Ilmiybaza.uz
Qon tomirlari tizimi
Reja :
1. Qon tomirlari tizimi
2. Yurak
3. Kichik qon aylanish doirasi
4. Katta qon aylanish doirasi
Ma’ruza matni
TOMIRLAR TIZIMI
(ANGIOLOGIYA)
Tomirlar organizmda modda almashinishini ta'minlab turuvchi eng muhim
tizim bo`lib, barcha to`qima va a'zolarga ozuqa moddalarni, kislorod va suvlarni
yetkazib beradi, modda almashinish jarayonidan so`ng, hosil bo`lgan chiqindi
moddalarni ayiruv a'zolari orqali tashqariga chiqarib berishni ta'minlaydi. Bu
tizimga har xil diametrlardan tashkil topgan, ichida arteriya va vena qonlari uzluksiz
ravishda oqib turadigan tomirlar va qon oqib turishini ta'minlab turadigan asosiy a'zo
- yurak kiradi. qon tomirlar tizimi va organizm o`rtasida murakkab trofik jarayonlar
sodir bo`ladi. Ularning morfologik tuzilishi va funktsiyasi asosan organizmda
modda almashinuviga moslashgan.
Qon tomirlari tizimi
Qon tomirlar yopiq tomirlar tizimi bo`lib, ularda qon doim bir tomonga qarab
oqib turadi. Tomirlarda qon oqishini yurak, tomirlar devoridagi muskullarning
ritmik ravishda qisqarishi ta'minlaydi. Qon tomirlari morfologik tuzilishi va
funktsiyasiga qarab arteriya va vena qon tomirlariga bo`linadi. Arteriya (aeg - qavo,
Ilmiybaza.uz
1egeo - sakdayman) tomirlari deb yurakdan qon olib ketuvchi tomir-larga aytiladi.
Yurakka qon olib keluvchi tomirlarga, vena tomirlari deb ataladi. Gippokrat murdani
yorib ko`rganda, arteriya tomirlari bo`shlig`ini ko`rib, ular ichidan havo oqadi deb,
hozirgacha saqlanib kelayotgan arteriya nomini berib ketgan.
Arteriya qon tomirlari yurakning chap qorinchasidan organizmda eng yirik
aorta tomiri bilan boshlanadi. Aorta ichidagi qon kislorodga to`yingan arteriya
qonidir. Aorta ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`idan o`tayotib, atrofidagi a'zolarga
arteriya tomirlarini beradi. Arteriya tomirlari borgan sari diametrlari kichiklashib
boradi. So`nggi tarmoqlanishlar natijasida kichik diametrli arteriyalarga, ular
arteriolalarga, arteriolalar esa eng kichik diametrli qon tomirlari bo`lgan
kapillyarlarga tarmoqlanadi. Kapillyar qon tomirlari organizmda mavjud bo`lgan
barcha to`qima va hujayralarni arterial qon bilan ta'minlaydi. Kapillyar tomirlarning
o`rtacha uzunligi 0,5 mm., diametri 3-3,5 mkm. ga teng, ya'ni odam tukining
diametridan 50 marta kichik bo`ladi. Qon mikrotsirkulyatsiyasini ta'minlovchi
tomirlar tizimiga quyidagilar kiradi: arteriola, prekapillyar, postkapillyar va
venulalar. Bular asosan muskul qavatlarining yupqalashib borishi va oxiri kapillyar
tomirlarda umuman uchramasdan faqat endoteliydan tashkil topgan qavati bilan
farqlanadilar.
Kapillyar tomirlar miqdori shakli va hajmi turli a'zolarda har xil.
Kapillyarning miqdori moddalar almashinuvi tez kechadigan a'zolarda moddalar
almashinuvi sustroq kechadigan a'zolarga nisbatan bir necha barobar ko`proqdir. Bir
minutda turli a'zolardan oqib o`tadigan qon miqdori, 100 g. vaznga nisbatan
hisoblanganda, quyidagicha ifodalanadi: qalqonsimon bezda - 560, buyraklarda
Ilmiybaza.uz
62-rasm. Bosh va bo’yin arteriyalari.
1-chakkaning yuza arteriyalari; 2-ensa arteriyasi; 3,6-umurtqa arteriyalari; 4-ichki
uyqu arteriyasi; 5- tashqi uyqu arteriyasi; 7-o’mrov osti arteriyasi; 8-jag’ arteriyasi;
9-yuz arteriyasi; 10-til arteriyasi; 11-qalqonsimon bezning ustki arteriyasi; 12-
umumiy uyqu arteriyasi; 13-qalqonsimon bezning pastki arteriyasi.
