QON TOMIRLAR TIZIMI -ANGIOLOGIYA.UMUMIY TAVSIFI.
YURAKNING TUZILISHI. KATTA VA KICHIK QON AYLANISH
DOIRASI
DARS REJASI
1. Organizm ichki muhiti haqida tushuncha
2. Qon va uning tarkibi
3. Qonning ivishi
4. Eritrositlarning cho‘kish tezligi (EChT)
5. Gemoliz.
6. Qon tomirlar tizimi
7. Yurak (cor)
8. Kichik qon aylanish doirasi qon tomirlari
ORGANIZMNING ICHKI MUHITI HAQIDA TUSHUNCHA
Qon, limfa va to‘qimalararo suyuqlik organizmning ichki muhiti hi soblanadi.
Ular organizmni himoya va trofik vazifasini bajaradi. Beto‘xtov o‘zgarib turuvchi
tashqi muhitdan farqli ravishda organizm ning ichki muhiti o‘z tarkibi va fizik-
kimyoviy xususiyatlari jihatidan doimiy.
QON
Qon organizmning ichki muhiti bo‘lib, plazma va unda muallaq joylashgan
shaklli elementlardan iborat. Qon, uning tarkibini doimiyligini saqlash uchun
kerak sharoit bo‘lgan, yopiq yurak-qon tomirlar tizimida aylanadi.
Qon doimiy harakatda bo‘lib, quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) organizm bo‘ylab oziqa moddalarni tashiydi;
2) a’zolarda hosil bo‘lgan parchalanish mahsulotlarini ayiruv a’zolariga olib
boradi;
3) kislorodni to‘qimalarga va karbonat angidridni o‘pkaga olib borib, gaz
almashinuvida ishtirok etadi;
4) tаna haroratini doimiyligini qo‘llab turadi;
5) faoliyatlarni gumoral boshqa rishda ishtirok etadi;
6) himoya vazifasini bajaradi.
Qon immunitetda asosiy rol o‘ynaydi.
Тana og‘irligi o‘rtacha 70 kg bo‘lgan odamda 5 litrga yaqin qon bo‘ lib, tana
vaznining 6–8 %ini tashkil qiladi. Qon sarg‘imtir suyuq qismi – plazma va undagi
muallaq shaklli elementlar: qonga qizil rang beruvchi qizil qon tanachalari
(eritrositlar), oq qon tanachalari (leykositlar) va qon plastinkalaridan
(trombositlar) iborat. Shaklli elementlar qon hajmining 45 %ini, plazma esa 55
%ini tashkil qiladi. Qonning nisbiy zichligi 1,050– 1,060, plazmaniki 1,025–
1,034, eritrositlarniki 1,090. Agar suvning yopish qoqligini 1 deb olsak,
plazmaning yopishqoqligi 1,7– 2,2, qonniki 5,0 atrofida. Molekula va ionlarning
yig‘indisi bilan hosil qilingan qonning osmatik bosimi 7,6 atm.b.ga teng. U,
asosan, tuzlar (60 %ga yaqini NaCl) hisobiga hosil bo‘ladi. Qonning hujayralarda
suvni doimiy saqlab turish uchun kerak bo‘lgan osmatik bosimi do‘lmiy. Osmatik
bosimni o‘zgarishi qonni shaklli elementlarinio‘zgarishiga olib keladi. Qon
reaksiyalarini doimiyligi gidrooksil (ОН–) va (Н+) ionlarini bog‘lab olishi
mumkin bo‘lgan bufer tizimi qo‘llab turadi.
Qon plazmasi. Organizmda hayot рН 7,0 dan 7,8 gacha bo‘lgan sharoitda
bo‘ladi. Qon plazmasi murakkab aralashma bo‘lib kuchsiz ishqoriy reaksiyaga
(рН 7,36) ega. Plazmaning asosiy tarkibiy qismi suv (90–92 %), oqsil (7–8 %),
glukoza (0,1 %) va tuzlar (0,9 %)dan iborat. Plazma oqsillari globulinlar (alfa,
beta va gamma), albuminlar va (lipoproteinlarga) bo‘linadi.
