QONUN USTUVORLIGINI TA’MINLASH VA SUD HUQUQ TIZIMINI YANADA ISLOH QILISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI

Yuklangan vaqt

2024-07-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

469,1 KB


QONUN USTUVORLIGINI TA’MINLASH VA SUD HUQUQ TIZIMINI YANADA ISLOH QILISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI Reja: 1. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash,sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish jarayonida sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish. 2. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash. Ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirish. 3. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikning oldini olish tizimini takomillashtirish yo‘llari, jamoatchilik nazorati va kafolatlangan xavfsizlik. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlash hamda odil sudlovga erishish orqali sudning nufuzini oshirish va xalqning sudga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash sud – huquq tizimini isloh qilish sohasida davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2018 yil 28 dekabr kuni Parlamentga qilgan Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, “...yurtimizda so‘nggi yillarda qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq sohasini takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu o‘zgarishlar inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash va odil sudlovga erishish, huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan”. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr – QONUN USTUVORLIGINI TA’MINLASH VA SUD HUQUQ TIZIMINI YANADA ISLOH QILISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI Reja: 1. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash,sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish jarayonida sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish. 2. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash. Ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirish. 3. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikning oldini olish tizimini takomillashtirish yo‘llari, jamoatchilik nazorati va kafolatlangan xavfsizlik. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlash hamda odil sudlovga erishish orqali sudning nufuzini oshirish va xalqning sudga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash sud – huquq tizimini isloh qilish sohasida davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2018 yil 28 dekabr kuni Parlamentga qilgan Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, “...yurtimizda so‘nggi yillarda qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq sohasini takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu o‘zgarishlar inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash va odil sudlovga erishish, huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan”. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr – qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi mustahkamlanib qo‘yilgan (13-modda). Ijtimoiy qadriyatlarning davlat foydasini emas, balki inson foydasini ko‘zlab o‘zgartirilishi jamiyat tomonidan to‘la qo‘llab – quvvatlanadi. Zero, hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi tamoyilining Konstitutsiyamizda belgilanganligi (11-modda) mustaqilligimizning eng muhim yutuqlaridan biri hisoblanadi. O‘tgan davr mobaynida sud tizimi faoliyati samardorligini oshirish, sudyalarni tanlash va joy – joyiga qo‘yish tartibini takomillashtirish, har bir ish bo‘yicha qonuniy, asoslantirilgan va adolatli sud qarori chiqarilishini ta’minlashga qaratilgan kompleks chora – tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi – Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va uning tarkibida harbiy sudlar, fuqarolik, jinoyat, iqtisodiy va ma’muriy sudlar to‘la – to‘kis tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar Oliy kengashi tuzildi, sudyalik lavozimiga muddatsiz davrga tayinlash (saylash) tartibi joriy qilindi. Ta’kidlash joizki, barcha toifadagi sud ishlarini sayyor sud majlislarida ko‘rib chiqish amaliyotining kengaytirilganligi aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish va sud hokimiyatining ochiqligini oshirish yo‘lida ko‘rilgan muhim chora bo‘ldi. Sud hokimiyati organlarining xususiyatlari shundaki, ular konstitutsiyaga asosan (106 - modda ), qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. Lekin, bu davlat hokimiyati tizimiga kirgan har bir hokimiyat amaliy ish yuritishda qarama – qarshi ish olib borishi mumkin, degan ma’noni anglatmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11 – moddasiga muvofiq davlat hokimiyatining tizimi – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linsada, ularning biri ikkinchisidan ajralgan holda ish yuritmaydilar. Davlat hokimiyati tizimining bo‘linish prinsipiga asoslanishi, hokimiyatni o‘ta markazlashtirishdan, uni yagona yuqori mansab egasi qo‘lida bo‘lishidan saqlaydi, bitta hokimiyatning o‘zboshimchalik bilan ish yuritishiga yo‘l qo‘ymaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106 - moddasida va O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunining 2 – moddasida ko‘rsatilganidek, sud qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi mustahkamlanib qo‘yilgan (13-modda). Ijtimoiy qadriyatlarning davlat foydasini emas, balki inson foydasini ko‘zlab o‘zgartirilishi jamiyat tomonidan to‘la qo‘llab – quvvatlanadi. Zero, hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi tamoyilining Konstitutsiyamizda belgilanganligi (11-modda) mustaqilligimizning eng muhim yutuqlaridan biri hisoblanadi. O‘tgan davr mobaynida sud tizimi faoliyati samardorligini oshirish, sudyalarni tanlash va joy – joyiga qo‘yish tartibini takomillashtirish, har bir ish bo‘yicha qonuniy, asoslantirilgan va adolatli sud qarori chiqarilishini ta’minlashga qaratilgan kompleks chora – tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi – Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va uning tarkibida harbiy sudlar, fuqarolik, jinoyat, iqtisodiy va ma’muriy sudlar to‘la – to‘kis tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar Oliy kengashi tuzildi, sudyalik lavozimiga muddatsiz davrga tayinlash (saylash) tartibi joriy qilindi. Ta’kidlash joizki, barcha toifadagi sud ishlarini sayyor sud majlislarida ko‘rib chiqish amaliyotining kengaytirilganligi aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish va sud hokimiyatining ochiqligini oshirish yo‘lida ko‘rilgan muhim chora bo‘ldi. Sud hokimiyati organlarining xususiyatlari shundaki, ular konstitutsiyaga asosan (106 - modda ), qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. Lekin, bu davlat hokimiyati tizimiga kirgan har bir hokimiyat amaliy ish yuritishda qarama – qarshi ish olib borishi mumkin, degan ma’noni anglatmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11 – moddasiga muvofiq davlat hokimiyatining tizimi – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linsada, ularning biri ikkinchisidan ajralgan holda ish yuritmaydilar. Davlat hokimiyati tizimining bo‘linish prinsipiga asoslanishi, hokimiyatni o‘ta markazlashtirishdan, uni yagona yuqori mansab egasi qo‘lida bo‘lishidan saqlaydi, bitta hokimiyatning o‘zboshimchalik bilan ish yuritishiga yo‘l qo‘ymaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106 - moddasida va O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunining 2 – moddasida ko‘rsatilganidek, sud o‘z faoliyatini mustaqillik, sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi prinsiplari asosida amalga oshiradi. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron – bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Fanda sud hokimiyatining ta’rifi bo‘yicha ikkita asosiy yondoshuv mavjud bo‘lib, birinchi konsepsiyaga ko‘ra, “sud hokimiyati qonunga bo‘ysundirilgan va sud ishlarini yuritish tartibida qonunni qo‘llashga da’vat etilgan organlar tizimini tashkil qiladi” deyilsa, “ikkinchisida” sud hokimiyatini sud ishlarini ko‘rib chiqish bilan bog‘liq faoliyat sifatida talqin etiladi. Muhimi, har ikkala konsepsiyada sud hokimiyatini ifodalovchi uzviy birlikdagi ikkita asosiy jihat ajratib ko‘rsatiladi. O‘zbekiston Respublaikasi Oliy sudi Plenumi sud hokimiyati tushunchasiga birinchi marta quyidagicha ta’rif beradi: ”Sud hokimiyati – bu sudlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so‘zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo‘jalik ishlarini va ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha vakolatidir”1. 1993 yil 6 mayda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Qonun2 Konstitutsiyaviy sudning faoliyatini tashkil qilish masalalariga bag‘ishlangan ilk hujjat bo‘lgan. Umumiy yurisdiksiya sudlari, shuningdek xo‘jalik (hozirda iqtisodiy) sudlarining faoliyati dastlab O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun3 bilan tartibga solingan. Ushbu huquqiy hujjatda sud tizimining tashkiliy asoslaridan tashqari demokratik huquqiy davlatning faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashning zaruriy sharti sifatida sudyalarning mustaqilligi kafolatlari belgilab qo‘yilgan. Inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan faoliyatni amalga oshiradigan sud hokimiyatining shakllantirilishi, davlatda ijtimoiy barqororlik va 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами. 1991 -1997. – Т.: “Шарқ”, 1997. – Б. 5-6. 2 Мазкур Қонун Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 31 майдаги ЎРҚ – 434-сонли “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги Конституциявий қонунига асосан ўз кучини йўқотган. 3 Мазкур Қонунга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилиб, 2000 йил 14 декабрь 162-II сон Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги янги таҳрири қабул қилинди. o‘z faoliyatini mustaqillik, sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi prinsiplari asosida amalga oshiradi. