QON TOMIRLAR TIZIMI -ANGIOLOGIYA.UMUMIY TAVSIFI. YURAKNING TUZILISHI. KATTA VA KICHIK QON AYLANISH DOIRASI DARS REJASI 1. Organizm ichki muhiti haqida tushuncha 2. Qon va uning tarkibi 3. Qonning ivishi 4. Eritrositlarning cho‘kish tezligi (EChT) 5. Gemoliz. 6. Qon tomirlar tizimi 7. Yurak (cor) 8. Kichik qon aylanish doirasi qon tomirlari ORGANIZMNING ICHKI MUHITI HAQIDA TUSHUNCHA Qon, limfa va to‘qimalararo suyuqlik organizmning ichki muhiti hi soblanadi. Ular organizmni himoya va trofik vazifasini bajaradi. Beto‘xtov o‘zgarib turuvchi tashqi muhitdan farqli ravishda organizm ning ichki muhiti o‘z tarkibi va fizik- kimyoviy xususiyatlari jihatidan doimiy. QON Qon organizmning ichki muhiti bo‘lib, plazma va unda muallaq joylashgan shaklli elementlardan iborat. Qon, uning tarkibini doimiyligini saqlash uchun kerak sharoit bo‘lgan, yopiq yurak-qon tomirlar tizimida aylanadi. Qon doimiy harakatda bo‘lib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) organizm bo‘ylab oziqa moddalarni tashiydi; 2) a’zolarda hosil bo‘lgan parchalanish mahsulotlarini ayiruv a’zolariga olib boradi; 3) kislorodni to‘qimalarga va karbonat angidridni o‘pkaga olib borib, gaz almashinuvida ishtirok etadi; 4) tаna haroratini doimiyligini qo‘llab turadi; 5) faoliyatlarni gumoral boshqa rishda ishtirok etadi; 6) himoya vazifasini bajaradi. Qon immunitetda asosiy rol o‘ynaydi. Тana og‘irligi o‘rtacha 70 kg bo‘lgan odamda 5 litrga yaqin qon bo‘ lib, tana vaznining 6–8 %ini tashkil qiladi. Qon sarg‘imtir suyuq qismi – plazma va undagi muallaq shaklli elementlar: qonga qizil rang beruvchi qizil qon tanachalari (eritrositlar), oq qon tanachalari (leykositlar) va qon plastinkalaridan (trombositlar) iborat. Shaklli elementlar qon hajmining 45 %ini, plazma esa 55 %ini tashkil qiladi. Qonning nisbiy zichligi 1,050– 1,060, plazmaniki 1,025– 1,034, eritrositlarniki 1,090. Agar suvning yopish qoqligini 1 deb olsak, plazmaning yopishqoqligi 1,7– 2,2, qonniki 5,0 atrofida. Molekula va ionlarning yig‘indisi bilan hosil qilingan qonning osmatik bosimi 7,6 atm.b.ga teng. U, asosan, tuzlar (60 %ga yaqini NaCl) hisobiga hosil bo‘ladi. Qonning hujayralarda suvni doimiy saqlab turish uchun kerak bo‘lgan osmatik bosimi do‘lmiy. Osmatik bosimni o‘zgarishi qonni shaklli elementlarinio‘zgarishiga olib keladi. Qon reaksiyalarini doimiyligi gidrooksil (ОН–) va (Н+) ionlarini bog‘lab olishi mumkin bo‘lgan bufer tizimi qo‘llab turadi. Qon plazmasi. Organizmda hayot рН 7,0 dan 7,8 gacha bo‘lgan sharoitda bo‘ladi. Qon plazmasi murakkab aralashma bo‘lib kuchsiz ishqoriy reaksiyaga (рН 7,36) ega. Plazmaning asosiy tarkibiy qismi suv (90–92 %), oqsil (7–8 %), glukoza (0,1 %) va tuzlar (0,9 %)dan iborat. Plazma oqsillari globulinlar (alfa, beta va gamma), albuminlar va (lipoproteinlarga) bo‘linadi. Oqsillar tarkibida albuminlar 4,5 %, glo bulinlar 2–3,5 % va fibrinogen 0,2– 0,4 % bo‘ladi. Oqsillar qon da ma’lum ahamiyatga ega: 1) fibrinogen qonni ivish jarayonida qatnashadi; 2) gammaglobulin immunitetni ta’minlovchi antitelani saq laydi; 3) qon oqsillari qon tomirlarda qon bosimini saqlab turishda ahamiyatga ega bo‘lgan qonning yopishqoqligini oshiradi; 4) katta molekulyar og‘irlikka ega oqsillar kapillyarlar devoridan o‘tmay, qon tomirlar tizimida ma’lum miqdorda suyuqlikni ushlab turadi va suvni qon va to‘qima suyuqligi o‘tasida tarqalishida qatnashadi. 5) oqsillar bufer bo‘lib qon reaksiyasini doimiyligini ushlab turishda ishtirok etadi. Glukoza organizm hujayralari uchun asosiy energiya manbayi bo‘lib, qonda uning miqdori 4,44–6,66 mmol/l (80–120 mg %). Agar uning miqdori 2,22 mmol/l gacha kamaysa, miya hujayralarining qo‘zg‘aluvchanligi oshadi va odamda titroq paydo bo‘ladi. Glukozaning miqdori kamayishda davom etsa, odam komaga tushadi. Plazmaning mineral tarkibiga NaCI, CaCI2, KCI, NaHCO3 NaH2PO4 va boshqa tuzlar kiradi. Na+, Ca++ va K+ miqdorini nisbati va plazma ion tarkibini doimiyligini nisbati, organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Endokrin