Qon bosimi ko’tarilganda va pasayganda qo’llaniladigan dori vositalari 1.Dibazol, papaverin, eufillin moddalari 2.Magniy sulfat, apressin, natriy nitroprussid moddalari. Moddalar asosan gipertoniya kasalligida qo'llaniladi, gipertoniya keng tarqalgan kasallik, keyingi paytlarda yoshlar orasida, hatto bolalarda ham uchrab turadi. Kasallik sabablari, turlari har xil. Gipertoniya kasalligida qo'llanadigan moddalar kimyoviy tuzilishi, ta’sir mexanizmi jihatidan bir-biridan farq qiladi, lekin ularning asosiy ta’siri qon bosimini tushirishdan iborat. Gipertoniyaga qarshi moddalar 6 guruhga bo'linadi: 1. Neyrotrop modalar. 2. Miotrop moddalar. 3. Kalsiy kanallarini falajlovchi moddalar. 4. Kaliy kanallarini faollovchi moddalar. 5. Renin — angiotenzin sistemasiga ta’sir etuvchi moddalar. 6. Suv-tuz almashinuviga ta’sir etuvchi, siydik haydovchi moddalar. Gipertoniya kasalligining boshlang'ich davrida markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi moddalar — bromidlar, valeriana, trankvilizatorlar hamda uyqu dorilari qo'llaniladi. Neyrotrop moddalar: 1) Vazomotor markazlarining tonusini pasaytiradigan; 2) Vegetativ gangliylarni falajlovchi; 3) α-adrenoretseptorlarni falajlovchi; 4) β -adrenoretseptorlarni falajlovchi; 5. α,β-adrenoretseptorlarni falajlovchi; 6. α,β-adrenoretseptorlarni bilvosita falajlovchi moddalar — simpatolitiklar. 1.Vazomotor markazlarni tinchlantiruvchi klofelin, metildofa markaziy nerv sistemasining solitar trakt sohasida joylashgan neyronlarii, postsinaptik α - adrenoretseptorlarni rag'batlantirib, qon tomirlar tonusini boshqaruvchi uzunchoq miyada joylashgan vazomotor markazlarni tinchlantiradi, qisqartiruvchi impulslarning tomirlarga yetib kelishiga to'sqinlik qiladi, qon bosimi pasayadi. Moddalar simpatik nervlarning presinaptik joylashgan α2- adrenoretseptorlar faolligiga ta’sir ko'rsatib, noradrenalinni ajralishini kamaytiradi. Shu tufayli chetda (periferiyada) joylashgan qon tomirlarning qarshiligi, buyrakda rejimning sekretsiyasi kamayadi, yurak urishi sekinlashadi, natijada qon bosimi pasayadi. Klofelin miyani boshqa tuzilmalaridagi a2 - adrenoretseptorlarni tinchlantirib uxlatuvchi, tinchlantiruvchi, og'riq qoldiruvchi ta’sir ko'rsatadi, yosh bolalarda nafas tezligini hamda hajmini kamaytiradi. Klofelin me’da-ichak orqali yaxshi so'riladi, ayrim hollarda venaga yuborish mumkin, gipotenziv ta’siri 2 soatdan keyin boshlanib, 6-12 soat davom etadi, buyraklar orqali chiqib ketadi. Uxlatuvchi, psixotrop moddalar bilan birga ehtiyot bo'lib qo'llanishi lozim Klofelin ishtahani ochadi, so'lak, oshqozon bezlarining sekretsiyasini, ichak peristaltikasini kamaytiradi. Organizmda natriy va suyuqlikni ushlab turushi mumkin, shuning uchun uni siydik haydovchi moddalar bilan birga qo'llash tavsiya etiladi. Klofelin berishni birdaniga to'xtatib bo'lmaydi, chunki «olib tashlash» sindromi yuz berib, qon bosimi to'satdan ko'tarilib ketishi mumkin. Klofelin oftalmologiyada birlamchi ochiq burchakli glaukomani davolashda ham keng qo'llaniladi. Metildofa organizmda metabolizmga uchrab oldin a - metildofamin, keyin soxta mediator —a-metilnoradrenalinga aylanadi, klofelinga o'xshab markaziy nerv sistemasidagi postsinaptik a-adrenoretsep torlarni qo'zg'atib, vazomotor markazlarini tinchlantiradi, shu bilan birga metildofa chetdagi qon tomirlar qarshiligini, renin, angiotenzin II hosil bo'lishini kamaytiradi, yurakning kislorodga bo'lgan ehtiyojini oshiradi va sedativ ta’sirga ham ega. Metildofaning gipotenziv ta ’siri 4-6 soatdan keyin boshlanadi, 2-5 kun ichida ta’siri oshib boradi. Metildofaning