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron – bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Fanda sud hokimiyatining ta’rifi bo‘yicha ikkita asosiy yondoshuv mavjud bo‘lib, birinchi konsepsiyaga ko‘ra, “sud hokimiyati qonunga bo‘ysundirilgan va sud ishlarini yuritish tartibida qonunni qo‘llashga da’vat etilgan organlar tizimini tashkil qiladi” deyilsa, “ikkinchisida” sud hokimiyatini sud ishlarini ko‘rib chiqish bilan bog‘liq faoliyat sifatida talqin etiladi. Muhimi, har ikkala konsepsiyada sud hokimiyatini ifodalovchi uzviy birlikdagi ikkita asosiy jihat ajratib ko‘rsatiladi. O‘zbekiston Respublaikasi Oliy sudi Plenumi sud hokimiyati tushunchasiga birinchi marta quyidagicha ta’rif beradi: ”Sud hokimiyati – bu sudlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so‘zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo‘jalik ishlarini va ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha vakolatidir”1. 1993 yil 6 mayda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Qonun2 Konstitutsiyaviy sudning faoliyatini tashkil qilish masalalariga bag‘ishlangan ilk hujjat bo‘lgan. Umumiy yurisdiksiya sudlari, shuningdek xo‘jalik (hozirda iqtisodiy) sudlarining faoliyati dastlab O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun3 bilan tartibga solingan. Ushbu huquqiy hujjatda sud tizimining tashkiliy asoslaridan tashqari demokratik huquqiy davlatning faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashning zaruriy sharti sifatida sudyalarning mustaqilligi kafolatlari belgilab qo‘yilgan. Inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan faoliyatni amalga oshiradigan sud hokimiyatining shakllantirilishi, davlatda ijtimoiy barqororlik va 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами. 1991 -1997. – Т.: “Шарқ”, 1997. – Б. 5-6. 2 Мазкур Қонун Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 31 майдаги ЎРҚ – 434-сонли “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги Конституциявий қонунига асосан ўз кучини йўқотган. 3 Мазкур Қонунга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилиб, 2000 йил 14 декабрь 162-II сон Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги янги таҳрири қабул қилинди. qonunchilikning ta’minlanishi, “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunlarning qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasida sud islohoti ilk bosqichining asosiy mazmunini tashkil etdi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2012 yil 21 martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori va Vaziralar Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish dasturi doirasida boshlanib, izchillik bilan bosqichma – bosqich davom etib kelmoqda. Xususan, “O‘zbekiston qonun ustuvorligi yo‘lida hamkorlik” qo‘shma loyihasi doirasida yaratilgan “E - SUD” milliy elektron sudlov tizimining sud buyrug‘ini chiqarish bo‘yicha Zangiota, Yuqori Chirchiq, Bekabod tumanlararo sudlari, Toshkent shahri fuqarolik ishlari bo‘yicha Yakkasaroy, Mirzo Ulug‘bek, Mirobod, Shayxontohur va Uchtepa tumanlararo sudlarida, bugungi kunda esa respublikamizning barcha sudlarida samarali faoliyat yuritmoqda. 2015 yil 9 iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi Qonunga asosan, amalda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 39 ta moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi va 2016 yilning 1 yanvaridan boshlab fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron shaklda murojaat qilish tartibi belgilandi. Natijada fuqarolar tomonidan fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron shaklda murojaat qilish, sudlar esa, chaqiruv qog‘ozlari, qaror nusxalari va boshqa sud hujjatlarini elektron shaklda yuborish imkoniyatiga ega bo‘ldi. “E - SUD” milliy elektron axborot sudlov tiziminini sudlar faoliyatiga yanada jadal sur’atlarda joriy etish va undan samarali foydalanishni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining 2016 yil 28 yanvardagi “Fuqarolik ishlari bo‘yicha Respublika sudlarida elektron aloqa vositalaridan foydalangan qonunchilikning ta’minlanishi, “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunlarning qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasida sud islohoti ilk bosqichining asosiy mazmunini tashkil etdi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2012 yil 21 martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori va Vaziralar Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish dasturi doirasida boshlanib, izchillik bilan bosqichma – bosqich davom etib kelmoqda. Xususan, “O‘zbekiston qonun ustuvorligi yo‘lida hamkorlik” qo‘shma loyihasi doirasida yaratilgan “E - SUD” milliy elektron sudlov tizimining sud buyrug‘ini chiqarish bo‘yicha Zangiota, Yuqori Chirchiq, Bekabod tumanlararo sudlari, Toshkent shahri fuqarolik ishlari bo‘yicha Yakkasaroy, Mirzo Ulug‘bek, Mirobod, Shayxontohur va Uchtepa tumanlararo sudlarida, bugungi kunda esa respublikamizning barcha sudlarida samarali faoliyat yuritmoqda. 2015 yil 9 iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi Qonunga asosan, amalda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 39 ta moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi va 2016 yilning 1 yanvaridan boshlab fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron shaklda murojaat qilish tartibi belgilandi. Natijada fuqarolar tomonidan fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron shaklda murojaat qilish, sudlar esa, chaqiruv qog‘ozlari, qaror nusxalari va boshqa sud hujjatlarini elektron shaklda yuborish imkoniyatiga ega bo‘ldi. “E - SUD” milliy elektron axborot sudlov tiziminini sudlar faoliyatiga yanada jadal sur’atlarda joriy etish va undan samarali foydalanishni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining 2016 yil 28 yanvardagi “Fuqarolik ishlari bo‘yicha Respublika sudlarida elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda berilgan murojaatlarninig ko‘rib chiqilishini ta’minlash hamda Toshkent shahar va Toshkent viloyat sudlarida “E - SUD” milliy elektron sudlov axborot tizimidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. 2017 yil 30 avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ№ 3250 – son qarordan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad sudlar faoliyati ochiqligi, shaffofligi va tezkorligini ta’minlashdan iborat bo‘lib, sudlarda ishlarning o‘z vaqtida ko‘rilishi ustidan samarali nazorat tzimini yaratish maqsadida ularning ishini avtomatlashtirish va faoliyati haqidagi ma’lumotlarni tizimlashtirishni nazarda tutadi. Mazkur qaror bilan 2017-2020 yillarda sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish navbatdagi yangi dasturi tasdiqlandi. Dasturning amaliy ijrosi doirasida 2018 yil sentyabridan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining yangi rasmiy veb – sayti, undagi interaktiv xizmatlar yaratildi, www.sud.uz, www.oliysud.uz va www.supcourt.uz manzillari bo‘yicha sayt joylashtirildi. Endilikda ushbu tizim orqali fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron murojaat qilish bilan birga sud majlislarining jadvali, kuni va vaqtidan elektron tarzda xabardor bo‘lish, barcha sud qarorlari bilan tanishish mumkin. O‘zbekistonda ilk marotaba doimiy ishlovchi sud majlislarining onlayn translyatsiyasi joriy etildi. Bu holat ayni sud jarayonini Oliy sudning veb – sayti orqali to‘g‘ridan – to‘g‘ri kuzatib borish imkoniyatini beradi. Hozirda ushbu tizim sinov tariqasida O‘zbekistonning chekka hududlari bo‘lgan Xorazm, Surxondaryo va Namangan viloyatlaridagi 12 ta sudga o‘rnatildi va ishga tushirildi. 2018 yilning oxirga qadar 22 ta, 2019 yilda esa 100 dan ortiq sudni onlayn translyatsiya tizimiga o‘tkazish rejalashtirilmoqda4. Xalqaro ekspertlar ushbu jihatga alohida e’tibor qaratib, O‘zbekistonda ishlab chiqilgan davlat boshqaruviga AKT ni keng joriy qilish, “elektron hukumat” va http://kun.uz/news4376 holda berilgan murojaatlarninig ko‘rib chiqilishini ta’minlash hamda Toshkent shahar va Toshkent viloyat sudlarida “E - SUD” milliy elektron sudlov axborot tizimidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. 2017 yil 30 avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ№ 3250 – son qarordan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad sudlar faoliyati ochiqligi, shaffofligi va tezkorligini ta’minlashdan iborat bo‘lib, sudlarda ishlarning o‘z vaqtida ko‘rilishi ustidan samarali nazorat tzimini yaratish maqsadida ularning ishini avtomatlashtirish va faoliyati haqidagi ma’lumotlarni tizimlashtirishni nazarda tutadi. Mazkur qaror bilan 2017-2020 yillarda sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish navbatdagi yangi dasturi tasdiqlandi. Dasturning amaliy ijrosi doirasida 2018 yil sentyabridan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining yangi rasmiy veb – sayti, undagi interaktiv xizmatlar yaratildi, www.sud.uz, www.oliysud.uz va www.supcourt.uz manzillari bo‘yicha sayt joylashtirildi. Endilikda ushbu tizim orqali fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga elektron murojaat qilish bilan birga sud majlislarining jadvali, kuni va vaqtidan elektron tarzda xabardor bo‘lish, barcha sud qarorlari bilan tanishish mumkin. O‘zbekistonda ilk marotaba doimiy ishlovchi sud majlislarining onlayn translyatsiyasi joriy etildi. Bu holat ayni sud jarayonini Oliy sudning veb – sayti orqali to‘g‘ridan – to‘g‘ri kuzatib borish imkoniyatini beradi. Hozirda ushbu tizim sinov tariqasida O‘zbekistonning chekka hududlari bo‘lgan Xorazm, Surxondaryo va Namangan viloyatlaridagi 12 ta sudga o‘rnatildi va ishga tushirildi. 2018 yilning oxirga qadar 22 ta, 2019 yilda esa 100 dan ortiq sudni onlayn translyatsiya tizimiga o‘tkazish rejalashtirilmoqda4. Xalqaro ekspertlar ushbu jihatga alohida e’tibor qaratib, O‘zbekistonda ishlab chiqilgan davlat boshqaruviga AKT ni keng joriy qilish, “elektron hukumat” va http://kun.uz/news4376 elektron hujjat aylanishi tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy – huquqiy bazaga yuksak baho berdi. 