tizimi kasalliklarida bu doimiylikning buzilishi hayot uchun xavflidir. Qonning shaklli elementlari. Qonning shaklli elementlari eritrositlar, leykositlar va trombositlardan iborat. Eritrositlar ikki tomoni botiq disk shaklida. Ularning yadrosi bo‘lmay, diametri 7–8 mm, qalinligi 1–2 mkm. Erkaklarda eritrositlar 1 mkl qonda 5000000, ayollarda esa 1 mkl qonda – 4 500 000. Eritrositlarning asosiy vazifasi kislorod va karbonat angidridni tashish. Qizil ilikda har sekunda 10 mln eritrositlar hosil bo‘ladi. Ular 120 kun yashab jigar va taloqda parchalanadi. Ba’zi bir kasalliklar oqibatida hosil bo‘lgan anemiyada qondagi eritrositlar miqdorini kamayishi gemoglabin miqdorini pasayishiga olib keladi. Ammo bunda har bir eritrositdagi gemoglabin miqdori o‘zgarmaydi. Gemoglabin. Eritrositlar tarkibiga qon pigmenti gemoglabin kiradi. Gemoglabin globin oqsili va tarkibida temir moddasi bo‘lgan oqsilsiz birikma – gemdan iborat. Mo‘tadil holatda, qonda 140 g/l (14 g %) yaqin gemoglabin bo‘ladi. Erkaklarda 130– 155 g/l (13,0–15,5 g %), ayollarda 120–138 g/l (12– 13,8 g %). Gemoglabinning asosiy vazifasi О2 va СО2 ni tashish hamda qonning doimiy reaksiyasini saqlab turishda qatnashuv chi asosiy buferdir. Leykositlar. Leykositlar eritrositlardan yadrosi borligi va faol amyo basimon harakat qilish qobiliyati bilan farq qiladi. Ular qon tarkibidan chiqishi va orqaga qaytishi mumkin. Leykositlarning miqdori 1 mkl qonda 6000–8000. Bu miqdor sutka davomida juda o‘zgarib turadi. Leykositlar ertalab och qoringa kam bo‘lib, ovqatlangandan keyin, jismoniy ish bajarganda va kuch li hayajonlanganda, ularning miqdori ko‘payadi. Leykositlat kattaligi, yadrosi shakli, sitoplazmasi xususiyati va faoliyatiga qarab turlicha bo‘ladi. Ularning diametri 6 dan 25 mkm gacha. Leykositlarning besh turi: eozinofillar (1–4 %), bazofillar (0–0,5 %), neytrofillar (60–70 %), limfositlar (25–30 %) va monositlar (6–8 %) tafovut qilinadi. Sitoplazmasida donachalarning bo‘lishiga qarab leykositlar donachali (granulositlar) va donachasizlarga (aganulositlar) bo‘linadi. Donachalilarga neytrofillar, eozinofillar va bazofillar kirib, ularning sitoplazmasida turli bo‘yovchilar bilan bo‘yaladigan ko‘p sonli donachalari bo‘ladi. Donachalarda yot moddalarning hujayra ichi hazm jarayoni uchun zarur fermentlar bor. Granulositlarning yadrosi o‘zaro ipchalar bilan birikkan 2–5 qismga bo‘lingani uchun segmenyadroli leykositlar deyiladi. Neytrofillarning tayoqsimon shakldagi yadroli yosh shakllari tayoqcha yad roli, yadrochasi oval shakldagisi esa o‘smir deyiladi. Аgranulositlarga limfosit va monositlar kiradi. Limfositlar leykositlarning eng kichigi bo‘lib, ingichka halqa shaklidagi sitoplazma bilan o‘ralgan katta yumaloq yadrosi bo‘ladi. Eng katta agranulosit-monositlar loviyasimon yoki oval shaklidagi yadroga ega. Leykositlar suyak iligi o‘zak hujayralarida rivojlanadi. Ular 8–12 kun yashaydi. Sog‘ odamning turli xil leykositlarining foizi nisbati qonda nisbatan doimiy va leykositar formula deyiladi. Ba’zi kasalliklarda leykositlarning ayrim turlarining miqdor foizi o‘z garadi. Leykositlarning vazifasi organizmning biologik himoya qilish – immunitet, ya’ni infeksiya va yot moddalarga qarshiligini oshirish. Neytrofil va monositlar organizmga tashqaridan tushgan mikroorganizmlarni fagositoz qiladi. Trombositlar (qon plastinkalari) rangsiz, yumaloq yadrosi yo‘q tanachalardan iborat. Ularning diametri 2–3 mkm, yashash muddati 4 kun atrofida. Ular ham suyak iligida hosil bo‘lib, miqdori 1mkl qonda 300 000 yaqin. Trombositlarning o‘ziga xos xususiyatlari ularning yot yuzalarga yopishish va o‘zaro yopishishidir. Bunda, ular qon ivituvchi modda chiqarib, parchalanib ketadi. Qonning ivishi. Qonning ivishi organizmning himoya reaksiyasidir. Qon tomirlar shikastlanganda, qon suyuq holatdan jelesimon holatga o‘tadi. Hosil bo‘lgan qon lahtasi tomirning shikastlangan joyini berkitib ko‘p qon oqishni oldini oladi. Qonning ivishi qon