Oqsillar tarkibida albuminlar 4,5 %, glo bulinlar 2–3,5 % va fibrinogen 0,2–
0,4 % bo‘ladi. Oqsillar qon da ma’lum ahamiyatga ega: 1) fibrinogen qonni ivish
jarayonida qatnashadi; 2) gammaglobulin immunitetni ta’minlovchi antitelani
saq laydi; 3) qon oqsillari qon tomirlarda qon bosimini saqlab turishda
ahamiyatga ega bo‘lgan qonning yopishqoqligini oshiradi; 4) katta molekulyar
og‘irlikka ega oqsillar kapillyarlar devoridan o‘tmay, qon tomirlar tizimida
ma’lum miqdorda suyuqlikni ushlab turadi va suvni qon va to‘qima suyuqligi
o‘tasida tarqalishida qatnashadi. 5) oqsillar bufer bo‘lib qon reaksiyasini
doimiyligini ushlab turishda ishtirok etadi.
Glukoza organizm hujayralari uchun asosiy energiya manbayi bo‘lib, qonda
uning miqdori 4,44–6,66 mmol/l (80–120 mg %). Agar uning miqdori 2,22
mmol/l gacha kamaysa, miya hujayralarining qo‘zg‘aluvchanligi oshadi va
odamda titroq paydo bo‘ladi. Glukozaning miqdori kamayishda davom etsa,
odam komaga tushadi.
Plazmaning mineral tarkibiga NaCI, CaCI2, KCI, NaHCO3 NaH2PO4 va
boshqa tuzlar kiradi. Na+, Ca++ va K+ miqdorini nisbati va plazma ion tarkibini
doimiyligini nisbati, organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Endokrin tizimi
kasalliklarida bu doimiylikning buzilishi hayot uchun xavflidir. Qonning shaklli
elementlari.
Qonning shaklli elementlari eritrositlar, leykositlar va trombositlardan
iborat. Eritrositlar ikki tomoni botiq disk shaklida. Ularning yadrosi bo‘lmay,
diametri 7–8 mm, qalinligi 1–2 mkm. Erkaklarda eritrositlar 1 mkl qonda
5000000, ayollarda esa 1 mkl qonda – 4 500 000. Eritrositlarning asosiy vazifasi
kislorod va karbonat angidridni tashish. Qizil ilikda har sekunda 10 mln
eritrositlar hosil bo‘ladi. Ular 120 kun yashab jigar va taloqda parchalanadi.
Ba’zi bir kasalliklar oqibatida hosil bo‘lgan anemiyada qondagi eritrositlar
miqdorini kamayishi gemoglabin miqdorini pasayishiga olib keladi. Ammo
bunda har bir eritrositdagi gemoglabin miqdori o‘zgarmaydi.
Gemoglabin. Eritrositlar tarkibiga qon pigmenti gemoglabin kiradi.
Gemoglabin globin oqsili va tarkibida temir moddasi bo‘lgan oqsilsiz birikma –
gemdan iborat. Mo‘tadil holatda, qonda 140 g/l (14 g %) yaqin gemoglabin
bo‘ladi. Erkaklarda 130– 155 g/l (13,0–15,5 g %), ayollarda 120–138 g/l (12–
13,8 g %). Gemoglabinning asosiy vazifasi О2 va СО2 ni tashish hamda qonning
doimiy reaksiyasini saqlab turishda qatnashuv chi asosiy buferdir.
Leykositlar. Leykositlar eritrositlardan yadrosi borligi va faol amyo
basimon harakat qilish qobiliyati bilan farq qiladi. Ular qon tarkibidan chiqishi
va orqaga qaytishi mumkin. Leykositlarning miqdori 1 mkl qonda 6000–8000.