- 420, jigarda - 150, yurakda (toj tomirlar orqali) - 85, ichaklarda - 50, miyada - 65,
taloqda - 70 va me'dada - 35 ml.
Ma'lum bo`lishicha, a'zolar nisbatan tinch osoyishta turganda ayrim kapillyar
tomirlar yopiq holatda bo`lib, faollik oshib borishi bilan ochilib, ularning soni ortib
boradi. 1 mm2 yurak muskulida 5500 kapillyar tomirlari uchraydi. Normal holatda
50% kapillyar ishlab turadi.
Kapillyar tomiri birinchi bo`lib M. Malpigiy (1661) tomonidan aniqlangan.
Oxirgi ma'lumotlarga ko`ra odam organizmida taxminan 150 milliard atrofida
kapillyar tomirlar bo`lib, tanani tashkil etuvchi 300 trillion hujayralarni qon bilan
ta'minlaydi. Organizmda uchraydigan barcha kapillyar tomirlar bir-biriga ulansa,
100 ming km. ni tashkil etadi, ya'ni yer yuzini 2,5 marta aylanib chiqishi mumkin.
Organizm bilan tomirlar o`rtasida sodir bo`ladigan modda al mashinuv
jarayoni kapillyar tomirlari bilan to`qimalar o`rtasida sodir bo`ladi. Bu tomirlar
orqali qondan kislorod va turli ozuqa moddalari to`qima hujayralariga o`tadi.
Hujayralarda esa ularda kechayotgan hayotiy jarayonlar natijasida hosil bo`lgan turli
chiqindi, keraksiz moddalar va karbonat angidrid gazi kapillyar tomirlar orqali
qonga so`riladi. Natijada kapillyar tomirlari ichidagi qon rangi qisman o`zgarib,
qoramtir-qizqish tusga kiradi. Karbonat angdirid gazini o`z ichiga olgan mana
shunday qon venoz qoni deb ataladi. Venoz qon kapillyar qon tomiri bo`ylab oqib
venulalarga yig`iladi. Venulalar esa kichik diametrli vena tomirlarini hosil qiladi.
Oqibatda organizmda mavjud bo`lgan barcha vena tomirlarining hammasi ikkita eng
yirik diametrli vena - pastki va yuqorigi kovak venalarga aylanadi.
Ilmiybaza.uz
Pastki va yuqorigi kovak venalari yurakning o`ng bo`lmachasiga quyiladi.
Qon o`ng bo`lmachadan o`ng qorinchaga, undan o`pka arteriyalari orqali o`pkaga
boradi.
Yurakning o`ng qorinchasidan o`pka arteriyasiga chiqarilgan tomir o`pka arteriyasi
nomi bilan atalsa ham ichida venoz qon oqadi. Upka arteriyasi o`pka ichida bir necha
bor tarmoqlanib, oxiri o`pka alveolalari (pufakchalari) devorida kapillyar tomirlar
to`rini hosil qiladi. Bu yerda alveolalar va kapillyar tomirlar devori orqali qon bilan
alveola o`rtasida gaz almashinuvi jarayoni sodir bo`ladi. Ayni vaqtda, karbonat
angidrid qondan alveolaga o`tadi va nafas bilan tashqariga chiqariladi. Bir vaqtning
o`zida alveoladan kislorod qonga o`tadi. O`pkada gaz almashinish jarayoni
natijasida qon kislorodga boyib och qizil rang tusiga kiradi, ya'ni arterial qoniga
aylanadi. Kislorodga boyigan qon o`pka venalari orqali yurakning chap
bo`lmachasiga quyiladi. Yopiq qon aylanish tizimi deb shunga aytiladi, ya'ni har
ikkala holatda ham qon yurakdan chiqib, yana aylanib yurakka quyiladi.
Arterial tomirlarning devori uch qavatdan tashkil topgan. Ichki qavati qonga
tegib turadigan endoteliy qavati bo`lib, uning ostida bazal membrana yotadi. O`rta
qavati elastik tolalar bilan navbatma-navbat joylashgan muskul qavatdai tashkil
topgan. Tashqi qavati asosan biriktaruvchi to`qima bilan o`ralgan bo`ladi. Arteriya
devoridagi elastik tolalar butun bir elastik tayanch tuzilmani tashkil qilib, arteriya
tomirlarining kengayib va torayib turishi kabi elastik holatini ta'minlaydi. Arteriya
tomirlari yurakdan uzoqlashgan sari ularning diametrlari kichkinalashib boradi.