plazmasidagi eruvchi oqsilni erimaydigan fib ringa aylanishiga bog‘liq. Bunda fibrinning ingichka ipchalari hosil bo‘lib, ularning to‘rida qon hujayralari va qonning suyuq qismi ushlab qolinadi. Qonning ivishida qon plazmasida bo‘lgan 13 faktor, shuningdek, shikastlangan to‘qima va parchalangan trombositlardan chiqqan moddalar ishtirok etadi. Qonning ivishiga olib keluvchi moddalarning o‘zaro ta’siri uch bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqichda trombositlar va to‘qima hujayralaridan tromboplastinni o‘tmishdoshi ajralib chiqib, qon plazmasi faktorlari bilan birgalashib, faol tromboplastinga aylanadi. Uning hosil bo‘lishi uchun Са++ va plazmaning ko‘p faktorlari, xususan, globulin akselratori va antigemofilik omil kerak. Antigemofilik omil kamayib ketsa yoki yo‘q bo‘lsa, qonning ivishi pasayadi. Bunday kasal gemofiliya deyilib, bunda tishni olganda ham o‘limga olib keluvchi qon oqishi mumkin. Ikkinchi bosqichda tromboplastin ishtirokida protrombin faol ferment trombinga aylanadi. Protronbin plazma oqsili bo‘lib, jigarda hosil bo‘ladi. Uning sintezi uchun ichakdan o‘t ishtirokida so‘rilgan K vitamini zarur bo‘ladi. Agar chiqarilgan qonga natriy sitrat eritmasi quyilsa, u Са++ ni bog‘lab oladi va tromboplastindan trombin hosil bo‘lmaydi, natijada qon ivimaydi. Bunday qon stabillashgan qon deyilib, u saqlanganda ivimaydi. Uchinchi bosqichda hosil bo‘lgan trombin ta’siri ostida plazmaning eruvchan oqsili fibrinogen erimaydigan fibringa aylanib, ingichka ipchalarning zich to‘ri shaklida tushadi. Fibrin olib tash langanidan keyin qon ivish xususiyatini yo‘qotadi. Uni fibrinsizlantirilgan qon deyilib, u quyishga yaramaydi. Tomirdan chiqqan qon 3–4 minutdan keyin iviydi. 5–6 minutdan keyin esa zich lahtaga aylanadi. Qonning ivituvchi tizimi qon yo‘qotishning oldini olishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, qonning tomirlar ichida ivishi og‘ir asoratlarga (tromboflebit, infarkt) olib kelishi mumkin. Bunday holatlardan saqlanish uchun ikkinchi qon ivishiga qarshi tizim bor bo‘lib, u qonni tomirlar ichida ivishi jarayoniga qarshilik qiladi. Jigarda va o‘pkada qon ivishiga qarshi modda-geparin hosil bo‘lib, u trombinni faolligini pasaytiradi. Qonda hosil bo‘lgan fibrinni eritish qobiliyatiga ega uchinchi tizim ham bor. Tromb qon tomirni berkitib, qon oqishini to‘xtatganidan keyin u yo‘qolishi kerak, chunki u yarani bitishiga halaqit beradi. Bu sharoit da qon plazmasida paydo bo‘lgan plazmin hosil bo‘lgan trombni eritishi mumkin. Eritrositlarning cho‘kish tezligi (EChT). Mo‘tadil holatda qon beto‘xtov aylangani uchun eritrositlar plazmada muallaq holat da bo‘ladi. Qon tomirdan chiqarilgan qonni silindrga solib qo‘ysak, ma’lum vaqtdan keyin eritrositlar cho‘kadi. Bu jarayon tarkibida temir bo‘lgan eritrositlarning nisbiy zichligi (1,090) qon plazmasining zich ligidan (1,020) kattaligidandir. Eritrositlarning cho‘kish tezligi erkaklarda – 5–7 mm/s, ayollarda – 8–12 mm/s. Eritrositlarni cho‘kish tezligi homilador ayollarda tezlashib – 25 mm/s gacha boradi. Eritrositlarni cho‘kish tezligi kasalliklar va yallig‘lanish jarayonlarida kattalashadi. Gemoliz. Eritrositlarning qobig‘ini buzilib, gemoglabinni atrofdagi suyuqlikka chiqishi gemoliz deyiladi. Gemolizga uchragan qon eritrositlarning buzilishi natijasida tiniq bo‘lib qoladi. Gemolizni osmatik, kimyoviy, biologik va mexanik turlari tafovut qilinadi. Osmatik gemoliz gipotonik suyuqlikda ro‘y beradi. Bunda suyuq likning osmatik bosimi eritrositlarnikidan kam bo‘lgani uchun suv eritrositga kuradi va u shishib, bosimi oshishi natijasida yoriladi. Kimyoviy gemoliz kimyoviy moddalar: benzin, efir, xloroform, ammiak ta’siri ostida ro‘y beradi. Bu moddalar yog‘ erituvchilar bo‘ lib, eritrositlar qobig‘ini eritadi. Biologik gemoliz biologik gemolizinlar ta’siri ostida (ilon, ari va cha yon) chaqishi natijasida ro‘y beradi. Organizmda gemolitik bakteriyalar, gijjalar, shuningdek, guruhi mos kelmagan qon quyilishi ham gemoliz