan ro`y berishini osongina tushuntira oladilar: qog`ozni g`ijimlashda, uni tashkil etuvchi tolalar sinib, ular orasidagi bog`lanish buziladi. Qog`oz varag`idan o`quvchilar 200-220 mm uzunlik va 25-30 mm kenglikdagi qog`oz yo`lni kesib oladilar. Uning taxminan yarmini bolalar g`ijimlab, keyin tekislaydilar. Uni ikki uchidan ushlab turli tomonga tortadilar, bunda kuchlanish asta-sekin oshirilib boriladi. Qog`oz yo`l dastlab g`ijimlangan qismida yirtiladi (9- rasm). Ilmiybaza.uz 9-rasm. G`ijimlangan qog`ozda yirtilishga mustahkamlik g`ijimlanmagan qog`ozga nisbatan past: 1 – tajriba o`tkazishga tayyorlangan qog`oz yo`l; 2 – bu qog`oz yo`lning yarmi g`ijimlangan; 3 – qog`ozni tortishda g`ijimlangan joydan yirtiladi – Bu tajribadan qanday xulosalar chiqarish mumkin? – so`raydi o`qituvchi (Buyumlar mustahkam bo`lishi va uzoq xizmat qilishini istasak, qog`ozni g`ijimlamaslikka harakat qilish kerak. Buyum tayyorlash uchun ishlatiluvchi qog`ozni jildlarda saqlash kerak, kitob varaqlarini bukmaslik kerak, eski kitoblarda o`z vaqtida g`ijimlangan betlarni yelimlash kerak). Qog`oz yo`l mustahkamligi to`g`risidagi bilimlarga asoslanib, o`qituvchi keyinchalik o`quvchilarni boshqa materiallar – iplar, gazlama, karton, plastmassa plyonka mustahkamligi bilan tanishtiradi. O`quvchilar turli materiallar mustahkamligini qiyoslash, taqqoslashga o`rgatiladi. Qog`oz namlanishida nima ro`y beradi. (II sinf) Qog`oz va karton bilan ishlashda paydo bo`luvchi ko`pgina savollarni to`g`ri hal etish uchun bu Ilmiybaza.uz materiallarni bo`yash, kleyster yoki yelim surtish jarayonida namlanishi tufayli nima ro`y berishini yaqqol tasavvur etishlari muhim. Qog`oz varag`idan ikki o`zaro perpendikulyar chetlardan o`quvchilar shakli va o`lchami bir xil qog`oz yo`llar kesib oladilar (20x200 mm) (bu tajriba uchun gazeta, o`rash uchun qog`oz va oddiy gulqog`oz olish tavsiya etiladi). Boshqa istalgan qog`ozdan bolalar yana bitta shunday qog`oz yo`l qirqib oladilar. U tajriba o`tkazish paytida nazorat qilish uchun xizmat qiladi. Dastlab ikkinchi sinf o`quvchilari birinchi ikki qog`oz yo`llar bilan tajriba o`tkazib ularning qaysi biri bo`ylama, qaysisi esa ko`ndalang yo`nalishda kesilganini aniqlaydilar. Natijalarni o`quvchilar qog`oz yo`l uchlarida belgilaydilar - qalam bilan bo`ylama yoki ko`ndalang strelka qo`yadilar yoki B va K harflarini yozadilar. Keyin qog`oz yo`llarni eski qog`oz varag`iga yonma-yon qo`yib, bir vaqtda namlaydilar. Buni katta mo`yqalam yoki toza yumshoq matodan tampon bilan bajaradilar. Keyin qog`oz butun qalinlikda bir tekis namlanishi uchun 2-3 daqiqa kutib ular qog`oz varag`iga yonma-yon yotqiziladi. Nazorat qog`oz yo`ldan foydalanib, namlangan ikkala qog`oz yo`l uzunroq bo`lganini aniqlaydilar (10.4- rasm). O`quvchilar birinchi xulosani ifodalaydilar: qog`oz namlanishda o`lchamlari kattalashadi, uzayadi. Diqqat bilan o`lchash natijasida o`quvchilar namlangan qog`oz yo`llar uzayishi bir xil emasligini aniqlaydi: biri ko`proq, ikkinchisi kamroq. Qog`oz yo`llardagi belgilarga e`tibor berib, ikkinchi xulosani