2-&.Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash.Ma’muriy, jinoyat, fukarolik va iktisodiy konunchilikni takomillashtirish Mustaqillik yillarida sud – huquq sohasini izchil demokratlashtirish va erkinlashtirish, sud hokimiyati mustaqilligini mustahkamlash, fuqarolar huquq hamda erkinliklarini himoya qilish tizimi samaradorligini oshirish bo‘yicha ulkan ishlar qilindi. Xalqaro normalarga mos soha qonunchiligi shakllantirilib, muntazam takomillashtirib borildi. Bugungi kunda bizning huquqiy doktrinamiz demokratik tamoyillarga asoslangan bo‘lib, eng avvalo, O‘zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko‘ra inson huquqlari ustuvorligini ta’minlaydi, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti –harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqini kafolatlaydi. Konstitutsiyaning ushbu qoidasi umume’tirof etilgan xalqaro me’yorlarga mos keladi. Xususan, “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 8-moddasida aytilganidek:” “Har bir inson unga konstitutsiya yoki qonunlari taqdim etgan asosiy huquqlari buzilgan hollarda bunday huquqlarning vakolatli milliy sudlar tomonidan samarali qayta tiklanishini talab qilish huquqiga egadir”. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, birinchidan, sud organlari faoliyatining shaffofligini yanada ta’minlash, aholi bilan ochiq muloqotni kengaytirish va odil sudlovni amalga oshirishda jamoatchilik roli kuchaytirildi; ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi veb – saytida sud qarorlarini tizimli ravishda e’lon qilish tartibi joriy etildi; elektron hujjat aylanishi tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy – huquqiy bazaga yuksak baho berdi. 2-&.Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash.Ma’muriy, jinoyat, fukarolik va iktisodiy konunchilikni takomillashtirish Mustaqillik yillarida sud – huquq sohasini izchil demokratlashtirish va erkinlashtirish, sud hokimiyati mustaqilligini mustahkamlash, fuqarolar huquq hamda erkinliklarini himoya qilish tizimi samaradorligini oshirish bo‘yicha ulkan ishlar qilindi. Xalqaro normalarga mos soha qonunchiligi shakllantirilib, muntazam takomillashtirib borildi. Bugungi kunda bizning huquqiy doktrinamiz demokratik tamoyillarga asoslangan bo‘lib, eng avvalo, O‘zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko‘ra inson huquqlari ustuvorligini ta’minlaydi, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti –harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqini kafolatlaydi. Konstitutsiyaning ushbu qoidasi umume’tirof etilgan xalqaro me’yorlarga mos keladi. Xususan, “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 8-moddasida aytilganidek:” “Har bir inson unga konstitutsiya yoki qonunlari taqdim etgan asosiy huquqlari buzilgan hollarda bunday huquqlarning vakolatli milliy sudlar tomonidan samarali qayta tiklanishini talab qilish huquqiga egadir”. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, birinchidan, sud organlari faoliyatining shaffofligini yanada ta’minlash, aholi bilan ochiq muloqotni kengaytirish va odil sudlovni amalga oshirishda jamoatchilik roli kuchaytirildi; ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi veb – saytida sud qarorlarini tizimli ravishda e’lon qilish tartibi joriy etildi; uchinchidan, sudlar faoliyati to‘g‘risida har chorakda viloyat sudlari raislari va ularning o‘rin bosarlari tomonidan muntazam – ravishda brifinglar o‘tkazish yo‘lga qo‘yildi; to‘rtinchidan, sud hujjatining mazmun - mohiyatini sud protsessi ishtirokchilariga to‘liq tushuntirib berish sud amaliyotiga kiritildi; beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudlov hay’atlari tomonidan sud ishlarini nazorat tartibida, viloyatlar va ularga tenglashtirilgan sudlar tomonidan sud ishlarini appelyatsiya va kassatsiya tartibida ko‘rib chiqish amaliyotining obzorlarini har chorakda e’lon qilish qat’iy belgilab qo‘yildi. Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 13 iyul “Sud huquq tizimini yanada takomillashtirish va sud hokimiyati organlariga ishonchni oshirish chora - tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining sudyalarni tanlash va lavozimga tayinlashning xolisligi va shaffofligiga ishonchni oshirish maqsadida har bir hududda sudyalar korpusini shakllantirishga ko‘maklashuvchi komissiyalar tuzildi. Shuni qayd etish zarurki, odil sudlovning amalga oshirilishi bir qator umume’tirof etilgan demokratik tamoyillar: qonunchilik (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 15-moddasi 2-qismi); sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 112 - moddasi); barchaning qonun va sud oldida tengligi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 18 –moddasi 1- qismi); fuqarolarning sud himoyasida bo‘lishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 44-moddasi); aybsizlik prezumpsiyasi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 26 - moddasi); barcha sudlarda ishlarning ochiq ko‘rib chiqilishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 113 - moddasi); sud ishlarini yuritish tili (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 115 - moddasi); gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta’minlanishiga (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 118 - moddasi) asoslanadi. uchinchidan, sudlar faoliyati to‘g‘risida har chorakda viloyat sudlari raislari va ularning o‘rin bosarlari tomonidan muntazam – ravishda brifinglar o‘tkazish yo‘lga qo‘yildi; to‘rtinchidan, sud hujjatining mazmun - mohiyatini sud protsessi ishtirokchilariga to‘liq tushuntirib berish sud amaliyotiga kiritildi; beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudlov hay’atlari tomonidan sud ishlarini nazorat tartibida, viloyatlar va ularga tenglashtirilgan sudlar tomonidan sud ishlarini appelyatsiya va kassatsiya tartibida ko‘rib chiqish amaliyotining obzorlarini har chorakda e’lon qilish qat’iy belgilab qo‘yildi. Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 13 iyul “Sud huquq tizimini yanada takomillashtirish va sud hokimiyati organlariga ishonchni oshirish chora - tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining sudyalarni tanlash va lavozimga tayinlashning xolisligi va shaffofligiga ishonchni oshirish maqsadida har bir hududda sudyalar korpusini shakllantirishga ko‘maklashuvchi komissiyalar tuzildi. Shuni qayd etish zarurki, odil sudlovning amalga oshirilishi bir qator umume’tirof etilgan demokratik tamoyillar: qonunchilik (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 15-moddasi 2-qismi); sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 112 - moddasi); barchaning qonun va sud oldida tengligi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 18 –moddasi 1- qismi); fuqarolarning sud himoyasida bo‘lishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 44-moddasi); aybsizlik prezumpsiyasi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 26 - moddasi); barcha sudlarda ishlarning ochiq ko‘rib chiqilishi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 113 - moddasi); sud ishlarini yuritish tili (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 115 - moddasi); gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta’minlanishiga (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 118 - moddasi) asoslanadi. Huquqiy davlat qurish va uning qurilish prinsiplarini jamiyatda qaror toptirish jarayonida eng avvalo, respublikamiz fuqarolarining huquqiy bilim va madaniyatini oshirish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Mamlakatimiz rahbari davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan islohotlar ko‘lamini belgilab berar ekan, avvalo boshqaruv sohasidagi o‘zgartirishlar va shuning bilan bir qatorda bozor iqtisodiyoti prinsiplari qaror topib borayotgan bir sharoitda fuqarolar, tadbirkorlar va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning huquq va erkinliklari yanada ishonchli muhofaza qilinishi lozimligini alohida ta’kidladi. Ma’muriy qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha. Ma’muriy qonunchilik davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ma’muriy qonunchilik – ijro etuvchi hokimiyatning tashkil qilinishi va amal qilishi jarayonida, davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuidir. Ma’muriy qonunchilikni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni: -ma’muriy qonunchiligi normalarini ko‘rib chiqish va unifikatsiyalash; -ma’muriy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirish; -fuqarolarning huquq va erkinliklarini ma’muriy qonunchilik asosida ishonchli muhofaza qilinishini ta’minlash; -ma’muriy-protsessual qonunchilik normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -ma’muriy protsessda shaxsning huquq va erkinliklari kafolatlarini ishonchli ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligining samarali tizimini yaratish davlatning qonuniylik va huquq-tartibotni ta’minlash, inson huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlari, tinchlik va xavfsizlikni ishonchli himoya qilish bo‘yicha ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Huquqiy davlat qurish va uning qurilish prinsiplarini jamiyatda qaror toptirish jarayonida eng avvalo, respublikamiz fuqarolarining huquqiy bilim va madaniyatini oshirish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Mamlakatimiz rahbari davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan islohotlar ko‘lamini belgilab berar ekan, avvalo boshqaruv sohasidagi o‘zgartirishlar va shuning bilan bir qatorda bozor iqtisodiyoti prinsiplari qaror topib borayotgan bir sharoitda fuqarolar, tadbirkorlar va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning huquq va erkinliklari yanada ishonchli muhofaza qilinishi lozimligini alohida ta’kidladi. Ma’muriy qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha. Ma’muriy qonunchilik davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ma’muriy qonunchilik – ijro etuvchi hokimiyatning tashkil qilinishi va amal qilishi jarayonida, davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuidir. Ma’muriy qonunchilikni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni: -ma’muriy qonunchiligi normalarini ko‘rib chiqish va unifikatsiyalash; -ma’muriy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirish; -fuqarolarning huquq va erkinliklarini ma’muriy qonunchilik asosida ishonchli muhofaza qilinishini ta’minlash; -ma’muriy-protsessual qonunchilik normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -ma’muriy protsessda shaxsning huquq va erkinliklari kafolatlarini ishonchli ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligining samarali tizimini yaratish davlatning qonuniylik va huquq-tartibotni ta’minlash, inson huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlari, tinchlik va xavfsizlikni ishonchli himoya qilish bo‘yicha ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Parlamentga Murojaatnomasida Jinoyat va Jinoyat protsessual kodekslari qariyb 25 yil oldin qabul qilinganligi, o‘tgan davr mobaynida jamiyatdagi munosabatlar, odamlarning yashash tarzi, ongi, dunyoqarashi o‘zgarganligi va bu kodekslar davr talabiga javob bermay qolganligi ta’kidlandi. Shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarligidagi idoralararo komissiyaga 2019 yil 1 iyuliga qadar Jinoyat va Jinoyat protsessual kodekslarining yangi loyihalarini tayyorlash topshirildi. Bugungi kunda zamonaviy xalqaro standartlar va ilg‘or xorijiy tajribani inobatga olgan holda, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirishning mutlaqo yangi ustuvor yo‘nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jinoyat va jinoyat protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 14.05.2018 yil 14 maydagi №PQ-3723 - sonli Qarori bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasi tasdiqlandi. Ushbu konsepsiyada quyidagilar O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari va vazifalari etib belgilab berildi: -jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilish; -jinoiy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirish; -fuqarolar huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarining ta’sirchan va ishonchli muhofaza qilinishini ta’minlash; -jinoyat-protsessual qonunchiligi normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -jinoyat protsessida shaxsning huquq va erkinliklari kafolatlarini ishonchli ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish; -jinoyat protsessining yangi shakl va tartib-taomillarini kiritish. Fuqarolik qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha. Fuqarolik qonunchiligining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Parlamentga Murojaatnomasida Jinoyat va Jinoyat protsessual kodekslari qariyb 25 yil oldin qabul qilinganligi, o‘tgan davr mobaynida jamiyatdagi munosabatlar, odamlarning yashash tarzi, ongi, dunyoqarashi o‘zgarganligi va bu kodekslar davr talabiga javob bermay qolganligi ta’kidlandi. Shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarligidagi idoralararo komissiyaga 2019 yil 1 iyuliga qadar Jinoyat va Jinoyat protsessual kodekslarining yangi loyihalarini tayyorlash topshirildi. Bugungi kunda zamonaviy xalqaro standartlar va ilg‘or xorijiy tajribani inobatga olgan holda, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirishning mutlaqo yangi ustuvor yo‘nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jinoyat va jinoyat protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 14.05.2018 yil 14 maydagi №PQ-3723 - sonli Qarori bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasi tasdiqlandi. Ushbu konsepsiyada quyidagilar O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari va vazifalari etib belgilab berildi: -jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilish; -jinoiy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirish; -fuqarolar huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarining ta’sirchan va ishonchli muhofaza qilinishini ta’minlash; -jinoyat-protsessual qonunchiligi normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -jinoyat protsessida shaxsning huquq va erkinliklari kafolatlarini ishonchli ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish; -jinoyat protsessining yangi shakl va tartib-taomillarini kiritish. Fuqarolik qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha. Fuqarolik qonunchiligining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi 1993 - 1996 yillarda, ya’ni bundan 24 yil avval, iqtisodiyot endigina rivojlana boshlagan, iqtisodiyotni huquq bilan tartibga solishga kirishilgan bir sharoitlarda ishlab chiqilgan va 1997 yil 1 martdan boshlab amalga kiritilgan edi. O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda fuqarolik qonun hujjatlarini takomillashtirish va unifikatsiya qilish masalalariga doir bir qator xalqaro konferensiyalar va davra suhbatlari bo‘lib o‘tdi. Ta’kidlash lozimki, Fuqarolik va va fuqarolik protsessual Kodekslarini takomillashtirish yuzasidan ishlar olib borilar ekan, fuqarolik qonun hujjatlari rivojlanishining strategiyasi hamda uni bosqichma-bosqich taktik jihatdan amalga oshirish masalalari bo‘yicha aniq to‘xtamga kelish zarur bo‘lib hisoblanadi. Biz qonun hujjatlari yuzasidan nimalarga ega ekanligimizni va yaqin yillar hamda kelajak istiqboldagi 15-20 yil ichida fuqarolik qonun hujjatlarini rivojlantirish bo‘yicha qanday ishlar olib borilishi kerakligi yuzasidan aniq tasavvurga ega bo‘lishimiz lozim. Fuqarolik qonun xujjatlarini takomillashtirish uchun avvalo quyidagilarga aloxida e’tibor qaratish lozim: -fuqarolik sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini yanada takomillashtirishga; -fuqarolik sud ishlarini yuritish vazifalarini to‘laqonli bajarishga; -sud orqali himoyalanish huquqini ta’minlashga; -sudga murojaat qilish shakllarini tushintirishga -fuqarolik ishini yuritish va sud hujjatlarini ijrosini ta’minlashga. Iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha. Iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni: -iqtisodiy protsessual qonunchiligi normalarini ko‘rib chiqish va unifikatsiyalash; -iqtisodiy-protsessual qonunchilik normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -iqtisodiy protsessda yuridik shaxslarning huquqlarini ta’minlash; -birinchi instansiya sudida, apellyatsiya va kassatsiya instansiyasida ish yuritish; Fuqarolik Kodeksi 1993 - 1996 yillarda, ya’ni bundan 24 yil avval, iqtisodiyot endigina rivojlana boshlagan, iqtisodiyotni huquq bilan tartibga solishga kirishilgan bir sharoitlarda ishlab chiqilgan va 1997 yil 1 martdan boshlab amalga kiritilgan edi. O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda fuqarolik qonun hujjatlarini takomillashtirish va unifikatsiya qilish masalalariga doir bir qator xalqaro konferensiyalar va davra suhbatlari bo‘lib o‘tdi. Ta’kidlash lozimki, Fuqarolik va va fuqarolik protsessual Kodekslarini takomillashtirish yuzasidan ishlar olib borilar ekan, fuqarolik qonun hujjatlari rivojlanishining strategiyasi hamda uni bosqichma-bosqich taktik jihatdan amalga oshirish masalalari bo‘yicha aniq to‘xtamga kelish zarur bo‘lib hisoblanadi. Biz qonun hujjatlari yuzasidan nimalarga ega ekanligimizni va yaqin yillar hamda kelajak istiqboldagi 15-20 yil ichida fuqarolik qonun hujjatlarini rivojlantirish bo‘yicha qanday ishlar olib borilishi kerakligi yuzasidan aniq tasavvurga ega bo‘lishimiz lozim. Fuqarolik qonun xujjatlarini takomillashtirish uchun avvalo quyidagilarga aloxida e’tibor qaratish lozim: -fuqarolik sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini yanada takomillashtirishga; -fuqarolik sud ishlarini yuritish vazifalarini to‘laqonli bajarishga; -sud orqali himoyalanish huquqini ta’minlashga; -sudga murojaat qilish shakllarini tushintirishga -fuqarolik ishini yuritish va sud hujjatlarini ijrosini ta’minlashga. Iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha. Iqtisodiy qonunchilikni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni: -iqtisodiy protsessual qonunchiligi normalarini ko‘rib chiqish va unifikatsiyalash; -iqtisodiy-protsessual qonunchilik normalarini tizimlashtirish va uyg‘unlashtirish; -iqtisodiy protsessda yuridik shaxslarning huquqlarini ta’minlash; -birinchi instansiya sudida, apellyatsiya va kassatsiya instansiyasida ish yuritish; -chet ellik shaxslar ishtirokidagi ishlarni yuritish; -iqtisodiy sudlarning sud hujjatlarini qayta ko‘rish bo‘yicha ish yuritish, iqtisodiy sudlarning sud hujjatlarini ijro etish mexanizmlarini takomillashtirish va boshqalarni o‘z ichiga oladi 3-&. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikning oldini olish tizimini takomillashtirish yo‘llari, jamoatchilik nazorati va kafolatlangan xavfsizlik Jamoat tartibini saqlash, avvalambor, voyaga yetmagan va yoshlar o‘rtasidagi huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish samaradorligini oshirish, huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning buzg‘unchi tahdidlarni barvaqt aniqlash bo‘yicha yakdil harakatlarni, ularni hamkorlikda va sifatli bartaraf etilishini ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, Respublikamizda huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning jamoat tartibini saqlash, huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi faoliyatini kelgusida tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari deb quyidagilar hisoblanadi: birinchidan, taraqqiy etayotgan respublikamiz xududlarini xavfsizligining garovi sifatida harakatlar yakdilligi asosida barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan o‘zaro hamkorlik qilishning amaliy mexanizmini joriy etish; ikkinchidan, "Jaholatga qarshi ma’rifat" ezgu g‘oyasi asosida har bir mahalla kesimida diniy-ekstremistik xususiyatga ega bo‘lgan huquqbuzarliklarni sodir etish sabab va shart-sharoitlarini barvaqt aniqlash va bartaraf etishga, birinchi navbatda, ekstremistik oqim mafkurasi ta’siri ostiga tushib qolgan shaxslarni tuzatishga alohida e’tibor qaratish; uchinchidan, prokuratura organlari tomonidan kundalik asosda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, shu jumladan, ish o‘rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlashga amaliy yordam ko‘rsatish, shuningdek, aniqlangan -chet ellik shaxslar ishtirokidagi ishlarni yuritish; -iqtisodiy sudlarning sud hujjatlarini qayta ko‘rish bo‘yicha ish yuritish, iqtisodiy sudlarning sud hujjatlarini ijro etish mexanizmlarini takomillashtirish va boshqalarni o‘z ichiga oladi 3-&. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikning oldini olish tizimini takomillashtirish yo‘llari, jamoatchilik nazorati va kafolatlangan xavfsizlik Jamoat tartibini saqlash, avvalambor, voyaga yetmagan va yoshlar o‘rtasidagi huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish samaradorligini oshirish, huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning buzg‘unchi tahdidlarni barvaqt aniqlash bo‘yicha yakdil harakatlarni, ularni hamkorlikda va sifatli bartaraf etilishini ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, Respublikamizda huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning jamoat tartibini saqlash, huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi faoliyatini kelgusida tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari deb quyidagilar hisoblanadi: birinchidan, taraqqiy etayotgan respublikamiz xududlarini xavfsizligining garovi sifatida harakatlar yakdilligi asosida barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan o‘zaro hamkorlik qilishning amaliy mexanizmini joriy etish; ikkinchidan, "Jaholatga qarshi ma’rifat" ezgu g‘oyasi asosida har bir mahalla kesimida diniy-ekstremistik xususiyatga ega bo‘lgan huquqbuzarliklarni sodir etish sabab va shart-sharoitlarini barvaqt aniqlash va bartaraf etishga, birinchi navbatda, ekstremistik oqim mafkurasi ta’siri ostiga tushib qolgan shaxslarni tuzatishga alohida e’tibor qaratish; uchinchidan, prokuratura organlari tomonidan kundalik asosda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, shu jumladan, ish o‘rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlashga amaliy yordam ko‘rsatish, shuningdek, aniqlangan qonunbuzarliklar, sun’iy to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘rish; to‘rtinchidan, aholiga eng yaqin bo‘lgan joylarda kuch va vositalar faoliyatini bevosita boshqarish va muvofiqlashtirishning samarali tizimini yaratish maqsadida ichki ishlar organlarining amaldagi tuzilmasini takomillashtirish; beshinchidan, ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibining intellektual va kasbiy darajasini oshirish, ularga qo‘shimcha tadbir va ishlardagi ishtiroki tufayli ortiqcha vazifalar yuklanishini bartaraf etish maqsadida sohaviy xizmatlar o‘rtasidagi vazifalarning aniq chegaralarini belgilash; oltinchidan, jinoyatlarga choralar ko‘rish va ularni fosh etishda, birinchi navbatda, tezkorlik va muvofiqlashgan hamkorlikni ta’minlash maqsadida huquqni muhofaza qiluvchi organlarni "Xavfsiz axoli punkti" apparat-dasturiy kompleksi imkoniyatlaridan keng foydalanishga yo‘naltirish. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikni oldini olish tizimini takomillashtirish uchun tumanlar va shaxarlarda huquqbuzarliklar profilaktikasi, tadbirkorlikni rivojlantirish va muammoli oilalar bilan ishlash ustidan nazorat qilish jamoatchilik kengashlarini tuzish; jamoatchilik kengashlari tarkibini tuman, shaxar xalq deputatlari Kengashlari deputatlari raisligida mahalla faollari, mehnat faxriylari, fan, madaniyat va san’at vakillari, mashhur sportchilar va boshqa jamoatchilik vakillari hisobidan shakllantirish maqsadga muvofik. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar – bu davlat organlari va jamoat tashkilotlari bo‘lib, ular o‘z faoliyatini qonun hamda demokratik prinsiplarga asoslangan holda amalga oshiradilar, qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlaydilar, fuqarolar, mehnat jamoalari, jamiyat va davlatning huquq va erkinliklarini himoya qiladilar, huquqbuzarlikning oldini olish va qonun hamda huquq tartibotni buzgan shaxslarga davlatning majburlov yoki jamiyatning ta’sir choralarini qo‘llaydilar5. 5 Robert Peel. History and Structure of American Law Enforcement.Part Two Law Enforcement.Chapter 5.p.142. qonunbuzarliklar, sun’iy to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘rish; to‘rtinchidan, aholiga eng yaqin bo‘lgan joylarda kuch va vositalar faoliyatini bevosita boshqarish va muvofiqlashtirishning samarali tizimini yaratish maqsadida ichki ishlar organlarining amaldagi tuzilmasini takomillashtirish; beshinchidan, ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibining intellektual va kasbiy darajasini oshirish, ularga qo‘shimcha tadbir va ishlardagi ishtiroki tufayli ortiqcha vazifalar yuklanishini bartaraf etish maqsadida sohaviy xizmatlar o‘rtasidagi vazifalarning aniq chegaralarini belgilash; oltinchidan, jinoyatlarga choralar ko‘rish va ularni fosh etishda, birinchi navbatda, tezkorlik va muvofiqlashgan hamkorlikni ta’minlash maqsadida huquqni muhofaza qiluvchi organlarni "Xavfsiz axoli punkti" apparat-dasturiy kompleksi imkoniyatlaridan keng foydalanishga yo‘naltirish. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarlikni oldini olish tizimini takomillashtirish uchun tumanlar va shaxarlarda huquqbuzarliklar profilaktikasi, tadbirkorlikni rivojlantirish va muammoli oilalar bilan ishlash ustidan nazorat qilish jamoatchilik kengashlarini tuzish; jamoatchilik kengashlari tarkibini tuman, shaxar xalq deputatlari Kengashlari deputatlari raisligida mahalla faollari, mehnat faxriylari, fan, madaniyat va san’at vakillari, mashhur sportchilar va boshqa jamoatchilik vakillari hisobidan shakllantirish maqsadga muvofik. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar – bu davlat organlari va jamoat tashkilotlari bo‘lib, ular o‘z faoliyatini qonun hamda demokratik prinsiplarga asoslangan holda amalga oshiradilar, qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlaydilar, fuqarolar, mehnat jamoalari, jamiyat va davlatning huquq va erkinliklarini himoya qiladilar, huquqbuzarlikning oldini olish va qonun hamda huquq tartibotni buzgan shaxslarga davlatning majburlov yoki jamiyatning ta’sir choralarini qo‘llaydilar5. 5 Robert Peel. History and Structure of American Law Enforcement.Part Two Law Enforcement.Chapter 5.p.142. Ushbu tushuncha o‘zining mohiyatiga ko‘ra barcha davlat organlariga tegishlidir, chunki sanab o‘tilgan funksiyalar ularning barchasiga xosdir. Hozirgi kunda huquqni muhofaza qiluvchi faoliyati tushunchasini ta’riflashda unga bir qadar chegaralangan mazmun berish an’anasi keng tarqalgan. Masalan, ayrimlar uchun jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi vakolatli davlat organlari amalga oshirayotgan faoliyat deb hisoblansa, boshqalar uchun esa jamoat tartibini ta’minlash deb qaraladi6. Olimlarning ta’kidlashicha, huquqni muhofaza qiluvchi organlar jumlasiga – ichki ishlar, prokuratura, adliya organlari, milliy xavfsizlik, milliy gvardiya, soliq, bojxona xizmatlari, advokatura va boshqa organlar kiradi. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlarining tashkiliy asoslari hamda funksiyalarini o‘rganib chiqish uchun bir qancha normativ-huquqiy hujjatlarni o‘rganish zarur bo‘ladi, vaholanki ularning aniq miqdorini aniqlash mushkul. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlari tayanadigan huquqiy negizini odatda tasniflashga yondashiladi. Ta’kidlash kerakki, o‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda sud va huquqni muhofaza qiluvchi oranlar faoliyatini tartibga soluvchi mustahkam huquqiy baza yaratildi. Xususan, 2000 yil 14 dekabrdagi (yangi tahrirda) “Sudlar to‘g‘risida”gi, 2001 yil 29 avgustdagi (yangi tahrirda) “Prokuratura to‘g‘risida”gi, 1995 yil 30 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi, 1996 yil 27 dekabrdagi “Advokatura to‘g‘risida”gi, 1998 yil 25 dekabrdagi “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida”gi, 2001 yil 23 avgustdagi “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi, 2016 yil 16 6 Jones & Bartlett.The Fieled of law Enforcement.Chapter 1. 2011. p.2. Ushbu tushuncha o‘zining mohiyatiga ko‘ra barcha davlat organlariga tegishlidir, chunki sanab o‘tilgan funksiyalar ularning barchasiga xosdir. Hozirgi kunda huquqni muhofaza qiluvchi faoliyati tushunchasini ta’riflashda unga bir qadar chegaralangan mazmun berish an’anasi keng tarqalgan. Masalan, ayrimlar uchun jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi vakolatli davlat organlari amalga oshirayotgan faoliyat deb hisoblansa, boshqalar uchun esa jamoat tartibini ta’minlash deb qaraladi6. Olimlarning ta’kidlashicha, huquqni muhofaza qiluvchi organlar jumlasiga – ichki ishlar, prokuratura, adliya organlari, milliy xavfsizlik, milliy gvardiya, soliq, bojxona xizmatlari, advokatura va boshqa organlar kiradi. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlarining tashkiliy asoslari hamda funksiyalarini o‘rganib chiqish uchun bir qancha normativ-huquqiy hujjatlarni o‘rganish zarur bo‘ladi, vaholanki ularning aniq miqdorini aniqlash mushkul. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlari tayanadigan huquqiy negizini odatda tasniflashga yondashiladi. Ta’kidlash kerakki, o‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda sud va huquqni muhofaza qiluvchi oranlar faoliyatini tartibga soluvchi mustahkam huquqiy baza yaratildi. Xususan, 2000 yil 14 dekabrdagi (yangi tahrirda) “Sudlar to‘g‘risida”gi, 2001 yil 29 avgustdagi (yangi tahrirda) “Prokuratura to‘g‘risida”gi, 1995 yil 30 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi, 1996 yil 27 dekabrdagi “Advokatura to‘g‘risida”gi, 1998 yil 25 dekabrdagi “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida”gi, 2001 yil 23 avgustdagi “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi, 2016 yil 16 6 Jones & Bartlett.The Fieled of law Enforcement.Chapter 1. 