chaqirishi mumkin. Oxirgi holatda eritrositlar dastlab agglyutinatsiyaga uchrab (bir-biriga yopishib), keyin buziladi. Mexanik gemoliz qonni chayqatganida bo‘lishi mumkin. Gemolizga uchragan qonni quyib bo‘lmaydi. Qon guruhlari. Qadimgi davrlarda shifokorlar odamdan odamga qon quyishga harakat qilganlar. Bu urinishlar ko‘pincha o‘lim bilan tugagan. Qonni aralashtirganda bo‘ladigan hodisalarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bir odamning eritrositlari boshqa odam plazmasiga kiritilganida bir-biriga yopishib (agglyutinatsiya), g‘uj bo‘lib qoladi va qonni aralashtirganda yo‘qolmaydi. Eritrositlar agglyutinsiyasi va keyinchalik ro‘y beradigan gemoliz natijasida og‘ir holat – gemotrasfuzion shok kelib chiqadi. Bu holatlarni o‘rganish qonda alohida oqsil moddalar: eritrositlarda agglyutinogenlar, plazmada esa – agglyutininlar borligi aniq landi. Eritrositlarda ikki xil: A va B agglyutinogeni, qon plazmasida esa ikki xil: grekcha α va β harflari bilan belgilanuvchi agglyutinin bo‘lishi mumkin. Agar bir nomli agglyutinin va agglyutinogen α va A, β va B uchrashsa, agglyutinatsiya va gemoliz bo‘ladi. Qonda u yoki bu agglyutinogen va agglyutininlarni bo‘lishiga qarab odamlarni qoni to‘rt guruhga bo‘linadi. Qon guruhlari. Qadimgi davrlarda shifokorlar odamdan odamga qon quyishga harakat qilganlar. Bu urinishlar ko‘pincha o‘lim bilan tugagan. Qonni aralashtirganda bo‘ladigan hodisalarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bir odamning eritrositlari boshqa odam plazmasiga kiritilganida bir-biriga yopishib (agglyutinatsiya), g‘uj bo‘lib qoladi va qonni aralashtirganda yo‘qolmaydi. Eritrositlar agglyutinsiyasi va keyinchalik ro‘y beradigan gemoliz natijasida og‘ir holat – gemotrasfuzion shok kelib chiqadi. Bu holatlarni o‘rganish qonda alohida oqsil moddalar: eritrositlarda agglyutinogenlar, plazmada esa – agglyutininlar borligi aniq landi. Eritrositlarda ikki xil: A va B agglyutinogeni, qon plazmasida esa ikki xil: grekcha α va β harflari bilan belgilanuvchi agglyutinin bo‘lishi mumkin. Agar bir nomli agglyutinin va agglyutinogen α va A, β va B uchrashsa, agglyutinatsiya va gemoliz bo‘ladi. Qonda u yoki bu agglyutinogen va agglyutininlarni bo‘lishiga qarab odamlarni qoni to‘rt guruhga bo‘linadi (jadval) QON GURUHLARI 0 (I) guruh qon eritrositlarida agglyutinogen yo‘q, qon plazmasida esa α va β agglyutininlar uchraydi. A (II) guruh qon eritrositlarida A agglyutinogeni, qon plazmasida esa β agglyutinini bo‘ladi. B (III) guruh qon eritrositlarida B agglyutinogeni, qon plazmasida esa α agglyutinini bo‘ladi. AB (IV) guruh qon eritrositlarida A va B agglyutinogenlari bo‘ladi, plazmada esa agglyutininlar bo‘lmaydi. Bir odamning qonini boshqa odamga qon guruhini hisobga olgan taq dirda qiyish mumkin. Qon beruvchi odam donor, qon oluvchi odam restipiyent deb ataladi. Qon quyishdan avval donorni va restipiyentni qon guruhlari aniqlanadi. Hozirgi vaqtda faqat bir guruhdagi qonni quyishga o‘tilgan. Ya’ni I guruh qonni I guruh qonli odamlarga, II guruh qonni – II guruhga, III guruh qonni – III guruhga va IV guruhni – IV guruhga quyish mumkin. Rezus- faktor. Eritrositlarda asosiy agglyutinogenlardan tashqari, birin chi marta makakus rezus maymuni qonida topilgan yana bir omil rezus-faktor bor. U 85 %ga yaqin odam qonida uchraydi va bunday qon rezus-musbat (Rh+) qon deyiladi. Rezus-faktor bo‘lmagan qon rezus-manfiy (Rh–) qon deyiladi. Bunday qonga ega odamda antirezus-agglyutinin bo‘lmaydi. Agar rezus-manfiy qoni bo‘lgan odamga rezus-musbat qon quyilsa, rezus-manfiy odam qonida antirezus agglyutinin hosil bo‘ladi. Shu rezus-manfiy qonli odamga rezus-musbat qon ikkinchi marta quyilsa, Rh+ musbat eritrositlar antirezus agglyutinin ta’sirida agglyutinatsiyaga va gemolizga uchrab, gemotrasfuzion shok kelib chiqadi. Rezus-faktor homiladorlikning kechishida alohida ahamiyatga ega. Agar rezus-musbat erkakdan rezus-manfiy ayol homilador bo‘lsa, homilaga rezus- faktor otasidan o‘tishi