chiqarishadi: qog`ozning namlanishida uning bo`ylama yo`nalishida cho`zilishi ko`ndalangga nisbatan kamroq (10-rasm). Ilmiybaza.uz 10-rasm. Namlashda qog`oz detallar o`lchamining o`zgarishi: 1 – tajriba uchun tayyorlangan ikki bir xil qog`oz yo`llar; 2 – ustkisi namlanib uzunroq bo`lgan o`sha qog`oz yo`llar; 3 – ikkinchisi tajriba uchun tayyorlanmalar – bo`ylama, ko`ndalang va nazorat uchun kesilgan qog`oz yo`llar; 4 – birinchi ikki qog`oz yo`l namlangandan keyingi qog`oz yo`llar Tajriba natijalari bo`yicha suhbatda o`quvchilar qog`ozning aniqlangan xususiyatlarini uni bo`yash va yyelimlashda, ya‘ni qog`ozdan tayyorlangan detallar namlanuvchi barcha hollarda hisobga olish zarur. Bir necha misollar bilan o`quvchilarga qog`ozning namlanishida cho`zilish xususiyatini hisobga olmaslik buyum sifatining pasayishi va hatto buzilishiga olib kelishini ko`rsatib berish juda muhim. Qog`oz detallarni yyelim bilan qoplashda saqlab turish ahamiyati. (II-IV sinflar) Oldingi tajribada o`quvchilarga qog`oz yo`llarni namlashdan keyin ularni 2-3 daqiqa saqlab turish taklif etiladi. Bu vaqt ichida qog`oz namni shimish va cho`zilishga ulguradi. O`qituvchi so`raydi: - Biz kutib o`tirmay detalni kleyster yoki yyelim bilan qoplashdan keyin darhol uni joyiga yotqizib yelimlasak nima bo`ladi? (Detal namni shimish va o`lchamlari kattalashishda davom etaveradi. Natijada unda burmalar hosil bo`ladi va ish buziladi). Xulosa: Qog`ozdan tayyorlangan detallarni yopishtirishda, ularga yyelim yoki kleyster surtishdan keyin 2-3 daqiqa kutib turish kerak. Ayniqsa detallar o`lchami katta bo`lsa buni qilish muhim. O`qituvchi maslahat beradi: - Ustalar devorlarga gulqog`oz yopishtirishini kuzating. Gulqog`ozga kleyster surtib, uning namlanib, cho`zilishini kutib turadilar va shundan keyin uni devorga rasmini kelishtirib yopishtiradilar. Ba‘zan ustalar ketma-ket ikki, uch, hatto to`rt yo`l gulqog`ozga kleyster surtib, o`sha ketma- ketlikda ularni devorga yopishtiradilar. Bu vaqt ichida qog`oz yaxshi namlanib, cho`zilishga ulguradi. Devorda qurib, gulqog`ozlar taranglashadi va burmalar hosil qilmaydi. Ilmiybaza.uz Karton va qog`ozdan tayyorlangan buyumlar yuzasida burmalar hosil bo`lishi sabablarini o`rganish. Kichik maktab o`quvchilari karton va qog`oz bilan bajaruvchi ishlarining ko`pchiligi kleyster yoki yyelimdan foydalanib bajariluvchi ishlardir. O`quvchilar bu ishlarni toza bajarishlari uchun ular qog`oz detallar, applikatsiyalar, mozaika, rasmlar, suratlarni yopishtirishda yo`l qo`yadigan xatolardan saqlab turish kerak. O`quvchilar bajaradigan amaliy ishlar misolida qog`oz buyumlar yuzasida burmalar paydo bo`lishi sabablarini ko`rsatish kerak. Qog`oz detallarga kleyster yoki yyelim surtishda ko`pchilik o`quvchilar yetarlicha tez ishlamaydilar. Buning natijasida detalning bir qismida, ayniqsa u katta o`lchamda bo`lsa, qog`oz yelimni shimib boshqa qismiga qaraganda ko`proq uzayishga ulguradi. Bunda qog`ozning turli joyida turlicha cho`zilish ro`y berib, buyum yuzasida burmalar hosil bo`ladi. Ko`pchilik o`quvchilar qog`oz