2011. p.2. sentyabrda “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000 yil 14 dekabrdagi “Sudyalarning malaka hay’atlari to‘g‘risidagi, sudyalarning malaka darajalari to‘g‘risidagi, sud xodimlarining mansab darajalari to‘g‘risidagi, harbiy sudlar faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi nizomlarga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi 164-II- son qarori, O‘zbekiston Repsublikasi Prezidentining 2005 yil 8 avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida”gi PF– 3644-son, 2004 yil 20 fevraldagi “Umumiy yurisdiksiya sudlarining ayrimlarini tugatish va qayta tashkil etish to‘g‘risida”gi PF–3400-son, 2008 yil 1 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora- tadbirlari to‘g‘risida”giPF–3993-son, 2016 yil 5 oktyabrdagi “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–4848-son, 2016 yil 21 oktyabrdagi “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF– 4850-son fanmonlari hamda 2011 yil 23 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–1602-son, 2006 yil 31 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–458-son qarorlari, 2012 yil 29 dekabr-dagi“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” F–3949- son farmoyishi, shuningdek Vazirlar Mahkamasining 1991 yil 25 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi haqida” 270-son, 1991 yil 2 noyabr- dagi “O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati to‘g‘risida”gi 278-son, 1997 yil 30 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi 374-son, 2001 yil 22 sentyabrgi “O‘zbekiston Respublikasi sudlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari sentyabrda “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000 yil 14 dekabrdagi “Sudyalarning malaka hay’atlari to‘g‘risidagi, sudyalarning malaka darajalari to‘g‘risidagi, sud xodimlarining mansab darajalari to‘g‘risidagi, harbiy sudlar faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi nizomlarga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi 164-II- son qarori, O‘zbekiston Repsublikasi Prezidentining 2005 yil 8 avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida”gi PF– 3644-son, 2004 yil 20 fevraldagi “Umumiy yurisdiksiya sudlarining ayrimlarini tugatish va qayta tashkil etish to‘g‘risida”gi PF–3400-son, 2008 yil 1 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora- tadbirlari to‘g‘risida”giPF–3993-son, 2016 yil 5 oktyabrdagi “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–4848-son, 2016 yil 21 oktyabrdagi “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF– 4850-son fanmonlari hamda 2011 yil 23 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–1602-son, 2006 yil 31 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–458-son qarorlari, 2012 yil 29 dekabr-dagi“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” F–3949- son farmoyishi, shuningdek Vazirlar Mahkamasining 1991 yil 25 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi haqida” 270-son, 1991 yil 2 noyabr- dagi “O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati to‘g‘risida”gi 278-son, 1997 yil 30 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi 374-son, 2001 yil 22 sentyabrgi “O‘zbekiston Respublikasi sudlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 383-son, 2010 yil 21 maydagi “Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi 98-son, 2009 yil 9 martdagi “Advokatlik faoliyatini litsenziyalash va advokatlik tuzilmalarini tashkil etish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” 60-son, 2012 yil 31 oktyabrdagi “Sudyalarga, prokuratura organlari hamda o‘zbekiston respublikasi bosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti xodimlariga imtiyozli shartlarda uy-joy sotib olishga uzoq muddatli ipoteka kreditlari berish tartibi to‘g‘risidagi nizomni hamda sudyalarga, prokuratura organlari hamda o‘zbekiston respublikasi bosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti xodimlariga uy- joylarni ijaraga olganlik (ijaraga turganlik) uchun har oylik pul kompensatsiyasi to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 312-son qarorlari shular jumlasidandir7. Bugungi kunda huquqni muxofaza qiluvchi organlar va nazorat idoralari ustidan jamoatchilik nazorati hamkorligini oshirish borasida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlar huquqni muxofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlik qiladi hamda aniqlangan jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklarga oid mavjud materiallar to‘g‘risidagi axborotni almashadi, shu jumladan elektron shaklda almashadi, shuningdek boshqa axborotni almashishni amalga oshiradi. Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlar fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda, jamoat tartibini saqlash, jamoat xavfsizligini ta’minlashda, jinoyatlar va ma’muriy huquqbuzarliklarning oldini olish, ularni aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularni fosh etishda, jinoyat ishlarini tergov qilishda, jinoyatchilarni qidirishda, bedarak yo‘qolganlarning turgan joyini aniqlashda, shuningdek huquqbuzarliklar profilaktikasida huquqni muxofaza qiluvchi organlar organlariga o‘z vakolatlari doirasida ko‘maklashadilar. 7Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари маълумотларининг миллий базаси – www.lex.uz to‘g‘risida”gi 383-son, 2010 yil 21 maydagi “Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi 98-son, 2009 yil 9 martdagi “Advokatlik faoliyatini litsenziyalash va advokatlik tuzilmalarini tashkil etish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” 60-son, 2012 yil 31 oktyabrdagi “Sudyalarga, prokuratura organlari hamda o‘zbekiston respublikasi bosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti xodimlariga imtiyozli shartlarda uy-joy sotib olishga uzoq muddatli ipoteka kreditlari berish tartibi to‘g‘risidagi nizomni hamda sudyalarga, prokuratura organlari hamda o‘zbekiston respublikasi bosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti xodimlariga uy- joylarni ijaraga olganlik (ijaraga turganlik) uchun har oylik pul kompensatsiyasi to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 312-son qarorlari shular jumlasidandir7. Bugungi kunda huquqni muxofaza qiluvchi organlar va nazorat idoralari ustidan jamoatchilik nazorati hamkorligini oshirish borasida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlar huquqni muxofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlik qiladi hamda aniqlangan jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklarga oid mavjud materiallar to‘g‘risidagi axborotni almashadi, shu jumladan elektron shaklda almashadi, shuningdek boshqa axborotni almashishni amalga oshiradi. Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlar fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda, jamoat tartibini saqlash, jamoat xavfsizligini ta’minlashda, jinoyatlar va ma’muriy huquqbuzarliklarning oldini olish, ularni aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularni fosh etishda, jinoyat ishlarini tergov qilishda, jinoyatchilarni qidirishda, bedarak yo‘qolganlarning turgan joyini aniqlashda, shuningdek huquqbuzarliklar profilaktikasida huquqni muxofaza qiluvchi organlar organlariga o‘z vakolatlari doirasida ko‘maklashadilar. 7Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари маълумотларининг миллий базаси – www.lex.uz Kafolatlangan xavfsizlik. O‘zbekiston Respublikamizda istiqomat qilayotgan barcha fuqarolarning havfsizligi kafolatlangan. Bu kafolat davlatning eng asosiy qonuni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qoidalari xamisha ustivor, birlamchi kuchga egadir. Boshqa qonunlarning barchasi u yoki bu tarzda konstitutsiyaviy me’yorlar asosida yaratiladi, uni rivojlantiradi va ro‘yobga chiqaradi. Uning asosida normativ huquqiy-xujjatlar ishlab chiqiladi. Mamlakatimiz Konstitutsiyasi kuchli axloqiy zaminga egadir. Unda avvalo insonparvarlik, adolat g‘oyalari mustahkamlab qo‘yilgan. Konstitutsiyaning “insonga qaratilganligi” xususiyatini alohida ajratib ko‘rsatish lozim. Konstitutsiyaning markazida inson, fuqaro, uning huquqlari va qonuniy manfaatlari turadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o‘z maqomi, tuzilishi, yo‘nalishi xamda asosiy tamoyillari, yaxlit mundarijasiga, ya’ni Muqaddimasidan boshlab so‘nggi moddasiga qadar mustaqillik va istiqlol ruxi, demokratik tamaddun mazmuni bilan ajralib turadi. Shu o‘rinda aytish o‘rinliki, demokratik huquqiy davlat qurish xamda jamiyatni umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil etishda, shubhasiz Konstitutsiyaning tutgan o‘rni va ahamiyati beqiyos ekanligini e’tibordan qoldirmaslik zarur. Mazmun mohiyati bilan huquqiy demokratik davlatda hech bir fuqaro hech bir odam o‘z ijtimoiy-shahsiy hayotini, o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni Konstitutsiyasiz tasavvur qila olmaydi. Shuning uchun ham biz Konstitutsiyamiz mazmun-mohiyatini chuqur bilishimiz, oldimizda turgan muammolarni yechishda Asosiy Qonunimizdan javob topishga intilishimiz lozim. Mustaqil davlatimizning Konstitutsiyasi kelajagi buyuk davlatning ishonchli huquqiy kafolatlarini xamda kafolatlangan xavfsizlikni mustahkamlaydi. U bizga inson huquqlari, demokratiya, erkinlik, barqarorlik va taraqqiyot tamoyillari yig‘indisini ifodalaydigan huquqiy va adolatli davlat qurish yo‘llarini aniq ifoda etgan va xalq manfaatlarini himoya qiluvchi eng oliy qonun sifatida doimiy yo‘lchi yulduz bo‘lib xalqimiz borayotgan yo‘lni yoritib boradi. Kafolatlangan xavfsizlik. O‘zbekiston Respublikamizda istiqomat qilayotgan barcha fuqarolarning havfsizligi kafolatlangan. Bu kafolat davlatning