Bu miqdor sutka davomida juda o‘zgarib turadi. Leykositlar ertalab och qoringa
kam bo‘lib, ovqatlangandan keyin, jismoniy ish bajarganda va kuch li
hayajonlanganda, ularning miqdori ko‘payadi. Leykositlat kattaligi, yadrosi
shakli, sitoplazmasi xususiyati va faoliyatiga qarab turlicha bo‘ladi. Ularning
diametri 6 dan 25 mkm gacha. Leykositlarning besh turi: eozinofillar (1–4 %),
bazofillar (0–0,5 %), neytrofillar (60–70 %), limfositlar (25–30 %) va
monositlar (6–8 %) tafovut qilinadi. Sitoplazmasida donachalarning bo‘lishiga
qarab leykositlar donachali (granulositlar) va donachasizlarga (aganulositlar)
bo‘linadi. Donachalilarga neytrofillar, eozinofillar va bazofillar kirib, ularning
sitoplazmasida turli bo‘yovchilar bilan bo‘yaladigan ko‘p sonli donachalari
bo‘ladi. Donachalarda yot moddalarning hujayra ichi hazm jarayoni uchun zarur
fermentlar bor. Granulositlarning yadrosi o‘zaro ipchalar bilan birikkan 2–5
qismga bo‘lingani uchun segmenyadroli leykositlar deyiladi. Neytrofillarning
tayoqsimon shakldagi yadroli yosh shakllari tayoqcha yad roli, yadrochasi oval
shakldagisi esa o‘smir deyiladi.
Аgranulositlarga limfosit va monositlar kiradi. Limfositlar leykositlarning
eng kichigi bo‘lib, ingichka halqa shaklidagi sitoplazma bilan o‘ralgan katta
yumaloq yadrosi bo‘ladi. Eng katta agranulosit-monositlar loviyasimon yoki oval
shaklidagi yadroga ega. Leykositlar suyak iligi o‘zak hujayralarida rivojlanadi.
Ular 8–12 kun yashaydi. Sog‘ odamning turli xil leykositlarining foizi nisbati
qonda nisbatan doimiy va leykositar formula deyiladi. Ba’zi kasalliklarda
leykositlarning ayrim turlarining miqdor foizi o‘z garadi. Leykositlarning
vazifasi organizmning biologik himoya qilish – immunitet, ya’ni infeksiya va yot
moddalarga qarshiligini oshirish. Neytrofil va monositlar organizmga tashqaridan
tushgan mikroorganizmlarni fagositoz qiladi.
Trombositlar (qon plastinkalari) rangsiz, yumaloq yadrosi yo‘q
tanachalardan iborat. Ularning diametri 2–3 mkm, yashash muddati 4 kun
atrofida. Ular ham suyak iligida hosil bo‘lib, miqdori 1mkl qonda 300 000 yaqin.
Trombositlarning o‘ziga xos xususiyatlari ularning yot yuzalarga yopishish va
o‘zaro yopishishidir. Bunda, ular qon ivituvchi modda chiqarib, parchalanib
ketadi.
Qonning ivishi. Qonning ivishi organizmning himoya reaksiyasidir. Qon
tomirlar shikastlanganda, qon suyuq holatdan jelesimon holatga o‘tadi. Hosil
bo‘lgan qon lahtasi tomirning shikastlangan joyini berkitib ko‘p qon oqishni
oldini oladi.
Qonning ivishi qon plazmasidagi eruvchi oqsilni erimaydigan fib ringa
aylanishiga bog‘liq. Bunda fibrinning ingichka ipchalari hosil bo‘lib, ularning
to‘rida qon hujayralari va qonning suyuq qismi ushlab qolinadi. Qonning ivishida
qon plazmasida bo‘lgan 13 faktor, shuningdek, shikastlangan to‘qima va
parchalangan trombositlardan chiqqan moddalar ishtirok etadi. Qonning ivishiga
olib keluvchi moddalarning o‘zaro ta’siri uch bosqichga bo‘linadi.
Birinchi bosqichda trombositlar va to‘qima hujayralaridan tromboplastinni
o‘tmishdoshi ajralib chiqib, qon plazmasi faktorlari bilan birgalashib, faol
tromboplastinga aylanadi. Uning hosil bo‘lishi uchun Са++ va plazmaning ko‘p
faktorlari, xususan, globulin akselratori va antigemofilik omil kerak.
Antigemofilik omil kamayib ketsa yoki yo‘q bo‘lsa, qonning ivishi pasayadi.
Bunday kasal gemofiliya deyilib, bunda tishni olganda ham o‘limga olib keluvchi
qon oqishi mumkin.