yuzasiga yyelimni turli qalinlikda surtadilar, ba‘zan yyelimlanmagan joylarni qoldiradilar. Bu holda ham qog`ozning notekis namlanishi ro`y beradi, buyum yuzasida burmalar paydo bo`ladi, ish esa pala-partish ko`rinishga ega bo`ladi. Qog`oz detallarni faqat uchlari yoki chetlariga yyelim surtib yopishtirishda qo`pol, xunuk ko`rinishga ega bo`ladi. Bu holda burmalanishlar hosil bo`lishi kuzatiladi. Qog`ozni yyelimlashda ish sifati uchun o`quvchilar tomonidan quyidagi qoidaga rioya qilish muhim ahamiyatga ega: yelim surtilgan detalni joyiga yotqizishdan keyin uning ustiga toza qog`oz varag`ini quyish, uni ushlab turib o`rtasidan chetlarga qarab bosish kerak. Lekin yopishtirilayotgan detalni qog`oz bo`lagi yoki barmoqlar bilan bosib yurgizish mumkin emas: detal yirtilishi va buyum yelim bilan kirlanishi mumkin. Bu ish nima uchun qilinishini o`quvchilar yaxshi tushunib olishi uchun quyidagi tajribani ko`rsatish foydali. yozuv, o`rash yoki gazeta qog`ozdan taxminan 100x200 mm o`lchamli to`g`riburchakli qog`oz kesib olinadi, uni ikki bukib, teskari tomoniga yelim surtib qalin qog`oz yoki karton varag`iga yopishtiriladi. Uning ustini toza varaq bilan Ilmiybaza.uz yopib, bosib chiqiladi. Ikkinchi bo`lak ham bosib chiqiladi, lekin ustiga toza varaq qo`yilmaydi. Yyelim qurigach, o`quvchilar yyelimlangan to`g`ri burchakni qarab chiqadilar va yelimlash sifatidagi farqlarni aniqlaydilar. Odatda, usti qog`oz bilan yopilib ishlangan detal usti toza, tekis, burmalarsiz bo`ladi. Qog`oz namlanishida nima sodir bo`ladi. (II sinf) Qog`oz varag`ida (buning uchun yozuv, rasm qog`ozini olish mumkin) o`quvchilar 90x90 yoki 100x100 mm o`lchamli kvadratlarni belgilaydilar. O`zlariga ma‘lum usullarning biri bilan varaqdagi bo`ylama yo`nalishni aniqlab, kvadratlarida kerakli belgilar qo`yadilar, masalan, 11-rasmdagidek strelkalar bilan ko`rsatiladi. 11-rasm. Bir tomondan qog`oz namlanishi tajribalari: 1 – ikki o`zaro perpendikulyar chetlar bo`yicha qog`oz varag`ining namlanishi; 2 - qog`oz aylanani suv yuzasiga joylashtirib pastki yuzasining namlanishi; 3 - qog`oz tarnovchadek egilib, uning uchlari qog`oz varag`ining bo`ylama yo`nalishiga mos keladi. Kvadratlarni kesib olib, o`quvchilar ularni oldilariga qo`yib mo`yqalam yoki yumshoq matodan tampon bilan varaqning ikki o`zaro perpendikulyar chetlarini suv bilan namlab, qog`oz bilan nima yuz berishini kuzatadilar. Bir necha soniyadan keyin qog`oz chetlarning biri bo`ylab tarnovsimon egiladi, uning uchi kvadrat chetlariga parallel bo`ladi (11.1-rasm). Kvadratning ikkinchi namlangan uchi Ilmiybaza.uz bo`ylab taxlamalar hosil bo`ladi. O`quvchilar kvadratlarning birinchisida uning cheti qog`oz varag`ining bo`ylama yo`nalishiga, ikkinchisida ko`ndalang yo`nalishga to`g`ri kelishini aniqlaydilar. Xulosa chiqariladi: qog`oz varag`i chetlari namlanishida o`zgarishi bo`yicha bu qog`ozda bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishlarni aniqlash mumkin. O`quvchilarga yuqorida ta‘riflangan tajriba varintini ko`rsatish, keyin esa o`zlariga qilib ko`rishni taklif qilish foydalidir. O`qituvchi qog`oz varag`ida radiusi 90-100 mm bo`lgan aylana belgilab, uning ichida strelka bilan bo`ylama yo`nalishni belgilaydi. Keyin belgilangan aylanani kesib olib, likopcha yoki surat vannachasiga solingan suv yuzasiga joylashtiradi (11.2-rasm). 