mumkin va rezusmusbat bo‘lishi mumkin. Homila eritrositlaridagi rezus-faktor yo‘ldosh orqali ona qoniga o‘tib, unda antirezus- agglyutinin pay do qiladi. Immunizatsiya sekin o‘tgani uchun, birinch bola yaxshi tug‘ilishi mumkin. Qayta homiladorlik ro‘y bersa, ona qonidagi antirezus- agglyutininlar yo‘ldosh orqali homila qoniga o‘tadi va homila eritrositlarini agglyutinatsiya va gemolizga uchratadi. Agar antirezus-agglyutininlar konsentratsiyasi yuqori bo‘lsa, bu jarayon kuchayib ketib, homila halokatga uchrashi mumkin. Rezus mos kelmaslik uncha kuchli bo‘lmasa, bola gemolitik sariqlik bilan tug‘iladi. Bunday holatda bolaning qonini to‘liq almashtirish kerak bo‘ladi. Qon guruhlarini aniqlash. Qon guruhlari ma’lum agglyutininlar saq lovchi standart sivorotkalar yordamida aniqlanadi. Likopchaga bir tomchidan (aralashtirmasdan!) tarkibida tegishli agglyutininlar α va β, β, α bo‘lgan I, II va III guruh qonning standart sivorotkasi tomiziladi. Ularga tayoqcha bilan bir tomchidan tekshirilayotgan qon tomiziladi. Sivorotkada agglyutinatsiya – eritrositlarning bir-biriga yopi shib qolishi ro‘y berishi eritrositlarda bir nomdagi agglyutenogen borligini ko‘rsatadi. Masalan: agar agglyutinatsiya β agglyutinin saq lovchi II guruh qon sivorotkasida bo‘lsa, tekshirilayotgan qon eritrositlarida agglyutenogen B bo‘lib, agglyutinogen A bo‘lmaydi. III guruh qoni ham shunday xususiyatga ega. Qon guruhlarini ikkita: II va III guruh sivorotkalari bilan aniq lash mumkin; I guruh sivorotkasi nazorat uchun olinadi. Qon ning guruh xususiyatlari nasldan naslga o‘tadi va umr bo‘yi o‘zgar maydi. Eng yaxshi natija bir xil guruh qonni quyilganda bo‘ladi. Rezus-faktorni albuminli ekspress usul bilan aniqlash uchun standart antirezus sivorotkadan foydalaniladi. Bu sivorotka qondagi antirezus-antitela rezus musbat qonni qayta quyish yoki homiladorlik bilan chaqirilgan rezus-manfiy odamlar qonidan tayyorlanadi. Likopchaga bir tomchidan standart va nazorat sivorotkalar joylashtiriladi. Nazorat uchun albumin bilan suyultirilgan, tarkibida rezus- antitela bo‘lmagan AB (IV) guruh qoni sivoratkasi olinadi. Sivorotkalarga barmoqdan olingan qon qo‘shiladi va aralashtiriladi. So‘ngra likopchani 3–4 daqiqa chayqatiladi va bir tomchi natriy xloridning izotonik eritmasidan qo‘shiladi. Sivorotkada agglyutinatsiya bo‘lsa – qon rezus-musbat (Rh+), agglyutinatsiya bo‘lmasa – rezus-manfiy (Rh–) qon bo‘ladi. QON TOMIRLAR TIZIMI Qon tomirlar tizimi ichida qon oqadi. Bu suyuqlik hujayra, to‘qimalar hayoti uchun kerak bo‘lgan oziqa moddalar va kislorodni (arteriyalar) yetkazib beradi, ulardan organizm uchun keraksiz moddalarni ekskretor a’zolar (venalar)ga olib borib, tashqariga chiqaradi. Qon tomirlar teri va shilliq pardalar epiteliyida, sochlarda, ko‘z olmasining shox pardasida va bo‘g‘imlar tog‘ayida bolmaydi. Qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi yurak hisoblanadi. U ritmik ravishda qisqarib, qonni harakatga keltiradi. Qon tomirlar arteriya va venalar hamda ular o‘rtasida joylashgan mikrosirkulyator oqimdan iborat. Mikrosirkulyator oqim arteriola, prekapillyar, kapillyarlar, postkapillyar va venuladan iborat. Yurakdan boshlanib, organizmga tarqaladigan tomirlar arteriyalar deb ataladi. Hujayra va to‘qimalardan qonni yurakka olib keluvchi tomirlar venalar deyiladi. Qon tomirlar tizimida ikkita: katta va kichik qon aylanish doirasi tafovut qili nadi. Kichik (o‘pka) qon aylanish doirasi o‘pkada qonni kislorod bilan bo yitish uchun xizmat qiladi. U o‘ng qorinchadan o‘pka poyasi bo‘lib boshlanib, o‘pkaga yetib kelib, o‘ng va chap o‘pka ar teriyasiga bo‘linadi va alveolalarni o‘rab karbonat angidridni alveolaga berib, kislorodni qabul qiladi. Kislorodga to‘yingan qon 4 ta o‘pka venalari orqali chap bo‘lmachaga quyiladi. Katta qon aylanish doirasi chap qorinchadan aorta bo‘lib boshlanadi. Aorta va uning tarmoqlari orqali tarkibida kislorod va bosh qa moddalar bo‘lgan arterial qon tananing barcha qismlariga tarqaladi. To‘qima va