Odatda yurakka yaqin joylashgan yirik arteriyalar qonni o`tkazib beruvchi vazifani
bajaradi. Ular yurak chiqarib berayotgan qon bosimini birinchi bo`lib qabul qiladi,
natijada uzluksiz ravishda kengayib va torayib turishga moslashgan bo`ladi. Shuning
uchun bunday arteriya tomirlari devori mexanik ta'sirga moslashgan bo`lib, tarkibida
ko`plab elastik tolalari hamda cho`ziluvchanlik xususiyatiga ega membranadan
tashkil topgan. Bunday arteriyalarni elastik turdagi arteriyalar deb yuritiladi. Bunday
arteriyalarga odatda aorta va arteriyalar kiradi. Yurak urushi natijasida tomirlar
devoriga ta'sir qiluvchi kuch asta kamayib borishi bilan o`rta va mayda diametrdagi
arteriya tomirlaridagi qon harakati shu tomirlar devorining qisqarib borishi hisobiga
Ilmiybaza.uz
sodir bo`ladi. Bunday arteriya tomirlari kuchli rivojlangan silliq muskul qavatidan
tashkil topgan bo`lib, bunday arteriyalar muskul turdagi arteriyalar deb nom olgan.
Bunday arteriyalarga o`rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi. Bularga tana,
oyoq, ichki arteriyalar tomirlarini olishimiz mumkin.
Bulardan tashqari devorining tuzilishi jihatidan uchinchi tur arteriyalar
mavjud. Bularga mushak-elastik yoki aralash turdagi arteriyalar kiradi. Bunday
arteriyalarga o`rta muskul qavatida silliq muskul hujayralari va elastik tolalari
nisbati bir xil bo`lib, ular qon tomir devorlarida spiralsimon yo`naladi, ularning
orasida esa oz miqdorda fibroblast hujayralari va kollagen tolachalari uchraydi.
Bunday arteriyalarga misol qilib bevosita boshlanuvchi va o`mrov osti arteriyalarini
keltirish mumkin.
YURAK
Yurak (cor) to`rt kamerali a'zo bo`lib, kuchli muskul tizimidan tashkil topgan.
Kameralari yonma-yon joylashadi. O`ng va chap bo`lmacha, o`ng va chap
qoriichalari bor. Chap bo`lmacha va chap qorincha arteriya qonlarini qabul qilib, uni
organizmga haydab beradi, shuning uchun yurakning bu kameralariga arteriya qismi
deyiladi. O`ng bo`lmacha va o`ng qorincha vena qonini qabul qilib, uni chiqarib
beradi. Bular vena kameralari deb nom olgan.
Yurak konussimon shaklda bo`lib, uning yuqoriga qarab turgan kengaygan
qismiga asosi, pastga qarab ingichkalashib ketgan qismiga uning uchi deyiladi.
Uning asos qismi orqaga, yuqoriga, uch tomoni esa pastta, oldinga va chapga
yo`nalgan holda joylashgan. Ikkita yuzaga ega, birinchisi oldinga va yuqoriga
qaragan to`sh qovurg`a yuzasi bo`lsa, ikkinchisi bir oz pastga qaragan diafragma
yuzasidir. Yurak ko`krak oralig`ida joylashgan bo`lib, uning 2/3 qismi tana o`rta
chizig`ining chap tomonida, 1/3 qismi esa o`ng tomonda joylashadi. Yurak uning
asos qismiga tutashgan yirik tomirlariga osilib turgan holda qisqarib va kengayib
turadi. Yurakning qisqarishiga sistula deyilsa, kengayishiga diastula deyiladi. Yurak
oldingi tomondan bo`lmachalar bilan qorinchalar chegarasiga to`g`ri keladigan toj
Ilmiybaza.uz
egati va qorinchalarning bir-biridan ajratib turgan oldingi va orqa qorinchalararo
egatlariga ega.
Yurak egatlari va uning tomirlarini yog` moddasi to`ldirib turadi. Yurakning
katta-kichikligi odam gavdasiga, jismoniy baquvvatligiga va organizmdagi modda
almashinish jarayonlariga bog`liq. Tirik odamlarda olingan rentgenogramma
yordamidagi ma'lumotlarga qaraganda, yurakning ko`ndalang diametri 12-15 sm. ni
tashkil etsa, uzunasiga 14-16 sm. ga teng. O`rtacha og`irligi ayollarda, 250 g.,
erkaklarda 300 g. ni tashkil etadi.