Ikkinchi bosqichda tromboplastin ishtirokida protrombin faol ferment
trombinga aylanadi. Protronbin plazma oqsili bo‘lib, jigarda hosil bo‘ladi. Uning
sintezi uchun ichakdan o‘t ishtirokida so‘rilgan K vitamini zarur bo‘ladi. Agar
chiqarilgan qonga natriy sitrat eritmasi quyilsa, u Са++ ni bog‘lab oladi va
tromboplastindan trombin hosil bo‘lmaydi, natijada qon ivimaydi. Bunday qon
stabillashgan qon deyilib, u saqlanganda ivimaydi.
Uchinchi bosqichda hosil bo‘lgan trombin ta’siri ostida plazmaning eruvchan
oqsili fibrinogen erimaydigan fibringa aylanib, ingichka ipchalarning zich to‘ri
shaklida tushadi. Fibrin olib tash langanidan keyin qon ivish xususiyatini
yo‘qotadi. Uni fibrinsizlantirilgan qon deyilib, u quyishga yaramaydi.
Tomirdan chiqqan qon 3–4 minutdan keyin iviydi. 5–6 minutdan keyin esa
zich lahtaga aylanadi. Qonning ivituvchi tizimi qon yo‘qotishning oldini olishga
xizmat qiladi. Shu bilan birga, qonning tomirlar ichida ivishi og‘ir asoratlarga
(tromboflebit, infarkt) olib kelishi mumkin. Bunday holatlardan saqlanish uchun
ikkinchi qon ivishiga qarshi tizim bor bo‘lib, u qonni tomirlar ichida ivishi
jarayoniga qarshilik qiladi. Jigarda va o‘pkada qon ivishiga qarshi modda-geparin
hosil bo‘lib, u trombinni faolligini pasaytiradi. Qonda hosil bo‘lgan fibrinni
eritish qobiliyatiga ega uchinchi tizim ham bor. Tromb qon tomirni berkitib, qon
oqishini to‘xtatganidan keyin u yo‘qolishi kerak, chunki u yarani bitishiga halaqit
beradi. Bu sharoit da qon plazmasida paydo bo‘lgan plazmin hosil bo‘lgan
trombni eritishi mumkin.
Eritrositlarning cho‘kish tezligi (EChT). Mo‘tadil holatda qon beto‘xtov
aylangani uchun eritrositlar plazmada muallaq holat da bo‘ladi. Qon tomirdan
chiqarilgan qonni silindrga solib qo‘ysak, ma’lum vaqtdan keyin eritrositlar
cho‘kadi. Bu jarayon tarkibida temir bo‘lgan eritrositlarning nisbiy zichligi
(1,090) qon plazmasining zich ligidan (1,020) kattaligidandir. Eritrositlarning
cho‘kish tezligi erkaklarda – 5–7 mm/s, ayollarda – 8–12 mm/s. Eritrositlarni
cho‘kish tezligi homilador ayollarda tezlashib – 25 mm/s gacha boradi.
Eritrositlarni cho‘kish tezligi kasalliklar va yallig‘lanish jarayonlarida
kattalashadi.
Gemoliz. Eritrositlarning qobig‘ini buzilib, gemoglabinni atrofdagi
suyuqlikka chiqishi gemoliz deyiladi. Gemolizga uchragan qon eritrositlarning
buzilishi natijasida tiniq bo‘lib qoladi. Gemolizni osmatik, kimyoviy, biologik va
mexanik turlari tafovut qilinadi. Osmatik gemoliz gipotonik suyuqlikda ro‘y
beradi. Bunda suyuq likning osmatik bosimi eritrositlarnikidan kam bo‘lgani
uchun suv eritrositga kuradi va u shishib, bosimi oshishi natijasida yoriladi.