a’zolardan chiqqan venalar o‘zaro qo‘shilib, oxirida yuqori va pastki kavak venalarni hosil qilib, o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Shunday qilib qonning har tomchisi kichik qon aylanish doirasi orqali o‘tib, katta qon aylanish doirasiga o‘tadi va yopiq qon aylanish tizimida beto‘xtov harakatlanadi. Qon aylanish tezligi katta qon aylanish doirasida 22 sekundni tashkil qilsa, kichik qon aylanish doirasida 4–5 sekund. Arteriyalar silindr shaklidagi naychadan iborat. Ularning devori uch qavat: tashqi, o‘rta va ichki pardadan tuzilgan. Tashqi parda biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan. O‘rta mushakli parda silliq mushak tolalari va ular o‘rtasida joylashgan elastik tolalardan iborat. Tashqi qavatdan uni bo‘sh biriktiruvchi to‘qimadan tashkil top gan tashqi elastik membrana ajratib turadi. Ichki parda qon tomir bo‘shlig‘i tomonida bir qator endoteliy hujayralaridan iborat bo‘lib, uning ostida bazal membrana va endoteliy osti qavat joylashgan. Ichki va o‘rta pardalar o‘rtasida ichki elastik membrana yotadi. Elastik membrana arteriyalar devoriga qo‘shimcha mustahkamlik va tarang lik beradi. O‘rta qavat dagi elastik va mushak tolalarning miqdoriga qarab arteriyalar uch turga bo‘linadi: 1. Elastik turdagi arteriyalarga devorida elastik tolalar ko‘p bo‘lgan arteriyalar (aorta, o‘pka poyasi) kiradi. Ulardagi ko‘p sonli elastik tolalar qorinchalar qisqargan vaqtda qon tomirlarni qon ta’siri ostida cho‘zilib ketishidan saqlaydi. 2. Mushak-elastik turdagi arteriyalar devorida mushak va elastik tolalar miqdori teng bo‘ladi. Bu turga yirik arteriyalar (umumiy uyqu, o‘mrov osti) kiradi. 3. Mushak turdagi arteriyalarga o‘rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi. Ularning devorida mushak hujayralari elastik tolalarga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Arteriya bo‘shlig‘i silliq mushak hujayralarining qisqarishi va bo‘shashishiga qarab o‘zgaradi. A’zolarga nisbatan joylashishiga qarab arteriyalar a’zo sirti areriyalari va a’zo ichi arteriyalariga bo‘linadi. Agar arteriyalarning tarmoqlari boshqa arteriya tarmoqlari bilan qo‘shilsa – anastomoz deyiladi. Agar arteriyalar to bo‘lingunicha boshqa tomirlar bilan qo‘shilmasa – bu oxirgi arteriyalar deyiladi. Tana devorini qon bilan ta’minlovchi arteriyalar parietal arteriyalar, ichki a’zolarni qon bilan ta’minlovchi arteriyalar visseral arteriyalar deb ataladi. A’zoga yo‘nalganda va a’zo ichida arteriyalar mayda tomir larga tarmoqlanadi. Arteriyalarning tarmoqlanishni magistral va sochma turlari tafovut qilinadi. Magistral turda arteriyadan yon tarmoqlar chiqsa, sochma turda asosiy poya ikki va undan ortiq oxirgi tarmoqlarga bo‘linadi. Yurak (cor) mushakdan tuzilgan qonni arteriyalarga haydab, venalardan qabul qiluvchi, qon aylanish tizimining markaziy a’zosi. U ko‘krak qafasida pastki ko‘ks oralig‘ining o‘rta qismida joylashib, konussimon shaklga ega. Yurakning bo‘ylama o‘qi qiyshiq bo‘lib, orqadan oldinga, yuqoridan pastga va o‘ngdan chapga yo‘nalgan bo‘ladi. Uning toraygan uchi chapga, past ga va oldinga, keng asosi yuqoriga va orqaga qaragan. Yurakning oldingi to‘sh- qovurg‘a yuzasi qavariq bo‘lib to‘sh va qovurg‘aning orqa yuzasiga qaragan. Pastki diafragma yuzasi diafragmaning pay markaziga tegib turadi. Yurakning yon yuzalari o‘pkaga qa ragan bo‘lib, o‘ng va chap o‘pka yuzalari deb ataladi. Yurakning o‘rtacha og‘irligi erkaklarda 300 g, ayollarda 250 g, uzunligi 10–15 sm, ko‘ndalang o‘lchami 9–11 sm, oldingi-orqa o‘lchami 6–8 sm bo‘ladi. Yurakning yuzasida bo‘lmacha va qorinchalar o‘rtasida chegara bo‘lib, toj arteriyasining egati o‘tadi. Yuraknng to‘sh-qovurg‘a yuzasida qorinchalararo oldingi egat, pastki yuzasida qorinchalararo orqa egat yotadi. Bu ikkala egat yurakning uchida yurak cho‘qqisidagi kemtikni hosil qilib qo‘shiladi. Yurak 4 kameradan iborat. Unda o‘ng, chap bo‘lmacha va o‘ng, chap qorincha tafovut qilinadi. Bo‘lmachalar venalardan qonni qabul qilib olsa, qorinchalar