Yurak tashqi tomonidan seroz parda bilan o`ralgan bo`lib, u perikard
(pericardium) deb ataladi. Perikard ikkita varaqdan tashkil topgan bo`lib, ichki
epikard (epicardium), ya'ni vistseral varaq bo`lib, yurak ustki tomondan qoplab,
yurak muskuliga yopishib ketgan bo`ladi va yurak tashqi qavatini tashkil etadi.
Ikkinchi parietal, ya'ni devor oldi varaqi bo`lib, uni o`rab turgan nihoyatda baquvvat
biriktiruvchi to`qima bilan yopishgan bo`lib, yurak xaltasini tashkil etadi.
Perikardning ikkala varag`i orasida bo`shliq bo`lib, unda seroz suyuqligi uchraydi.
Yurak xaltasini kesib ko`rilganida yurak tashqi yuzasi, egatlari va tomirlari yaxshi
ko`rinadi. Yurak ikkita bo`lmacha va ikkita qorinchalari o`rtasida baquvvat to`siq
bo`ladi. Chap bo`lmacha bilan chap qorincha o`rtasida va o`ng bo`lmacha bilan o`ng
qorincha o`rtasida teshikchalar sodir bo`lib, ular bir-biri bilan aloqada bo`ladi.
Bo`lmachalar va qorinchalar o`rtasida yurak klapnlari joylashadi. Chap
bo`lmacha bilan chap qorincha o`rtasida ikki tavaqali, o`ng bo`lmacha bilan o`ng
qorincha o`rtasida uch tavaqali klapan joylashadi. Ikki tavaqali klapan mitral klapan
nomi bilan ham ataladi. Yurak klapanlari yurak ichki qavati endoteliy burmalaridan
shakllangan. Klapanlarning asosiy vazifalari yurak kameralari bo`shlig`idagi qonni
faqat bir tomonga qarab harakat qilishini hamda teskari harakatiga to`sqinlik qilib
turishni ta'minlaydi. Shunday klapanlar yurakka qon olib keluvchi va qon olib
ketuvchi tomirlarda ham uchraydi. Eng yirik arteriya tomirlaridan aorta va o`pka
tarmog`i teshiklarida ham yarimoysimon klapanlar joylashgan bo`lib, qorinchalar
chiqarib bergan qonni teskari oqib tushishiga to`sqinlik qiladi. Ayrim hollarda yurak
klapanlari jarohatlangan bo`lib, ularning germetik holda yopilishining buzilishi
Ilmiybaza.uz
natijasida qon qisman teskari tomonga o`tadigan bo`lib qoladi. Masalan, yurak
klapanlarining bir butunligi buzilishi natijasida uchraydigan kasallarda.
Yurakning harakati embrional davrning uchinchi haftasidan boshlanib, yurak
urishi asosan ikki fazadan tashkil topgan. Navbatma-navbat ikki fazada ishlashi qon
organizm bo`ylab faqat bir
yo`nalishda, ya'ni yurak bo`lmachalaridan
qorinchalariga, ulardan esa tomirlarga o`tadi. Qisqarish jarayoni dastavval
yurakning ikkala bo`lmachalarining qisqarishidan boshlanadi. Bo`lmachalar
qisqarishi tugashi bilan qorinchalarda boshlanadi, bo`lmachalar esa, bo`shashish
holatiga qaytadi. Yurak bo`lmachalarining birinchi qisqarishidan to ikkinchi
qisqarishigacha kechgan davrga, yurakning bir sikli deyiladi. Yurak har bir siklda
muayyan miqdordagi qonni tomirlarga o`tkazib beradi. Urtacha hisobda yurak bir
minutda 60 marta urib tursa, unda yurakning bir urishi (tsikli) bir sekundga to`g`ri
keladi. Bundan bo`lmachalar qisqarishiga (sistolasiga) 0,1 sek., qorinchalar
qisqarishiga (sistolasiga) 0,3 sek. sarf-lanib, 0,6 sek. esa umumiy diastolaga to`g`ri
keladi. Demak, bo`lmachalar yurak siklining 90 % davomida, qorinchalar esa 70 %
davomida pauza holida bo`lib, dam olib turadi. Yurak urishi yoki sekinlashishiga
albatta sekundlar miqdorida ham o`zgarishlar bo`ladi.