Kimyoviy gemoliz kimyoviy moddalar: benzin, efir, xloroform, ammiak
ta’siri ostida ro‘y beradi. Bu moddalar yog‘ erituvchilar bo‘ lib, eritrositlar
qobig‘ini eritadi. Biologik gemoliz biologik gemolizinlar ta’siri ostida (ilon, ari
va cha yon) chaqishi natijasida ro‘y beradi. Organizmda gemolitik bakteriyalar,
gijjalar, shuningdek, guruhi mos kelmagan qon quyilishi ham gemoliz chaqirishi
mumkin. Oxirgi holatda eritrositlar dastlab agglyutinatsiyaga uchrab (bir-biriga
yopishib), keyin buziladi.
Mexanik gemoliz qonni chayqatganida bo‘lishi mumkin. Gemolizga
uchragan qonni quyib bo‘lmaydi.
Qon guruhlari. Qadimgi davrlarda shifokorlar odamdan odamga qon
quyishga harakat qilganlar. Bu urinishlar ko‘pincha o‘lim bilan tugagan. Qonni
aralashtirganda bo‘ladigan hodisalarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bir odamning
eritrositlari boshqa odam plazmasiga kiritilganida bir-biriga yopishib
(agglyutinatsiya), g‘uj bo‘lib qoladi va qonni aralashtirganda yo‘qolmaydi.
Eritrositlar agglyutinsiyasi va keyinchalik ro‘y beradigan gemoliz natijasida og‘ir
holat – gemotrasfuzion shok kelib chiqadi. Bu holatlarni o‘rganish qonda alohida
oqsil moddalar: eritrositlarda agglyutinogenlar, plazmada esa – agglyutininlar
borligi aniq landi.
Eritrositlarda ikki xil: A va B agglyutinogeni, qon plazmasida esa ikki xil:
grekcha α va β harflari bilan belgilanuvchi agglyutinin bo‘lishi mumkin. Agar bir
nomli agglyutinin va agglyutinogen α va A, β va B uchrashsa, agglyutinatsiya va
gemoliz bo‘ladi. Qonda u yoki bu agglyutinogen va agglyutininlarni bo‘lishiga
qarab odamlarni qoni to‘rt guruhga bo‘linadi.
Qon guruhlari. Qadimgi davrlarda shifokorlar odamdan odamga qon
quyishga harakat qilganlar. Bu urinishlar ko‘pincha o‘lim bilan tugagan. Qonni
aralashtirganda bo‘ladigan hodisalarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bir odamning
eritrositlari boshqa odam plazmasiga kiritilganida bir-biriga yopishib
(agglyutinatsiya), g‘uj bo‘lib qoladi va qonni aralashtirganda yo‘qolmaydi.
Eritrositlar agglyutinsiyasi va keyinchalik ro‘y beradigan gemoliz natijasida og‘ir
holat – gemotrasfuzion shok kelib chiqadi. Bu holatlarni o‘rganish qonda alohida
oqsil moddalar: eritrositlarda agglyutinogenlar, plazmada esa – agglyutininlar
borligi aniq landi.
Eritrositlarda ikki xil: A va B agglyutinogeni, qon plazmasida esa ikki xil:
grekcha α va β harflari bilan belgilanuvchi agglyutinin bo‘lishi mumkin. Agar bir
nomli agglyutinin va agglyutinogen α va A, β va B uchrashsa, agglyutinatsiya va
gemoliz bo‘ladi. Qonda u yoki bu agglyutinogen va agglyutininlarni bo‘lishiga
qarab odamlarni qoni to‘rt guruhga bo‘linadi (jadval)
QON GURUHLARI
0 (I) guruh qon eritrositlarida agglyutinogen yo‘q, qon plazmasida esa α va β
agglyutininlar uchraydi.
A (II) guruh qon eritrositlarida A agglyutinogeni, qon plazmasida esa β
agglyutinini bo‘ladi.
B (III) guruh qon eritrositlarida B agglyutinogeni, qon plazmasida esa α
agglyutinini bo‘ladi.
AB (IV) guruh qon eritrositlarida A va B agglyutinogenlari bo‘ladi, plazmada
esa agglyutininlar bo‘lmaydi. Bir odamning qonini boshqa odamga qon guruhini
hisobga olgan taq dirda qiyish mumkin. Qon beruvchi odam donor, qon oluvchi
odam restipiyent deb ataladi. Qon quyishdan avval donorni va restipiyentni qon
guruhlari aniqlanadi. Hozirgi vaqtda faqat bir guruhdagi qonni quyishga o‘tilgan.