qonni haydab chiqaradi. Yurakning o‘ng bo‘lagida vena qoni, chap bo‘lagida arteriya qoni oqadi. Bo‘l machalar qorinchalar bilan o‘zaro tabaqali to‘sqichi bo‘lgan o‘ng va chap bo‘lmacha va qorinchalar o‘rtasidagi teshiklar orqali qo‘shilib turadi. O‘ng bo‘l macha kub shaklida bo‘lib, chap bo‘lmachadan bo‘lmachalararo to‘ siq vositasida ajrab turadi. To‘siq da bitib ketgan oval teshik qoldig‘i bo‘lgan oval chuqurcha yaqqol ko‘rinadi. O‘ng bo‘lmacha hajmi ancha katta bo‘lib, o‘ng quloqcha bo‘shlig‘i hisobiga kattalashadi. Bo‘lmacha devorining qalinligi 2–3 mm bo‘lib, ichki yuzasi silliq. Quloqchaning ichki yuzasida taroqsimon mushak tutamlari bo‘ladi. O‘ng bo‘lmacha devorida yuqorigi va pastki kavak vena teshigi o‘rtasida venalararo do‘mboqcha bor. Pastki kavak vena teshigining pastki qirrasi bo‘ylab yarim oysimon shakldagi pastki kavak vena to‘sig‘i joylashgan. Bu burma homila davrida qonni o‘ng bo‘lmachadan oval teshik orqali chap bo‘lmachaga yo‘naltiradi. Bo‘lmacha qorincha bilan o‘ng bo‘lmacha va o‘ng qorincha orasidagi teshik orqali qo‘shilib turadi. Pastki kavak vena teshigi bilan o‘ng bo‘lmacha va o‘ng qorincha orasidagi teshik o‘rtasida tojsimon sinus teshigi ochiladi. Uning atrofini ingichka o‘roqsimon burma – tojsimon sinus to‘sig‘i o‘ragan. O‘ng qorincha uchi pastga qaragan uch qirrali piramida shaklida bo‘lib, devorining qalinligi 5–8 mm. Uning medial devori qorinchalararo to‘siq hosil qilib, ko‘p qismi mushakdan va yuqori bo‘lmachaga yaqin qismi pardadan iborat. O‘ng qorinchaning yuqo rigi keng qismida ikkita teshik bor. Orqadagi o‘ng bo‘lmacha va qorinchalar orasidagi teshik bo‘lib, o‘ng bo‘lmacha va o‘ng qorincha orasidagi (uch tabaqali) to‘sqich bilan bekilgan. Qopqoq tabaqalari uchburchak shaklidagi pay qatlamcha ko‘rinishida bo‘lib, ularning asosi teshik aylanasiga birikkan, erkin chekkalari esa qorincha bo‘shlig‘iga qaragan. Bo‘lmacha qisqarganida qon bosimi ta’siri ostida qopqoq tabaqalari qorincha devoriga yopishadi va qonning qorinchaga o‘tishiga qarshilik qilmaydi. Qorincha qisqarganida to‘sqich tabaqalarining erkin chekkalari yopiladi, ammo bo‘lmachaga qarab bukilmaydi, chun ki qorincha tomonidan ularni so‘rg‘ichsimon mushaklar uchidan boshlangan pishiq biriktiruvchi to‘qima li mushak payining tori ushlab turadi. Oldingi – o‘pka poyasi teshigini, o‘pka poyasining to‘sqichi to‘sib turadi. U aylana bo‘ylab joylashgan uchta yarim oysimon to‘sqichdan iborat. Ularning qavariq yuzasi o‘ng qorincha bo‘shlig‘iga, botiq yuzasi va erkin chekkasi o‘pka poyasi bo‘shlig‘iga qaragan. Har bir to‘sqichning erkin chekkasining o‘rtasida qalinlashgan yarim oysimon to‘sqich tugunlari bo‘lib, qopqoqlarning zich yopilishini ta’minlaydi. Yarimoysimon to‘sqich bilan o‘pka poyasi o‘rtasida bo‘shliq bor. Qorinchalar qisqarganida, yarim oysimon to‘sqichlar qon bosimi ta’sirida o‘pka poyasi devoriga yopi shadi. Qorinchalar bo‘shash ganida esa, orqaga qaytgan qon qop qoq bo‘shlig‘ini to‘latib, ularni yopadi va qon orqaga qaytmaydi. Chap bo‘lmacha noto‘g‘ri kub shaklida bo‘lib o‘ng bo‘lmachadan silliq bo‘limachalararo to‘siq vositasida chegaralanib turadi. Unda joylashgan oval chuqurcha o‘ng bo‘lmacha tomonida yaxshi bilinadi. Chap bo‘lmachaning oldingi yuzasida chap quloqcha joylashgan. Bo‘lmachaning ichki yuzasi silliq, quloqcha ichida taroqsimon mu shaklari bor. Chap bo‘lmachaga ochiladigan 5 ta teshikdan to‘rttasi yuqori va orqa tomonda joylashgan. Bular o‘pka venalari teshiklaridir. Beshinchi katta chap bo‘lmacha va chap qorinchalar orasidagi teshik chap bo‘lmachani chap qorinchaga qo‘shib turadi. Chap bo‘lmachaning devori ichki tomondan silliq bo‘ladi. Yurak devori uch qavatdan iborat. Ichki yupqa endokard yurakni ichki tomondan qoplaydi. Yurak qopqoqlari, pastki kavak vena va toj sinus burmalari endokard duplikaturasidan hosil bo‘lib, o‘rtasida biriktiruvchi to‘qima joylashgan. O‘rta qavat miokard yurakning ko‘ndalang-targ‘il mu shagidan tuzilgan bo‘lib, ularning qisqarishi odam ixtiyoridan tash qariligi bilan skelet mushaklaridan ajralib turadi. Bu mushak hujayralarining o‘zaklari markazda joylashgan bo‘lib, o‘zaro sinsistiy lar hosil qilgan holda birikib mushak to‘rini hosil qiladi. Bo‘lmacha va qorinchalar miokardi o‘zaro tutashmagan. Bo‘lamachalar miokardi ikki: 1. Yuza qavati ikkala bo‘lmacha uchun umumiy ko‘ndalang tolalardan iborat. 