Yurakning o`ng bo`lmachasi (otrium dextrum) kubsimon shaklda bo`lib,
bo`lmacha chap tomonidan yuqorigi kovak venasi (v. cava superior), pastdan undan
kengroq bo`lgan pastki kovak venasi (v. cava interior) quyiladi. O`ng bo`lmachaga
kovak venalardan tashqari yurakning o`zidan chiquvchi tojsimon venoz sinusi (sinis
coranarium) quyiladi. O`ng bo`lmachaning kamerasi oldingi tomondan yuqoriroqda
joylashgan o`ng qo`ltig`i bo`shlig`i bilan tutashgan bo`ladi. Natijada bo`lmachaning
ichki bo`shlig`i o`ng quloqcha bo`shlig`i hisobiga ancha kengayadi. O`ng va chap
yurak quloqchalari yassi shaklda bo`lib, aorta va o`pka tarmog`i tomirlarini yopib
turgan holda yurakning oldingi yuzasida joylashadi. Bo`lmachaning ichki yuzasi de-
yarli silliq bo`lib, faqat quloqcha oldingi yuzasidagi taroqsimon muskul tolalari
parallel holda joylashgan do`nglar hosil qiladi. Do`nglar taroqsimon muskullarning
yuqorigi va pastki boylamchalaridan bo`rtib chiqishidan hosil bo`lgan. Bulardan
tashqari, ikkita kovak venalari quyiladigan qismining o`rtasida bo`rtiq bo`lib, unga
Ilmiybaza.uz
venalararo bo`rtiq deyiladi. O`ng bo`lmacha bilan chap bo`lmacha o`rtasida to`siq
bo`lib, o`ng bo`lmacha to`siq yuzasida ovalsimon botiq joylashadi. Organizm
embrional rivojlanish davrida shu ovalsimon teshik orqali qon o`ng bo`lmachadan
chap bo`lmachaga o`tib turadi. Bola tug`ilganidan so`ng, bu teshikcha odatda bitib,
yopilib ketadi. Shu ovalsimon teshik bitgan joyida botiq hosil bo`lib, unga
ovalsimon teshik (foramen ovalae) deyiladi. Ayrim hollarda bu teshik chala bitadi
yoki umuman bitmay qolishi mumkin. Natijada vena qoni arteriya qoni bilan
aralashib turishi natijasida har xil kasallar sodir bo`ladi. O`ng bo`lmacha pastki
tomonda o`ng qorincha bilan uch tavaqali klapan vositasida bir-biri bilan tutashgan
bo`ladi.
Yurakiing chap bo`lmachasi (atrium sinistrum) o`ng bo`lmacha orqasida
joylashgan bo`lib, uning ichki yuzasi o`ng bo`lmacha ichki yuzasiga nisbatan
silliqroq bo`ladi. Chap bo`lmacha devorida ham taroqsimon muskullar uchraydi.
Bo`lmacha orqa qisminrshg yuqorirog`ida to`rtta teshik ochilgan bo`lib, ular orqali
chap bo`lmachaga har bir o`pkadan ikkitadan turtta o`pka venalari (vv. pulmonalis)
quyiladi. Bu teshiklarda ham xuddi kovak venalarining teshiklariga o`xshab
klapanlar
bo`lmaydi. O`pka venalari o`pkada kislorodga to`yingan arteriya qonini chap
bo`lmachaga olib kelib quyadi. qon chap bo`lmachadan ikki tavaqali klapanga ega
teshik orqali chap qorinchaga o`tadi.
O`ng qorincha (ventriculus dextra) vena qonini yurakda yo`naltirib beruvchi
bir qismi bo`lib, vena qoni o`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha o`rtasidagi teshik
orqali qorinchaga o`tadi. Qorinchaning bo`lmachaga yaqin qismidagi devori
birmuncha tekis holda bo`lsa, pastroq qismida muskullar qorincha bo`shlig`iga
o`sib, bo`rtiqlar hosil qilganini kuzatamiz. Bu muskullar qorincha devorining uchta
joyidan o`sib chiqib so`rg`ichsimon muskullarni tashkil etadi. Bu muskullarning
uchlari paylarga aylanib, klapanlarning erkin turgan qirg`og`iga va pastki yuzalariga
kelib yopishadi. So`rg`ichsimon muskullarning ichida bittasi yirik bo`lib, uning uchi
ham maydalariga tarmoqlanib, uchlari paylarga aylanadi va klapanlarga borib
tutashadi. qorincha qisqarganida klapanlarni o`ng bo`lmacha tomon egilib
Ilmiybaza.uz
ketmasligiga yo`l qo`ymaydi hamda qonning o`ng qorinchadan o`ng bo`lmachaga
o`tib ketmasligini, ya'ni klapanlarni nihoyatda zich berkitib turishini ta'minlaydi.