2-3 soniyadan keyin, aylanacha suvdan olinib, ho`l tomoni bilan kaftga qo`yiladi. O`quvchilar qog`oz ancha tez tarnovdek egilishini ko`radilar, u ko`pincha o`ralib qoladi. Tarnovcha uchi va qog`ozning bo`ylama yo`nalishi mos kelishini o`quvchilarga ko`rsatish qoladi (11.3- rasm). O`qituvchi o`quvchilar diqqatini chetlari yuqoridan namlangan kvadratda bo`ylama uchda tarnovcha yuqoriga tomon egilgani, pastdan namlangan aylana tarnovchasi ham yuqoriga tomon egilganiga qaratadi. Bu tasodifmi? yo`q. Bu savolga o`quvchilarni qiziqtirish va uning amaliy ahamiyatini yaxshiroq o`zlashtirilishi uchun ularga mustaqil nazorat tajribasini o`tkazishni taklif qilish mumkin. Bolalar qog`oz varag`ida ikkita bir xil aylana belgilab, ularni kesib oladilar va suv yuzasiga turli tomonlari bilan qo`yadilar: birining belgisi yuqorida, ikkinchisi – pastga. Ularni oldingi tajribada qilingandek, bir vaqtda kaftga o`tkazilsa, qanday o`zgaradi? (Bir xil: aylanachalar uchlari tarnovcha hosil qilib yuqoriga ko`tariladi; ularning uchlari qog`oz varag`ining bo`ylama yo`nalishiga to`g`ri keladi) Nima uchun? (Suv yuzasiga joylashtirilgan qog`oz darrov namlanmaydi. Uning pastki qatlami tezroq namlanib, uning tolalari ustki qatlam tolalariga nisbatan oldinroq shishib cho`ziladi. Bunday cho`zilish qog`ozning tarnovchadek egilishiga olib keladi). Ilmiybaza.uz Yuqorida ta‘riflangan tajribalarni o`tkazishda qog`oz qanday o`zgarishini o`quvchilar yaxshiroq tushunib olishlari uchun darsdan tashqari mashg`ulotlarda qog`oz bir paytda ikki tomonidan namlanuvchi tajribalarni o`tkazish vazifasini berish foydali. Namlanishning qog`oz mustahkamligiga ta’siri. (III sinf) Uchinchi sinf o`quvchilari turli qog`oz va karton turlarining muhim xususiyatlari, xususan qog`oz va karton mustahkamligini taqqoslash bo`yicha tajribalar va kuzatishlar o`tkazadilar. Qog`oz namlanishida uning mustahkamligi, ya‘ni yirtilishga qarshiligi kamayadi. O`quvchilar qog`oz namlanishi bilan bog`liq ishlarni ko`p bajarishi uchun, masalan, qog`oz detallariga yyelim yoki kleyster surtish, qog`ozdan tayyorlangan detallarning mustah-kamligiga namlanish ta‘sirini hisobga olishlari muhim. 12-rasm. Namlanishda qog`oz mustahkamligining o`zgarishi: 1 - qog`oz yo`lni o`rtasini namlash; 2 - qog`oz yo`l cho`zilishi – namlangan joydan uziladi O`qituvchi shunday tajribani ko`rsatadi. Qog`oz varag`idan 200-220 mm uzunlik 15-20 mm kenglikdagi qog`oz yo`l kesib olinadi. Uni ikki chetidan ushlab, o`rtasi suvga solinadi. Suvga 1,5-2 daqiqa ushlab turib, undan ortiqcha suvni qoqib o`qituvchi uni o`quvchilarga ko`rsatadi va qog`oz yo`lni qarama-qarshi tomonga ikki uchidan tortishda qayeridan uzilishini so`raydi. Qog`oz yo`l eng ko`p namlangan joyidan, ushbu tajribada - qog`oz o`rtasidan uziladi (12-rasm). Xulosa: qog`oz