Ya’ni I guruh qonni I guruh qonli odamlarga, II guruh qonni – II guruhga, III
guruh qonni – III guruhga va IV guruhni – IV guruhga quyish mumkin. Rezus-
faktor. Eritrositlarda asosiy agglyutinogenlardan tashqari, birin chi marta
makakus rezus maymuni qonida topilgan yana bir omil rezus-faktor bor. U 85
%ga yaqin odam qonida uchraydi va bunday qon rezus-musbat (Rh+) qon
deyiladi. Rezus-faktor bo‘lmagan qon rezus-manfiy (Rh–) qon deyiladi. Bunday
qonga ega odamda antirezus-agglyutinin bo‘lmaydi. Agar rezus-manfiy qoni
bo‘lgan odamga rezus-musbat qon quyilsa, rezus-manfiy odam qonida antirezus
agglyutinin hosil bo‘ladi. Shu rezus-manfiy qonli odamga rezus-musbat qon
ikkinchi marta quyilsa, Rh+ musbat eritrositlar antirezus agglyutinin ta’sirida
agglyutinatsiyaga va gemolizga uchrab, gemotrasfuzion shok kelib chiqadi.
Rezus-faktor homiladorlikning kechishida alohida ahamiyatga ega. Agar
rezus-musbat erkakdan rezus-manfiy ayol homilador bo‘lsa, homilaga rezus-
faktor otasidan o‘tishi mumkin va rezusmusbat bo‘lishi mumkin. Homila
eritrositlaridagi rezus-faktor yo‘ldosh orqali ona qoniga o‘tib, unda antirezus-
agglyutinin pay do qiladi. Immunizatsiya sekin o‘tgani uchun, birinch bola yaxshi
tug‘ilishi mumkin. Qayta homiladorlik ro‘y bersa, ona qonidagi antirezus-
agglyutininlar yo‘ldosh orqali homila qoniga o‘tadi va homila eritrositlarini
agglyutinatsiya
va
gemolizga
uchratadi.
Agar
antirezus-agglyutininlar
konsentratsiyasi yuqori bo‘lsa, bu jarayon kuchayib ketib, homila halokatga
uchrashi mumkin. Rezus mos kelmaslik uncha kuchli bo‘lmasa, bola gemolitik
sariqlik bilan tug‘iladi. Bunday holatda bolaning qonini to‘liq almashtirish kerak
bo‘ladi.
Qon guruhlarini aniqlash. Qon guruhlari ma’lum agglyutininlar saq lovchi
standart sivorotkalar yordamida aniqlanadi. Likopchaga bir tomchidan
(aralashtirmasdan!) tarkibida tegishli agglyutininlar α va β, β, α bo‘lgan I, II va
III guruh qonning standart sivorotkasi tomiziladi. Ularga tayoqcha bilan bir
tomchidan tekshirilayotgan qon tomiziladi. Sivorotkada agglyutinatsiya –
eritrositlarning bir-biriga yopi shib qolishi ro‘y berishi eritrositlarda bir nomdagi
agglyutenogen borligini ko‘rsatadi. Masalan: agar agglyutinatsiya β agglyutinin
saq lovchi II guruh qon sivorotkasida bo‘lsa, tekshirilayotgan qon eritrositlarida
agglyutenogen B bo‘lib, agglyutinogen A bo‘lmaydi. III guruh qoni ham shunday
xususiyatga ega.
Qon guruhlarini ikkita: II va III guruh sivorotkalari bilan aniq lash mumkin; I
guruh sivorotkasi nazorat uchun olinadi. Qon ning guruh xususiyatlari nasldan
naslga o‘tadi va umr bo‘yi o‘zgar maydi. Eng yaxshi natija bir xil guruh qonni
quyilganda bo‘ladi.