O`ng qorincha oldingi tomonidan yuqoriroqda arterial teshik bilan yakunlanuvchi
arteriya konusini shakllantiradi. Bu qismdan o`pka tarmog`i boshlanadi. Teshik
atrofi baquvvat fibroz to`qimadan tashkil topgan halqa bilan o`ralgan. U yerda o`pka
tarmog`ining uchta yarimoysimon klapanlari joylashadi. Qorincha qisqarganida
uning bo`shlig`idagi venoz qon o`pka tarmog`i nomli arteriya tomiriga o`tadi.
Diastula vaqtida bu klapanlar ham nihoyatda zich bekilib qonni teskari oqishiga yo`l
qo`ymaydi.
O`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha o`rtasida joylashgan teskari devorida uch
qavatli klapanlar (valva atrioventricularis dextra) o`rnashgan bo`lib, ular medial,
oldingi va orqa tomonlarda joylashadi. Teshik endokard devoridan o`sib chiqqan
qatlamlaridan shakllangan bo`lib, ustki tomoni endoteliy bilan qoplangan.
Chap qorincha (ventriculus sinistra) o`ng qorinchaga nisbatan baquvvatligi
bilan farqanadi. Ayniqsa, muskul qavat o`ng bo`lmacha devoriga nisbatan 2-3 marta
qalin. Bunday tuzilish qorinchaning katta kuch bilan qisqarishiga bog`liq bo`lsa
kerak. Chap bo`lmachaning oldingi devoridan yurakning chap quloqchasi (auricule
sinestra) boshlanadi. Devorining ichki yuzasi silliq tuzilishga ega. Devoridan
etsdokardning o`sib chiqishi natijasida bir nechta qatlamchalar hosil bo`lib, ulardan
so`rg`ichsimon muskul o`sib chiqadi. Muskul o`simtalari klapanlarning ichki yuzasi
va chetlariga borib yopishadi. Chap bo`lmacha bilan chap qorincha o`rtasida fibroz
to`qimadan tashkil topgan bo`lmacha qorincha teshigi bo`lib, teshik atrofida oldingi
va orqa ikki tavaqali mitral klapanlar (valva artioventricularis sinistra) joylashadi.
Chap qorinchaning yuqori qismida arterial teshik (astium aortae) bo`lib, u orqali
chap qorinchadan arterial qon aortaga o`tadi. Aorta boshlang`ich qismida ham xuddi
o`pka tarmog`iga o`xshab uchta - orqa, o`ng va chap yarimoysimon klananlar
joylashadi. Bularning ham funktsional mexanizmi boshqa klapanlarnikiga
o`xshagan.
Yurakning devori uch qavatdan iborat bo`lib, endokard, o`rta miokard, tashqi
perikarddan iborat.
Ilmiybaza.uz
Endokard yurakning ichki, qon tegib harakatlanadigan qavati bo`lib,
ko`rinishi jihatidan yirik tomirlar ichki qavati tuzilishiga o`xshagan. Endokard
yurakning muskul qavatiga nisbatan ancha yupqa bo`lib, yurak barcha kameralari
ichki yuzasini shu bilan birga klapanlari, so`rg`ichsimon muskullari va payli
tolalarining ham ustini qoplaydi. Endokard qalinligi yurak bo`shlig`ida bir xilda
bo`lmay chap qorinchalar devorida qalinroq, ayniqsa qorinchalararo to`siqda hamda
yirik tomirlardan aorta va o`pka tomirlariga yaqin yuzalarida bir muncha qalinligi
kuzatiladi. Endokard ustki yuzasi epiteliy hujayralari bilan qoplangan bo`lib, uning
ostida epiteliyga xos bazal membrana joylashadi. Uning ostida ham tabaqalangan
hujayralar ko`plab uchraydigan biriktiruvchi to`qima, ya'ni endoteliy qavati
joylashadi. Bulardan keyin mushak - elastik qavat yotadi. Tarkibida ko`plab elastik
tolalar uchraydi. Endokard qavatlarining oxirida, ya'ni muskul qavati bilan
chegaralanadigan qismida elastik, kollagen va retikula tolalari hamda qon tomir
ko`plab uchraydigan tashqi biriktiruvchi to`qima qavati yotadi. Ma'lum bo`lishicha,
endokard bo`lmachalar va qorinchalararo hamda yirik tomirlar klapanlarini tashkil
qilishda ishtirok etadi.
Miokard yurakning boshqa qavatlariga nisbatan eng kuchli va qalinligi bilan
farqlanadi. Bu qavat asosan ko`ndalang targ`il muskul to`qimasidan tashkil topgan
bo`lib,
muskul
tolalari
ketma-ket
joylashgan
muskul
hujayralaridan,
kardiomiotsitlardan tashkil topgan. Bu tolalar yon tarmoqlari bilan tutashib,
to`rsimon shaklini egallaydi. Muskul tolalarining uzunligi o`rtacha 50-100 mkm.,
diametri 17-20 mkm. ga teng. Skelet muskulaturasidan farqi yurak muskul tolalari
sarkoplazmada joylashgan miofibrillalar sarkoplazmaning periferik qismida
joylashadi. Markaziy qismida joylashgan 1-2 yadrosiga ega.