2. Chuqur qavati har bir bo‘lmacha uchun alohida, bo‘ylama yo‘nalishdagi mushak tolalaridan iborat. Bo‘ylama tolalar fibroz halqadan boshlansa, aylanma tolalar bo‘lmachaga quyilgan venalarni o‘rab turadi. Qorinchalar miokardi turli yo‘nalishdagi uch qavatdan iborat. Tashqi qiyshiq qavat fibroz halqadan boshlanib, yurak uchida yurak girdobini hosil qilib, ichki bo‘ylama qavatga o‘tib ketadi. So‘rg‘ichsimon mushaklar va mushak trabekulalari shu qavat mushaklari hisobiga hosil bo‘ladi. Bu ikkala qavat qorinchalar uchun umumiy. Ular o‘rtasida joylashgan aylanma qavat esa qorinchalar uchun alohida. Qorinchalararo to‘siq shu qavat mushak tutamlaridan iborat. Yurak devorining tashqi qavati epikard miokardni ustidan qoplab turuvchi yurak xaltasining visseral varag‘idan iborat. U yupqa biriktiruvchi to‘qima qatlami bo‘lib, mezoteliy bilan qoplangan. Epikard yurakka kiruvchi va yurakdan chiquvchi yirik qon tomirlarni o‘rab, perikardning parietal varag‘iga o‘tib ketadi. Yurakning qon tomirlari. Yurakni ko‘tariluvchi aortaning so‘g‘on qismidan boshlanuvchi o‘ng va chap toj arteriyalari qon bilan ta’minlaydi. Yurak arteriyalari yarim oysimon to‘sqichlar sinusi sohasidan boshlangani uchun qorinchalar qisqargan vaqtda ularning teshigini qopqoqlar tabaqasi berkitadi. Qorinchalar bo‘shash gan vaqtda to‘sqichlar sinusi qon bilan to‘ladi va qon toj arteriyalarga o‘tadi. O‘ng toj arteriyasi yarim oysimon qopqoqning o‘ng tabaqasi sinusi sohasidan boshlanadi. O‘ng quloqcha ostidan o‘tib toj egatda yotadi. Yurakning o‘ng o‘pka yuzasini aylanib o‘tib, uning orqa yuzasi bo‘ylab chapga yo‘naladi va chap toj arteriyaning aylanib o‘tuvchi shoxi bilan anastomozlashadi. Uning yirik orqadagi qorinchalararo tarmog‘i qorincahalararo orqa egat bo‘ylab yurak uchigacha boradi. O‘ng toj arteriya tarmoqlari o‘ng bo‘lmacha va qorincha devorini, o‘ng qorincha so‘rg‘ichsimon mushaklarini, qorinchalararo to‘siq ning orqa qismini, sinus va bo‘lmacha orasidagi, bo‘lmacha va qorincha orasidagi tugunlarini qon bilan ta’minlaydi. Kichik qon aylanish doirasi qon tomirlari Kichik (o‘pka) qon aylanish doirasi o‘pka kapillyarlaridagi qon bilan o‘pka alveolalari o‘rtasida gaz almashinuvini ta’minlaydi. Uning tarkibiga o‘ng qorinchadan boshlanuvchi o‘pka poyasi, o‘ng va chap o‘pka arteriyalari tarmoqlari bilan, o‘pkaning mikrosirkulyator oqimi va ulardan qon yig‘ib chap bo‘lmachaga quyiluvchi ikkita o‘ng va ikkita chap o‘pka venalari kiradi. Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari. Katta qon aylanish doirasi qon tomirlariga yurakning chap qorinchasidan boshlanuvchi aorta, undan chiqqan bosh, bo‘yin, tana, qo‘l va oyoq arteriyalari, ulaming tarmoqlari, a’zolarning mikrosirkulator tomirlari, mayda va yirik venalar, o‘ng bo‘lmachaga quyiluvchi yuqo ri va pastki kavak venalar kiradi. Aorta Aorta (aorta) katta qon aylanish doirasining eng katta toq arteriya tomiridir. Unda uch: aortaning ko‘tariluvchi qismi, aorta ravog‘i va aortaning tushuvchi qismi tafovut qilinadi. Aortaning ko‘tariluvchi qismi chap qorinchadan to‘sh suyagining chap chekkasida uchinchi qovurg‘a oralig‘ida chiqadi. Boshlangan yerida u piyozga o‘xshab kengayib aorta so‘g‘onini hosil qiladi. Aortaning ko‘tariluvchi qismini uzunligi 6 sm atrofida. Bu sohada aorta devori bilan yarim oysimon qopqoqlar o‘rtasida aortaning uchta sinusi bo‘ladi. Aortaning ko‘tariluvchi qismining boshlanish joyidan yurakning o‘ng va chap tojsimon arteriyalari boshlanadi. Aortaning ko‘tariluvchi qismi o‘pka poyasining orqa qismidan ko‘tarilib II o‘ng qovurg‘a tog‘ayini to‘sh suyagiga qo‘shilgan joyida aorta ravog‘iga o‘tib ketadi.