Rezus-faktorni albuminli ekspress usul bilan aniqlash uchun standart antirezus
sivorotkadan foydalaniladi. Bu sivorotka qondagi antirezus-antitela rezus musbat
qonni qayta quyish yoki homiladorlik bilan chaqirilgan rezus-manfiy odamlar
qonidan tayyorlanadi. Likopchaga bir tomchidan standart va nazorat sivorotkalar
joylashtiriladi. Nazorat uchun albumin bilan suyultirilgan, tarkibida rezus-
antitela bo‘lmagan AB (IV) guruh qoni sivoratkasi olinadi. Sivorotkalarga
barmoqdan olingan qon qo‘shiladi va aralashtiriladi. So‘ngra likopchani 3–4
daqiqa chayqatiladi va bir tomchi natriy xloridning izotonik eritmasidan
qo‘shiladi. Sivorotkada agglyutinatsiya bo‘lsa – qon rezus-musbat (Rh+),
agglyutinatsiya bo‘lmasa – rezus-manfiy (Rh–) qon bo‘ladi.
QON TOMIRLAR TIZIMI
Qon tomirlar tizimi ichida qon oqadi. Bu suyuqlik hujayra, to‘qimalar hayoti
uchun kerak bo‘lgan oziqa moddalar va kislorodni (arteriyalar) yetkazib beradi,
ulardan organizm uchun keraksiz moddalarni ekskretor a’zolar (venalar)ga olib
borib, tashqariga chiqaradi. Qon tomirlar teri va shilliq pardalar epiteliyida,
sochlarda, ko‘z olmasining shox pardasida va bo‘g‘imlar tog‘ayida bolmaydi.
Qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi yurak hisoblanadi. U ritmik ravishda
qisqarib, qonni harakatga keltiradi. Qon tomirlar arteriya va venalar hamda ular
o‘rtasida joylashgan mikrosirkulyator oqimdan iborat. Mikrosirkulyator oqim
arteriola, prekapillyar, kapillyarlar, postkapillyar va venuladan iborat.
Yurakdan boshlanib, organizmga tarqaladigan tomirlar arteriyalar deb ataladi.
Hujayra va to‘qimalardan qonni yurakka olib keluvchi tomirlar venalar deyiladi.
Qon tomirlar tizimida ikkita: katta va kichik qon aylanish doirasi tafovut qili nadi.
Kichik (o‘pka) qon aylanish doirasi o‘pkada qonni kislorod bilan bo yitish uchun
xizmat qiladi. U o‘ng qorinchadan o‘pka poyasi bo‘lib boshlanib, o‘pkaga yetib
kelib, o‘ng va chap o‘pka ar teriyasiga bo‘linadi va alveolalarni o‘rab karbonat
angidridni alveolaga berib, kislorodni qabul qiladi. Kislorodga to‘yingan qon 4 ta
o‘pka venalari orqali chap bo‘lmachaga quyiladi. Katta qon aylanish doirasi chap
qorinchadan aorta bo‘lib boshlanadi. Aorta va uning tarmoqlari orqali tarkibida
kislorod va bosh qa moddalar bo‘lgan arterial qon tananing barcha qismlariga
tarqaladi. To‘qima va a’zolardan chiqqan venalar o‘zaro qo‘shilib, oxirida yuqori
va pastki kavak venalarni hosil qilib, o‘ng bo‘lmachaga quyiladi.
Shunday qilib qonning har tomchisi kichik qon aylanish doirasi orqali o‘tib,
katta qon aylanish doirasiga o‘tadi va yopiq qon aylanish tizimida beto‘xtov
harakatlanadi. Qon aylanish tezligi katta qon aylanish doirasida 22 sekundni
tashkil qilsa, kichik qon aylanish doirasida 4–5 sekund.
Arteriyalar silindr shaklidagi naychadan iborat. Ularning devori uch qavat:
tashqi, o‘rta va ichki pardadan tuzilgan. Tashqi parda biriktiruvchi to‘qimadan
tashkil topgan. O‘rta mushakli parda silliq mushak tolalari va ular o‘rtasida
joylashgan elastik tolalardan iborat.
Tashqi qavatdan uni bo‘sh biriktiruvchi to‘qimadan tashkil top gan tashqi elastik
membrana ajratib turadi. Ichki parda qon tomir bo‘shlig‘i tomonida bir qator
endoteliy hujayralaridan iborat bo‘lib, uning ostida bazal membrana va endoteliy