Miokard muskulaturasi ham xuddi endokardga o`xshab yurak devorining
hamma joyida bir xil emas. Bo`lmachalar devorida muskul tolachalar tashqi
uzunasiga va ichki sirkulyar holatda joylashgan ikki qavatni tashkil etsa, qorinchalar
devorida uch qavatni tashkil etadi. Bularda uzunasiga joylashgan yupqa tashqi, o`rta
sirkulyar va ichki uzunasiga joylashgan qavatlar mavjud.
Ilmiybaza.uz
Epikard seroz pardadan tashkil topgan bo`lib, parietal va vistseral qavatlarni
tashkil etadi. Epikard yurak hamda aorta va o`pka tarmog`i tomirlarining yurakka
yaqin qismlarini qoplab, so`ng parietal varag`iga aylanib, perikard devorini tashkil
etadi. Natijada ikkala varaq yurak xalta bo`shlig`ini tshikil etadi. Bo`shliq, ichida
hamma vaqt seroz suyuqligi joylashadi. Suyuqlik yurak qisqarib bo`shashganida
varaqlari ichki yuzasini yog`lab turadi.
YURAKNING O`TKAZUVCHI TIZIMI
Yurak bo`lmacha va qorinchalarining navbatma-navbat ritmik holatda
qisqarishi maxsus o`tkazuvchi yo`l orqali sodir bo`ladi. Bu yo`l qo`zg`alishning
bo`lmachalardan qorinchalar tomon o`tishini ta'minlaydi. Yurak miotsitlarida paydo
bo`lgan qo`zg`alishni tezda boshqa miotsitlar bo`ylab tarqatadi.
Yurakning o`tkazuvchi yo`lini tashkil qiluvchi tolalarining morfologik
tuzilishi skelet muskul tolachalaridan farq qiladi. Yurak muskul tolachalarida
ko`ndalang yo`llari kam, sarkoplazma ko`p uchraydi. O`tkazuvchi yo`li bir nechta
joyda tugunlar hosil qiladi:
-
Kis-Flyak tutami yoki sinus tuguncha. Bu tuguncha o`ng yurak
bo`lmasi epikardining ostida, kovak venalarining quyilish joyida joylashadi.
- Ashoff-Tavar yoki atreoventrikulyar tuguni, o`ng yurak bo`lmasining
devorida, uch tavaqali klapanning oldida joylashadi. Tugun tolalari yuqorida bo`lma
muskullariga tutashgan bo`lib, pastki tomonda esa bitta muskul bog`lami shaklida
kuzatiladi, so`ng Kis tutami va Purkine tolalari sifatida qorinchaga tarmoqlanadi.
Purkine tolalari endokard ostida joylashgan bo`lib, to`rsimon shaklda tarqalgan
bo`ladi.
Qo`zg`alish
odatda
Kis-Flyak
tugunidan
boshlanadi.
Natijada
bo`lmachalarda qisqarish sodir bo`lib, so`ng Ashoff-Tavar tugunlariga o`tadi, undan
keyin esa Kis tolalariga o`tib, yuraklar qisqarishiga olib keladi.
Xullas, yurakning o`tkazib berish yo`li yurakdagi qisqarish (sistola) va
o`shashish (diastola) jarayonlarini tartibga soladi, vegetativ nerv tizimi orqali
Ilmiybaza.uz
boshqarilib turadi. Bularga yurak ishi ni tezlatuvchi, sekinlatuvchi, kuchaytiruvchi
va susaytiruvchi nervlar kiradi.
Yurak oldingi ko`ks oralig`ida asimmetrik holda joylashadi. Uning ko`proq
qismi oldingi o`rta chizig`ining chap tomonida joylashadi. O`ng tomonida asosan
o`ng bo`lmacha bilan ikkala kovak venalari yotadi. Yurakning uch qismi o`mrov
o`rta chizig`i bo`ylab 1 sm. ichkariroqda V qovurg`alararo yuzasiga to`g`ri keladi.