namlanishda o`zining uzilishga bo`lgan mustahkamligining bir qismini yo`qotadi. Ilmiybaza.uz Qog`oz va karton buyumlarning tirishishi. (IV sinf) II va III sinflarda mehnat darslarida o`quvchilar yelimlashda qog`oz va karton tirishish va buyumlar yuzi qiyshayib pala-partish ko`rinishini ko`p marta uchratadilar. Ish usullari bo`yicha o`qituvchi ko`rsatmalari o`quvchilarga tirishish oldini olish yoki uni kamaytirishga yordam beradi. IV sinfda o`quvchilar karton qog`oz buyumlar tirishishi sabablari to`g`risidagi o`z bilimlarini umumlashtirish uchun yetarlicha kuzatishlar to`playdilar. Qog`oz namlanishi bilan bog`liq yuqorida ta‘riflangan tajribalarni bajarib, o`quvchilar qog`oz detallar yyelim eritmasidan namni shimishda cho`zilishi, ma‘lum sharoitlarda esa burmalanishi va tirishishini aniqlaydilar. Bu tirishish detallar notekis namlanishida ayniqsa sezilarli bo`ladi. Tirishishning yana bir sababi bo`lib, uni buyum tayyorlashda qog`oz va kartondan foydalanuvchi har bir kishi bilishi kerak. Namlangan qog`oz qurishdan keyin o`lchamlari kichrayadi – kirishadi. Bu kirishish ancha bo`lib, tirishishga olib keladi: yopishtirilgan qog`oz detal qurishda o`lchamlari qisqarib, o`zi yopishtirilgan materialni tortadi va uning tirishishini chaqiradi. Tirishishni kamaytirish uchun kam namli quyuq yelimdan foydalanishga harakat qilish, uni tez, butun detal yuzasini yupqa qatlam bilan qoplashga harakat qilib surtish kerak. Yassi karton buyumlar va ularning detallarini ikki tomondan qog`oz bilan yopishtirish yaxshiroq. Hamma hollarda, imkoni bo`lsa, buyumlarni press ostida quritish kerak. Kartonning asosiy turlari va undan foydalanish. (III sinf) Yupqa karton bilan ishlashni o`quvchilar III sinfda qog`oz bilan ishlashning asosiy usullarini o`zlashtirish va bu material tasnifi hamda muhim sifat xususiyatlari, qog`ozning muhim xususiyatlari to`g`risida yetarlicha tasavvur to`plagandan keyin boshlaydilar. 3-sinf o`quvchilari karton, uning turlari, tasnifi, muhim xususiyatlari, qo`llanishi va ishlov berish usullari to`g`risidagi ma‘lumotlarini umumlashtirish uchun o`qituvchi mehnat darslarida turli metodlardan foydalanadi: aytib berish va tushuntirish, suhbatlar, ko`rsatib berishlar, kuzatishlar va eng oddiy tajribalar. Ilmiybaza.uz Amaliy ishlar jarayonida kartondan turli buyumlar va ularning detallarini tayyorlashda o`quvchilar bularni bilib oladilar. Turli amaliy maqsadlarda qo`llaniluvchi material sifatida karton to`g`risidagi ma‘lumotlarni o`quvchilarga asta-sekin berib borish maqsadga muvofiq bo`lib, ular o`quvchilar bu material turlari, uning muhim xususiyatlari, qo`lda ishlov berish xususiyatlari, buyumlardan foydalanish sharoitlari to`g`risida tasavvurlarning to`planishiga qarab beriladi. Bunday ma‘lumotlarni o`quvchilarga berish uchun materialni tanlashda o`qituvchi odatda o`quvchilarda to`plangan hayot tajribalaridan foydalanadi. O`quvchilar odatda kartondan jildan, kitob muqovalari, qutilar, stol usti o`yinlar, poyabzal tayyorlashda qo`llanish, o`quv ko`rgazmalar tayyorlashda foydalanilishini eslaydilar. O`quvchilarga