eng asosiy qonuni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qoidalari xamisha ustivor, birlamchi kuchga egadir. Boshqa qonunlarning barchasi u yoki bu tarzda konstitutsiyaviy me’yorlar asosida yaratiladi, uni rivojlantiradi va ro‘yobga chiqaradi. Uning asosida normativ huquqiy-xujjatlar ishlab chiqiladi. Mamlakatimiz Konstitutsiyasi kuchli axloqiy zaminga egadir. Unda avvalo insonparvarlik, adolat g‘oyalari mustahkamlab qo‘yilgan. Konstitutsiyaning “insonga qaratilganligi” xususiyatini alohida ajratib ko‘rsatish lozim. Konstitutsiyaning markazida inson, fuqaro, uning huquqlari va qonuniy manfaatlari turadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o‘z maqomi, tuzilishi, yo‘nalishi xamda asosiy tamoyillari, yaxlit mundarijasiga, ya’ni Muqaddimasidan boshlab so‘nggi moddasiga qadar mustaqillik va istiqlol ruxi, demokratik tamaddun mazmuni bilan ajralib turadi. Shu o‘rinda aytish o‘rinliki, demokratik huquqiy davlat qurish xamda jamiyatni umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil etishda, shubhasiz Konstitutsiyaning tutgan o‘rni va ahamiyati beqiyos ekanligini e’tibordan qoldirmaslik zarur. Mazmun mohiyati bilan huquqiy demokratik davlatda hech bir fuqaro hech bir odam o‘z ijtimoiy-shahsiy hayotini, o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni Konstitutsiyasiz tasavvur qila olmaydi. Shuning uchun ham biz Konstitutsiyamiz mazmun-mohiyatini chuqur bilishimiz, oldimizda turgan muammolarni yechishda Asosiy Qonunimizdan javob topishga intilishimiz lozim. Mustaqil davlatimizning Konstitutsiyasi kelajagi buyuk davlatning ishonchli huquqiy kafolatlarini xamda kafolatlangan xavfsizlikni mustahkamlaydi. U bizga inson huquqlari, demokratiya, erkinlik, barqarorlik va taraqqiyot tamoyillari yig‘indisini ifodalaydigan huquqiy va adolatli davlat qurish yo‘llarini aniq ifoda etgan va xalq manfaatlarini himoya qiluvchi eng oliy qonun sifatida doimiy yo‘lchi yulduz bo‘lib xalqimiz borayotgan yo‘lni yoritib boradi. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, qonun ustuvorligini ta’minlash, sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga yo‘naltirilgan vazifalar aniq belgilab berildi. Shundan kelib chiqib, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligiga erishish orqali fuqarolar huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatini mustahkamlash, sudlarni “Adolat qo‘rg‘oni” ga aylantirish maqsadida so‘nggi yillarda to‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni tuzatish borasida amaliy qadamlar tashlanmoqda. Bu borada davlatimiz rahbarining 2018 yil 17 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni muhim dasturilamal bo‘layotir. Unda tizimni takomillashtirish va maqbullashtirish borasidagi o‘zgarishlar, sudyalarning malaka va mahoratiga nisbatan talabchanlik oshirilishi, sud jarayonlarini puxta tashkil etish bo‘yicha o‘rtaga qo‘yilgan masalalar o‘z burchi va qasamyodiga sodiq har bir sudyani adolat tarozisini mahkam tutishga undaydi. Bugun biz huquqiy demokratik davlat qurayapmiz. Shundan kelib chiqib, qonunlarimiz ham takomillashtirilmoqda. Masalan, sobiq tuzum davrida bir xil shakldagi qonunlar asosida yashab, mehnat qilgan bo‘lsak, mustaqillik davrida huquqiy asoslarimiz milliy qadriyat, urf-odatlarimizga moslab yangidan ishlab chiqildi, xalqimizga xos bag‘rikenglik va insonparvarlik tamoyillari asosida maromiga yetkazildi. Endi hamma gap ularni og‘ishmay amalga oshirish, Prezidentimiz va xalqimiz oldida sudyalar bergan qasamyodiga sodiq faoliyat olib borishda qoldi xolos. Odamlar sudga “Adolat qo‘rg‘oni”, sudyalarga uning “Mustahkam qalqoni” sifatida qaramog‘i lozim. Darhaqiqat, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, fuqarolarning ana shu ishonchini amalda oqlay olayotganimiz yo‘q. Suiiste’molchilik, qonundan chetga chiqish, jinoiy ishlarni yuzaki ko‘rib chiqish, noxolislik holatlari ko‘payib ketdi. Sudya qachon xolis bo‘ladi? Albatta, ayblanuvchiga hukm - chiqarayotgan chog‘da uning o‘rniga o‘zini qo‘yib, qonunni mahkam ushlaganida. Shu bois sudyalarning O‘zbekiston xalqiga murojaatida odil Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, qonun ustuvorligini ta’minlash, sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga yo‘naltirilgan vazifalar aniq belgilab berildi. Shundan kelib chiqib, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligiga erishish orqali fuqarolar huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatini mustahkamlash, sudlarni “Adolat qo‘rg‘oni” ga aylantirish maqsadida so‘nggi yillarda to‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni tuzatish borasida amaliy qadamlar tashlanmoqda. Bu borada davlatimiz rahbarining 2018 yil 17 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni muhim dasturilamal bo‘layotir. Unda tizimni takomillashtirish va maqbullashtirish borasidagi o‘zgarishlar, sudyalarning malaka va mahoratiga nisbatan talabchanlik oshirilishi, sud jarayonlarini puxta tashkil etish bo‘yicha o‘rtaga qo‘yilgan masalalar o‘z burchi va qasamyodiga sodiq har bir sudyani adolat tarozisini mahkam tutishga undaydi. Bugun biz huquqiy demokratik davlat qurayapmiz. Shundan kelib chiqib, qonunlarimiz ham takomillashtirilmoqda. Masalan, sobiq tuzum davrida bir xil shakldagi qonunlar asosida yashab, mehnat qilgan bo‘lsak, mustaqillik davrida huquqiy asoslarimiz milliy qadriyat, urf-odatlarimizga moslab yangidan ishlab chiqildi, xalqimizga xos bag‘rikenglik va insonparvarlik tamoyillari asosida maromiga yetkazildi. Endi hamma gap ularni og‘ishmay amalga oshirish, Prezidentimiz va xalqimiz oldida sudyalar bergan qasamyodiga sodiq faoliyat olib borishda qoldi xolos. Odamlar sudga “Adolat qo‘rg‘oni”, sudyalarga uning “Mustahkam qalqoni” sifatida qaramog‘i lozim. Darhaqiqat, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, fuqarolarning ana shu ishonchini amalda oqlay olayotganimiz yo‘q. Suiiste’molchilik, qonundan chetga chiqish, jinoiy ishlarni yuzaki ko‘rib chiqish, noxolislik holatlari ko‘payib ketdi. Sudya qachon xolis bo‘ladi? Albatta, ayblanuvchiga hukm - chiqarayotgan chog‘da uning o‘rniga o‘zini qo‘yib, qonunni mahkam ushlaganida. Shu bois sudyalarning O‘zbekiston xalqiga murojaatida odil sudlovni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan barcha muhim vazifalar aniq qilib belgilab berildi. Ularni bajarish har bir xodimdan zimmasiga yuklatilgan vazifani sidqidildan, halol va vijdonan bajarishni talab etadi. Endilikda eskichasiga ishlab bo‘lmaydi. Zero, sudya faoliyatiga uning xalq bilan muloqoti, fuqaroning buzilgan huquqini tiklay olishi, har bir inson taqdirini hal etishda ongda adolat, tilda haqiqat, dilda poklik bo‘lishiga qarab baho beriladi. O‘z bolangni o‘zing asra. Yurtimizning mustaqilligini mustahkamlashda va uning gullab yashnashida, oilada singdirilgan tarbiya, vatanga muhabbat, mehr- oqibat, o‘zaro hurmat kabi yuksak insoniy fazilatlarning o‘rni beqiyosdir. Bola tarbiyasida eng muhim shart–sharoit oilaning mustahkam, ma’naviy sog‘lom asosga qurilganligi, ayniqsa ota – onaning o‘zi tarbiyalangan, ular o‘rtasida totuvlik, ahillik, chin do‘stlik barqaror bo‘lishi, bolalarni hayotga tayyorlash, ularning kundalik e’tiqodi tarzida ma’suliyatli ekanligini tushunishlari kerak. Oilaning asosiy vazifasi sog‘lom avlodni kamol toptirishdan iboratdir. Zero har bir millat va jamiyatning bebaho hazinasi - sog‘lom, ma’naviy barkamol oiladir. Hozirgi sharoitda oilalarda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga tayangan, sharqona axloqiy xususiyatlar aks etgan ma’naviy-axloqiy munosabatlar qaror topmoqda. Oilada huquqiy, axloqiy va ruhiy asoslar takomillashib bormoqda. Uyda sog‘lom axloqiy muhit, o‘zaro muomala madaniyati, axloqiy tamoyil chuqur ildiz otmasa, oilada bo‘shliq, salbiy holatlarning qaror topishi muqarrar. Bola voyaga yetib, unda fikrlash alomatlari namoyon bo‘lsa, uni yaxshi kuzatish va ahvolini o‘rganish lozim bo‘ladi. Chunki bolaning qalbi sodda va toza bo‘lib, u har qanday naqshni qabul qilishga tayyor. Agar yaxshilikka odatlantirilsa, yaxshilik bilan ulg‘ayadi. Uning savobiga ota-ona va tarbiya beruvchilar sherik bo‘ladi. Agar yomonlikka odatlansa, yomonlik bilan ulg‘ayadi va javobgarlik uning yaqinlari bo‘yniga tushadi. Har bir ota-ona farzandining sog‘lom, baquvvat, ma’naviy jihatdan yetuk inson bo‘lib yetishishini istaydi va buning uchun bor kuch va g‘ayratini ayamaslikka harakat qiladi. Ba’zi ota-onalarimiz tajribasizlik qilib “Bolamni yaxshi yedirsam, hech kimdan kam qilmay kiyintirsam, hayotda o‘z o‘rnini topa olishi aniq”, deb sudlovni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan barcha muhim vazifalar aniq qilib belgilab berildi. Ularni bajarish har bir xodimdan zimmasiga yuklatilgan vazifani sidqidildan, halol va vijdonan bajarishni talab etadi. Endilikda eskichasiga ishlab bo‘lmaydi. Zero, sudya faoliyatiga uning xalq bilan muloqoti, fuqaroning buzilgan huquqini tiklay olishi, har bir inson taqdirini hal etishda ongda adolat, tilda haqiqat, dilda poklik bo‘lishiga qarab baho beriladi. O‘z bolangni o‘zing asra. Yurtimizning mustaqilligini mustahkamlashda va uning gullab yashnashida, oilada singdirilgan tarbiya, vatanga muhabbat, mehr- oqibat, o‘zaro hurmat kabi yuksak insoniy fazilatlarning o‘rni beqiyosdir. Bola tarbiyasida eng muhim shart–sharoit oilaning mustahkam, ma’naviy sog‘lom asosga qurilganligi, ayniqsa ota – onaning o‘zi tarbiyalangan, ular o‘rtasida totuvlik, ahillik, chin do‘stlik barqaror bo‘lishi, bolalarni hayotga tayyorlash, ularning kundalik e’tiqodi tarzida ma’suliyatli ekanligini tushunishlari kerak. Oilaning asosiy vazifasi sog‘lom avlodni kamol toptirishdan iboratdir. Zero har bir millat va jamiyatning bebaho hazinasi - sog‘lom, ma’naviy barkamol oiladir. Hozirgi sharoitda oilalarda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga tayangan, sharqona axloqiy xususiyatlar aks etgan ma’naviy-axloqiy munosabatlar qaror