salbiy ta’sirlari: jigar hamda immunologik holatining o'zgarishi, ko'ngil aynishi, qusish, og'iz qurishi mumkin. Bu moddani jigar kasalligida, feoxromotsitoma, buyrak faoliyati buzilganda qo'llash man etiladi. Dibazol, papaverin, eufillin, magniy sulfat, apressin, natriy nitroprussid Ushbu moddalar bevosita qon tomirlarning silliq mushaklariga ta’sir ko'rsatib, ularni bo'shashtiradi, tomirlarni kengaytiradi. Papaverin dibazol, magniy sulfat, eufillin faqat qon tomirlarini emas, boshqa a’zolarda joylashgan silliq mushaklarni ham bo'shashtirib, spazmolitik ta’sir ko'rsatadi. Bularning miotrop, spazmolitik ta’sir mexanizmi fosfodiesteraza fermentini ingibitsiya qilib, siklik 3,5 AMFni hajmini oshirish bilan bog'liq, siklik AMF esa silliq mushaklar qisqarishini kamaytirib, ularni spazm holatida kengaytiradi. Moddalardan papaverin ko'proq spazmolitik ta’sirga ega bo'lgani uchun kengroq qo'llanadi. Gipertoniya kasalligida papaverin murakkab kukunlar, tabletkalar — papazol, nikoverin tarkibida ko'proq qo'llaniladi. Dibazol benzimidazol unumlaridan bo'lib, gipertoniya kasalligida og'iz orqali, mushaklar orasiga, venaga yuboriladi. Dibazol mayin immunostimullovchi ta’sirga ega, modda nerv sistemasi kasalliklarida — poliomielit falajida qo'llaniladi. Dibazolning salbiy ta’sirlari kam uchraydi, lekin davomli qo'llanilsa, yoshi katta bemorlarda yurakdan chiqadigan qonning hajmi kamayib, yurak faoliyati susayishi mumkin. Eufillin purinlar unumidan bo'lib, qon tomirlarni kengaytiradi, shuningdek, bronx mushaklarini, o'pka tomirlarida qon bosimini pasaytiradi, buyrakda qon aylanishini oshiradi, siydik haydaydi, yurak mushaklarining kislorodga bo'lgan ehtiyoji oshadi. Magniy sulfat ham miotrop ta’sir ko'rsatadi, qon bosimi keskin oshganda, gipertoniya krizlarida asosan mushaklar orasiga yuboriladi. Magniy sulfat, bundan tashqari, asabni tinchlantiradi, nerv-mushak o'tkazuvchanligini kamaytiradi, homiladorlarda uchraydigan eklampsiyada ham qo'llaniladi, magniy sulfat og'iz orqali yuborilganda miqdoriga qarab surgi hamda safro haydovchi ta’sir ko'rsatadi. Apressin atreriolalarga hamda kichik arteriyalar mushaklariga bevosita ta’sir ko'rsatib, ularni kengaytiradi, umumiy periferik qarshilikni kamaytirib, qon bosimini pasaytiradi. Qon bosimi pasayishi bilan yurak reflektor yo'l bilan tez ura boshlaydi, yurakdan chiqayotgan qonning hajmi oshadi. Apressin gipertoniya krizlarida qo'llaniladi. Apressinning salbiy ta’sirlari: taxikardiya, yurakda og'riq, bosh og'rishi, dispeptik o'zgarishlar, revmatoid sindromi paydo bo'lishi mumkin. Apressin ko'pincha boshqa gipotenziv moddalar bilan ularning ta’sirini oshirish hamda zararli ta’sirlarini kamaytirish uchun birga qo'llaniladi. Nitroprussid natriy ham miotrop ta’sir ko'rsatadi, arteriolalarga, mayda arteriyalarga hamda venulalarga, vena mushaklariga bevosita ta’sir ko'rsatib, ulami kengaytiradi. Venulalarga ta’sir etishi tufayli ham qon bosimi pasayadi, lekin yurakdan chiqadigan qon hajmi oshmaydi, chunki yurakka venalardan qon kam qaytib keladi, yurak urishi reflektor yo'l orqali tezlashadi. Nitroprussid natriy gipertoniya krizlarida, boshqaruvchan gipotenziya, yurak yetishmovchiligida venaga tomchilatib yuboriladi. Qon bosimining keskin ravishda pasayib ketishi natijasida shok, kollaps ro‘y berishi hamda surunkali gipotonik holat bo'lishi mumkin. Qon bosimining keskin tushib ketishi xavfli bo'lib, tez tibbiy yordam berishni talab qiladi. Tomirlar kollapsini davolashda yurakdan chiqadigan qonning hajmini oshiradigan hamda pressor ta’sir etuvchi moddalar qo'llaniladi. Yurakning minutlik