kartondan ishlab chiqarishda, qurilishda foydalanilishi, masalan asosi bitum shimdirilgan kartondan iborat bo`lgan tol va ruberoidning qo`llanishi to`g`risida hikoya qilib berish foydali. Ko`p tarqalgan karton turlari namunalarining sinf to`plamini birgalikda tuzish karton, uning qo`llanishi, asosiy turlari va xususiyatlari to`g`risidagi bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirishga yordam beradi. Vazifasiga ko`ra hamda karton tayyorlash tarkibi bo`yicha tizimlangan karton namunalarini to`plash alohida qiziqish kasb etadi. O`quvchilar e`tiborini kartonlarning qalinligi, zichligi, yuza pardozi, rangiga ko`ra tasniflashga qaratish muhim. Masalan, aytish mumkin: pressshpan – yuqori zichlik va mustahkamlikdagi karton, elektrokarton – silliq yaltiroq yuzali zich karton, rangli karton. Karton bilan umumiy tanishib chiqqach o`quvchilar ishlarni bajarish uchun karton tanlashga ongli yondasha boshlaydilar. Ilmiybaza.uz 13-rasm. Karton xususiyatlarini o`rganish: 1 – kartonning sinf ko`rgazmali majmuasi; 2 – karton asosiy xususiyatlarini o`rganish uchun karton tarqatma namunalari to`plami O`quvchilarga kartonning hamma turlari ham kichik maktab o`quvchilari kuchlari bilan ishlov berishga to`g`ri kelmasligini tushuntirish zarur. Masalan, mehnat darslarida nisbatan yupqa - qalinligi 1-1,5 mm bo`lgan kartonlardan foydalanish mumkin. Kartonning ba‘zi turlari, masalan pressshpan, poyabzal kartoni, elektrokarton, shunchalik yuqori zichlik va mustahkamlikka egaki, ularni nafaqat oddiy qaychi, bichish qaychilari bilan ham kesib bo`lmaydi. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga kartonni chiziq bo`ylab pichoq bilan kesish operatsiyasi to`g`ri kelmaydi, chunki katta mushaklar kuchini talab etadi. Karton to`plamini tuzishda qog`oz to`plamini tuzishdagidek namuna tanlash, joylashtirish va belgilashga bo`lgan yondashuv saqlanib qoladi (13-rasm). Qog`oz va karton xususiyatlarini taqqoslash. Qog`ozning eng yaqin qarindoshi karton bilan tanishishda, uning buyumlar yasashda amaliy qo`llanishida uning xususiyatlarini qog`ozning o`xshash xususiyatlari bilan taqqoslash foydali. Bunday qiyoslash, taqqoslashlar birinchi darajali politexnik ahamiyatga ega, barcha materiallarning texnologik xususiyatlari to`g`risida o`quvchilar bilimlarining to`planishi va tizimlanishiga yordamlashadi – bu xususiyatlarni bilmasdan materiallarda ishlov berishni amalga oshirib bo`lmaydi. Makalatura Ilmiybaza.uz O`qituvchi qog`oz va karton namunalarini ko`rsatib, bu materiallarning o`rtasida tayyorlanish materiallari bo`yicha ham, usullari bo`yicha ham ahamiyatli farq yo`qligini ma‘lum qiladi. Bundan tashqari 1 m2 250 g og`irlikdagi kartonni ko`pincha qog`oz deb ta‘riflaydilar. Oddiy tajriba va kuzatishlar qatori bilan o`quvchilar karton qog`oz kabi tolali tuzilishli varaqli material ekanligini aniqlaydilar. Qog`oz kabi karton ham asosan o`simlik tolalaridan iborat bo`lib, ularning oralari yyelimli maxsus to`ldiruvchilar bilan to`ldirilgan. O`quvchilar qog`oz va kartonning kichik bo`laklarini yirtib