Yuqorigi chegarasi esa III qovurg`alarning ko`krak suyagidagi tutashishi natijasida
hosil bo`lgan tog`aylarning yuqori qismidan o`tadi. O`ng chegarasi ko`krak
suyagining o`ng tomonida joylashgan III-v qovurg`alar ro`parasidan 2-3 sm. o`ng
tomoniga to`g`ri keladi. Pastki chegarasi o`ng tomonda joylashgan V qovurg`a
tog`ayidan boshlab yurak uchigacha o`tkazilgan ko`ndalang chiziq bo`ylab yotadi.
Yurakning funktsional ishi asosan fazadan tashkil topgan: sistola - qisqarish;
diastola - bo`shashish; pauza - yurak bo`lmachalari qisqarganida qorinchalar
bo`shashadi, so`ng umumiy yurak pauzasi keladi, bunda yurak bo`lmacha va
qorinchalari bo`shashadi. So`ng yangi qisqarishlar davom etadi. Ma'lum bo`lishicha,
bir soat ichida yurakdan 300 litr qon o`tar ekan.
KICHIK QON AYLANISH DOIRASI
Kichik qon aylanish tizimi o`pkalarda venoz qonini kislorodga boy arteriya
qoniga aylantirib beruvchi tomirlar tizimidir. Kichik qon aylanish doirasining
tomirlari o`ng qorinchadan chiqadigan o`pka tarmog`i (troncus pulmonalia)
tomiridan boshlanadi. O`pka tarmog`i chapdan yuqoriga qiyshiq holda ko`tarilib,
orqasida joylashgan aorta bilan kesishib o`tadi, uning uzunligi chamasi 5-6 sm.,
diametri 3-3,5 sm. bo`lib aorta yoyi ostida IV-V ko`krak umurtqalari qarshisida
ikkita, ya'ni o`ng va chap o`pka arteriyalariga (aa. Pulmonalis dextra et sinistra)
bo`linadi. Bular o`ng va chap o`pka darvozasi tomon qarab yo`naladi. O`pka
tarmog`i o`ng va chap o`pka arteriyalariga bo`linadigan joyida aorta yoyiga tortilgan
muskul fibroz to`qimalaridan
Ilmiybaza.uz
tashkil topgan tutam, arteriya payi joylashadi. Arteriya payi embrional rivojlanish
paytida tomir vazifasini bajarib kelgan. Embrional davrda o`pkalar gaz almashinish
jarayonida ishtirok etmasligi natijasida kichik qon aylanish doirasi shu tomir orqali
qon, o`pka tarmog`idan o`pkalarga yo`nalmasdan to`g`ri aorta yoyiga o`tgan. Bola
tug`ilgandan so`ng o`pka ishlab ketishi natijasida bu yo`l asta-sekin bitib ketadi. Bu
tomirga Batalov yo`li ham deyiladi.
O`ng o`pka arteriyasi chap o`pka arteriyasiga nisbatan uzunroq bo`lib,
ko`tariluvchi aorta, yuqorigi kovak vena yonidan, aorta yoyi ostidan o`tib o`ng o`pka
darvozasi tomon yo`naladi. Chap o`pka arteriyasi o`pka tarmog`ining davomi
shaklida ko`ndalang yo`nalib, pastga tushuvchi aorta oldidan o`tib o`pkaga boradi.
Ikkala o`pka arteriyalari o`pkalar ichiga kirib tarmoqlanib ketadi. Tarmoqlanishi
xuddi bronxlarga o`xshab dastlab o`pka bo`laklariga, so`ng segment bo`laklariga va
oxiri mayda kapillyar tomirlariga bo`linib, o`pka alveolalari orqali gaz almashinish
jarayoni sodir bo`ladi. Ayni vaqtda karbonat angidrid qondan alveolalarga o`tadi.
Nafas bilan tashqariga chiqiladi. Shu bilan birga alveola ichidagi kislorod qonga
o`tadi. O`pkada ana shunday gaz almashinishi oqibatida qon kislorodga boyib, qizil
tusga kiradi, ya'ni arterial qonga aylanadi. Mayda venula tomiri yiriklashib, oxiri
ikkala o`pkadan kislorodga to`yingan ikkitadan o`pka vena tomirlari (vv.
pulmonavis) chiqib, yurakning chap bo`lmachasiga quyiladi. O`pka venalarida
klapanlar bo`lmaydi.
Adabiyotlar:
1.Qodirov E.Q. Odam anatomiyasi. Chinor ENK; Toshkent, 2003.
2.Kolesnikov R.V. Odam anatomiyasi. 1964 yilgi ruscha nashirdan tarjima.
Toshkent. O‘qituvchi. 1970.
3.Axmedov N.K. ATLAS. Odam anatomiyasi. Toshkent. «Tibbiyot nashiri» 1996.
Ilmiybaza.uz