hajmini oshirish uchun adrenomimetiklardan adrenalin qo'llaniladi. Adrenalin yurakning β1- adrenoretseptorlarini qo'zg'atib, yurakning zarbali va minutlik hajmini oshiradi, qon bosimini ko'taradi, yuborilgan miqdorga qarab adrenalin chetda joylashgan tomirlar qarshiligini oshirishi mumkin. Shu bilan birga adrenalin tomirlarda joylashgan -adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atishi tufayli ko'tarilgan bosim bir oz pasayishi mumkin. Chetda joylashgan qon tomirlar qarshiligini asosan adrenomimetik noradrenalin oshiradi. Modda tomirlarda joylashgan a - adrenoretseptorlarni qo'zg'atib, ularning qarshiligini oshiradi, yurakdagi β1- adrenoretseptorlarni qo'zg'atib, yurak faoliyatini, undan chiqadigan qon miqdorini ko'paytiradi. Tomirlarda joylashgan a2 - adrenoretseptorlarga ortiqcha ta’sir ko'rsatmaydi, shuning uchun ham bosim ko'tarilgandan keyin tezda pasayib ketmaydi. Angiotenzinamid angiotenzin II retseptorlarni agonisti, pressor ta’sirga ega, modda qon tomirlarni, bevosita arteriolalarni, ayniqsa, ichki a’zolar, teri, buyrak arteriolalarini mushaklariga ta’sir etib, ularni toraytiradi, venalarga ta’siri bo'lmaydi. Angiotenzinamidning qon tomirlarini toraytirish xususiyati noradenalindan 40 barobar ustunroq turadi, bevosita yurakka ta’sir etmaydi, aritmiyalar sodir qilmaydi. Angiotenzinamid buyrak usti bezidan aldosteronning ajralishini oshiradi, aldosteron elektrolit almashinuviga ta’sir ko'rsatib, natriy ionlarini organizmda ushlab qoladi, hujayralardan tashqari suyuqlik hajmini oshiradi, qon bosimi ko'tariladi. Shu bilan birga angiotenzinamid buyrak usti bezidan adrenalinning ajralishini, qon tomir markazini, simpatik tugunchalar tonusini, noradrenalin ta’sirini oshiradi. Angiotenzinamid venaga yuboriladi, organizmda tez parchalanadi, shuning uchun tomchilab yuborilgani maqsadga muvofiq bo'ladi. Modda arteriyalarni kuchli toraytugani tufayli a’zolar to'qimalarining mikrotsirkulyatsiyasini izdan chiqarishi, hatto nekroz paydo qilishi mumkin. Zararli ta’sirlardan allergik jarayonlar yuzaga keladi, bosh og'rishi, buyrak tomirlari torayishi mumkin. Qon bosimini ko‘tarish uchun qon tomir markazini rag‘batlantiruvchi moddalar: kofein, kardiamin, etimizol, H xolinomimetiklardan — lobelin, sititon (buyrak usti bezidan katexolaminlar ajralishini oshiradi), yurak glikozidlari qo'llaniladi (yurakning minutlik hajmini oshiradi). Qon tomirlar kollapsini, ayniqsa, anafllaktik shokni davolashda glyukokortikoidlar keng qo'llaniladi. Ular adrenoretseptorlarning katexolaminlarga nisbatan sezuvchanligini oshiradi. Qon bosimini ko'tarish uchun aylanib turgan qonni, suyuqlik hajmini oshirish lozim, buning uchun plazma o'rinbosarlari, reopoliglyukin, gemodez, jelatinol qo'llaniladi. Reopoliglukin —dekstrinning polimeri, qon bosimini ko'taradi hamda shishgan to'qimalardan suyuqlikni ajratish xususiyatiga ega. Gemodez — venilpirrolidonning polimeri, qonning onkotik va osmotik bosimini ta’minlab turadi. Jelatinol kollagenning gidroliz mahsulotlaridan olinadi, bu modda hatto yangi tug'ilgan chaqaloqlarda qon bosimini keskin tushib ketganda qo'llaniladi. O'tkir gipotenziyani davolashda uni keltirib chiqargan sabablarga katta ahamiyat berish lozim. Antigipotenziv moddalar faqat qon bosimini ko'tarish uchun emas, balki a’zolarning qon bilan ta’minlanishini yaxshilashini nazarda ham tutish lozim. Surunkali gipotenziyani davolashda qon tomir markazini rag‘batlantiruvchi moddalar (kofein, kordiamin, strixnin), bilvosita adrenomimetik efedrin, umumiy tonusni ko'taruvchi moddalar — jenshen, shizandra (limonnik)lar qo'llaniladi