olib ularni yirtilish chiziqlarini kuzatadilar. Ular qog`ozda tolalar mayda va bir turli, kartonda esa ancha yirikroq, qo`polroq va bir turda emasligini aniqlaydilar. O`qituvchi yordamida o`quvchilar bu nafaqat qog`oz tayyorlashda asosiy xom ashyo – tolali massa yaxshiroq maydalanib aralashtirishishiga, balki kartonni tayyorlashda odatda qo`polroq va arzonroq materiallar poxol va qamishning qo`llanishiga ham bog`liq ekanligini tushuntiradilar. O`qituvchi yirtishda yoki ko`p marta bukishda qatlamlarga ajraluvchi karton namunalarini ko`rsatib, sinfga savol beradi: nima sababdan qatlamga ajralish ro`y beradi. U karton ishlab chiqarishda uni tayyorlashning ikki usuli qo`llanishini gapirib beradi. Birinchi usul bo`yicha karton taxminan qog`oz quyilishidek qo`yiladi: ortiqcha suv siqib olinadi, quritiladi, yuzasi pardozlanadi. Ikkinchi usul bo`yicha dastlab qo`pol qog`oz varaqlari tayyorlanadi, ular keyin bir necha qatlam qilib yyelimlanib, ancha-muncha qalin va mustahkam karton olinadi. Ba‘zan bunday kartonning ustki qatlami yuqoriroq sifatli yoki boshqa rangdagi qog`oz bilan yyelimlanadi. Bunday karton ba‘zan qatlamlarga ajraladi. O`qituvchi taklifi bilan uchinchi sinf o`quvchilari qo`lbola kartonni bir necha qog`oz qatlamini yelimlab tayyorlashlari mumkin. Bunday qo`lbola karton qurishda tirishib qolmasligi uchun uni bir necha qatlam qog`ozga o`rab, press ostida quritish kerak. Quritish jarayonida qog`ozni bir necha marta almashtirish yana yaxshiroq - bu qurishni tezlashtiradi va karton yuqoriroq sifatli bo`ladi. Ilmiybaza.uz Qo`lbola karton tayyorlash ishini amalga oshirishda politexnik taqqoslash – yyelimlangan kartonni yyelimlangan fanera va qatlamli plastiklar bilan solishtirish, shuningdek bolalarni pape-mashedan buyumlar tayyorlash bilan tanishtirish foydali. Qog`oz va karton namunalarini bir vaqtda ko`rib chiqish va o`quvchilarga ularning sifatli xususiyatlarini ko`rsatib, o`qituvchi o`quvchilarga karton qog`oz kabi yupqa va qalin, silliq va g`adir-budir, zich va g`ovak, egiluvchan va sinuvchan, yaltiroq va yaltiramaydigan yuzali, rangli bo`lishi mumkinligini ko`rsatib beradi. Materiallarning sifat xususiyatlarini taqqoslash o`quvchilarning barcha materiallarning muhim xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurlarini aniqlashtirish va umumlashtirishga yordam beradi. O`quvchilarning karton to`g`risidagi bilimlarini umumlashtirish va mustahkamlashtirish uchun tayyorlanishida kartondan foydalaniladigan buyumlar ro`yxatini birgalikda tuzishni taklif qilish foydali. O`quvchilar sanoat va oziq-ovqat tovarlarini joylashtirish uchun qutilar, kitob muqovalari, jildlar, albomlar, chemodanlar, poyabzal astarlari, o`quv qo`llanmalarini aytadilar. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1.Qog`oz va karton haqida tushuncha bering. 2. Qog`oz va kartonning ishlab chiqarishdagi xususiyatlari nimalardan iborat? 3.Ko`rgazmalar va ish qurollari tayyorlash deganda nimalar nazarda tutiladi? 4.Ish joyini tashkil qilish yo`llarini sanang. 5. Qog`ozning turlari haqida ma’lumot bering.