topmoqda. Oilada huquqiy, axloqiy va ruhiy asoslar takomillashib bormoqda. Uyda sog‘lom axloqiy muhit, o‘zaro muomala madaniyati, axloqiy tamoyil chuqur ildiz otmasa, oilada bo‘shliq, salbiy holatlarning qaror topishi muqarrar. Bola voyaga yetib, unda fikrlash alomatlari namoyon bo‘lsa, uni yaxshi kuzatish va ahvolini o‘rganish lozim bo‘ladi. Chunki bolaning qalbi sodda va toza bo‘lib, u har qanday naqshni qabul qilishga tayyor. Agar yaxshilikka odatlantirilsa, yaxshilik bilan ulg‘ayadi. Uning savobiga ota-ona va tarbiya beruvchilar sherik bo‘ladi. Agar yomonlikka odatlansa, yomonlik bilan ulg‘ayadi va javobgarlik uning yaqinlari bo‘yniga tushadi. Har bir ota-ona farzandining sog‘lom, baquvvat, ma’naviy jihatdan yetuk inson bo‘lib yetishishini istaydi va buning uchun bor kuch va g‘ayratini ayamaslikka harakat qiladi. Ba’zi ota-onalarimiz tajribasizlik qilib “Bolamni yaxshi yedirsam, hech kimdan kam qilmay kiyintirsam, hayotda o‘z o‘rnini topa olishi aniq”, deb noto‘g‘ri fikrga boradilar. To‘g‘ri, bunday ota-onalarning farzandlari jismonan sog‘lom bo‘lishi mumkin, lekin ularning ruhiy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlanishi ham yetarli darajada bo‘lsa nur ustiga nur bo‘lar edi. Hozirgi davrda insoniyat ma’naviyatidagi o‘zgarishlar oilaga tegishli ayrim global muammolarni keltirib chiqardi. Ba’zi mamlakatlarda asrlar davomida shakllangan burch, oilaviy sadoqat, e’tiqod kabi axloqiy-ma’naviy asoslarga, oilaviy madaniyat va an’analarga bepisandlik, nikohga hurmatsizlik qarashlari nisbatan kuchaydi, bolalar va keksa ota-onalarni bolalar va qariyalar uyiga joylashtirish hollari ortdi. Oila sha’nini ulug‘lash, avlodlar an’analarini qadrlab, ularga sodiq bo‘lish kabi milliy fazilatlar o‘z qadrini yo‘qotmoqda. Oilaga munosabat borasidagi bunday ma’naviy tanazzul ko‘plab mamlakatlarni qamrab oldi. Bu esa yangi avlodlarda ba’zi zararli odatlar: chekish, spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlik, ayollar va bolalar jinoyatchiligi, ajrimlar kabi illatlarning urchib ketishiga olib keldi. Oilaning qadrsizlanishi insoniyat ma’naviy hayotining davomiyligida ko‘plab muammolar paydo bo‘lishiga olib kelishini tarix isbotladi. Shunday ekan oila atalmish muqaddas dargohning mustahkamligiga, unda kamol topayotgan bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalariga hech birimiz befarq bo‘la olmaymiz. Har bir oilaning muqaddas vazifasi - farzandlarni o‘stirish, ularni jismoniy, intellektual va ma’naviy tomondan yetuk qilib, ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Shu o‘rinda Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ta’kidlab o‘tganidek: “Agar farzandimizga to‘g‘ri tarbiya bermasak, har kuni, har daqiqada uning yurish- turishi, kayfiyatidan ogoh bo‘lib turmasak, ularni ilmu hunarga o‘rgatmasak, munosib ish topib bermasak, bu omonatni boy berib qo‘yishimiz hech gap emas. Biz, ko‘pincha bolam maktabda, o‘qishda yoki chet elda ishlayapti, deb xotirjam yuribmiz. Lekin bizning bunday soddaligimiz, beparvoligimizdan dushmanlar makkorlik bilan foydalanmoqda. Bizning jonu jahonimiz bo‘lgan farzandimiz dushmanlar qo‘lida qurolga aylanib qolsa, buning uchun avvalo kim aybdor? O‘zimiz emasmi? Shuning uchun maktab, litsey va kollejlardagi, oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya, birinchi navbatda, davomat masalasiga nihoyatda jiddiy noto‘g‘ri fikrga boradilar. To‘g‘ri, bunday ota-onalarning farzandlari jismonan sog‘lom bo‘lishi mumkin, lekin ularning ruhiy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlanishi ham yetarli darajada bo‘lsa nur ustiga nur bo‘lar edi. Hozirgi davrda insoniyat ma’naviyatidagi o‘zgarishlar oilaga tegishli ayrim global muammolarni keltirib chiqardi. Ba’zi mamlakatlarda asrlar davomida shakllangan burch, oilaviy sadoqat, e’tiqod kabi axloqiy-ma’naviy asoslarga, oilaviy madaniyat va an’analarga bepisandlik, nikohga hurmatsizlik qarashlari nisbatan kuchaydi, bolalar va keksa ota-onalarni bolalar va qariyalar uyiga joylashtirish hollari ortdi. Oila sha’nini ulug‘lash, avlodlar an’analarini qadrlab, ularga sodiq bo‘lish kabi milliy fazilatlar o‘z qadrini yo‘qotmoqda. Oilaga munosabat borasidagi bunday ma’naviy tanazzul ko‘plab mamlakatlarni qamrab oldi. Bu esa yangi avlodlarda ba’zi zararli odatlar: chekish, spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlik, ayollar va bolalar jinoyatchiligi, ajrimlar kabi illatlarning urchib ketishiga olib keldi. Oilaning qadrsizlanishi insoniyat ma’naviy hayotining davomiyligida ko‘plab muammolar paydo bo‘lishiga olib kelishini tarix isbotladi. Shunday ekan oila atalmish muqaddas dargohning mustahkamligiga, unda kamol topayotgan bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalariga hech birimiz befarq bo‘la olmaymiz. Har bir oilaning muqaddas vazifasi - farzandlarni o‘stirish, ularni jismoniy, intellektual va ma’naviy tomondan yetuk qilib, ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Shu o‘rinda Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ta’kidlab o‘tganidek: “Agar farzandimizga to‘g‘ri tarbiya bermasak, har kuni, har daqiqada uning yurish- turishi, kayfiyatidan ogoh bo‘lib turmasak, ularni ilmu hunarga o‘rgatmasak, munosib ish topib bermasak, bu omonatni boy berib qo‘yishimiz hech gap emas. Biz, ko‘pincha bolam maktabda, o‘qishda yoki chet elda ishlayapti, deb xotirjam yuribmiz. Lekin bizning bunday soddaligimiz, beparvoligimizdan dushmanlar makkorlik bilan foydalanmoqda. Bizning jonu jahonimiz bo‘lgan farzandimiz dushmanlar qo‘lida qurolga aylanib qolsa, buning uchun avvalo kim aybdor? O‘zimiz emasmi? Shuning uchun maktab, litsey va kollejlardagi, oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya, birinchi navbatda, davomat masalasiga nihoyatda jiddiy e’tibor berishimiz shart. Bironta o‘quvchi yoki talaba uzrsiz o‘qishga kelmay qo‘ysa, ta’lim maskani ham, oila ham, mahalla, hokimiyat idoralari ham bu to‘g‘rida bong urishi, sergak tortishi, buni favqulodda bir hol deb baholashi kerak. Ana shunday nazorat tizimi samarali va o‘zaro bog‘liqlikda ishlaydigan bo‘lsa, albatta biz vaziyatni qo‘lga olib, uni ijobiy tomonga o‘zgartira olamiz”. Afsuski, bugungi tezkor o‘zgarishlar davrida yoshlarimiz ongi va qalbini egallash uchun astoydil urinayotgan yovuz kuchlar mavjud. Ular ayrim yoshlarning soddadilligidan foydalanib, ularga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatish kabi bahonalar bilan o‘z tuzoqlariga ilintirishga harakat qilmoqdalar. Demak barcha ota- onalar farzandlarni tarbiyasi bilan astoydil shug‘ullanib, doimo nazorat qilib borishlari lozim. “Bola ota-ona qo‘lida bir omonatdir”, deydi buyuk allomalarimiz. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda, o‘z bolamizni o‘zimiz asrashimiz kerak. Bu har birimizning insoniy burchimiz ekanligi bilan bir qatorda, kerak bo‘lsa konstitutsiyaviy majburiyatimiz hamdir. Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoev aytganlaridek keyingi yillarda xalqimiz o‘rtasida keng tarqalgan “O‘z uyingni o‘zing asra!” degan da’vatga bugun “O‘z bolangni o‘zing asra!” deb qo‘shimcha kiritish vaqti keldi. Yangi pedagogik texnologiyalar va axborot texnologiyalari “Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud huquq tizimini isloh etish masalalari” mavzusini o‘qitish jarayonida qonun va jamiyat, qonun ustuvorligini ta’minlash, sud-huquq tizimini isloh etish, huquqiy ong, huquqiy madaniyat kabi masalalarni qamrab olishi zarur. Mazkur mavzuni o‘qitish orqali talabalar zamonaviy-ma’naviy barkamol, sog‘lom avlod, qonun va adolat, sudlar faoliyati, fuqarolarning huquq va erkinliklari, burchlari, elektron hukumat va uning rivojlanishini ta’minlashaga har jihatdan yaqindan yordam bermog‘i kerak. Kursni o‘qitishda yangicha fikrlaydigan, yangicha, tafakkur tarziga ega bo‘lgan, fuqarolik jamiyatining asosiy tamoyillarini o‘zida mujassam etgan fuqarolarning huquq, burch va majburiyatlarini tarbiyalab voyaga yetkazishga yordam berish nazarda tutiladi. e’tibor berishimiz shart. Bironta o‘quvchi yoki talaba uzrsiz o‘qishga kelmay qo‘ysa, ta’lim maskani ham, oila ham, mahalla, hokimiyat idoralari ham bu to‘g‘rida bong urishi, sergak tortishi, buni favqulodda bir hol deb baholashi kerak. Ana shunday nazorat tizimi samarali va o‘zaro bog‘liqlikda ishlaydigan bo‘lsa, albatta biz vaziyatni qo‘lga olib, uni ijobiy tomonga o‘zgartira olamiz”. Afsuski, bugungi tezkor o‘zgarishlar davrida yoshlarimiz ongi va qalbini egallash uchun astoydil urinayotgan yovuz kuchlar mavjud. Ular ayrim yoshlarning soddadilligidan foydalanib, ularga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatish kabi bahonalar bilan o‘z tuzoqlariga ilintirishga harakat qilmoqdalar. Demak barcha ota- onalar farzandlarni tarbiyasi bilan astoydil shug‘ullanib, doimo nazorat qilib borishlari lozim. “Bola ota-ona qo‘lida bir omonatdir”, deydi buyuk allomalarimiz. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda, o‘z bolamizni o‘zimiz asrashimiz kerak. Bu har birimizning insoniy burchimiz ekanligi bilan bir qatorda, kerak bo‘lsa konstitutsiyaviy majburiyatimiz hamdir. Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoev aytganlaridek keyingi yillarda xalqimiz o‘rtasida keng tarqalgan “O‘z uyingni o‘zing asra!” degan da’vatga bugun “O‘z bolangni o‘zing asra!” deb qo‘shimcha kiritish vaqti keldi. Yangi pedagogik texnologiyalar va axborot texnologiyalari “Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud huquq tizimini isloh etish masalalari” mavzusini o‘qitish jarayonida qonun va jamiyat, qonun ustuvorligini ta’minlash, sud-huquq tizimini isloh etish, huquqiy ong, huquqiy madaniyat kabi masalalarni qamrab olishi zarur. Mazkur mavzuni o‘qitish orqali talabalar zamonaviy-ma’naviy barkamol, sog‘lom avlod, qonun va adolat, sudlar faoliyati, fuqarolarning huquq va erkinliklari, burchlari, elektron hukumat va uning rivojlanishini ta’minlashaga har jihatdan yaqindan yordam bermog‘i kerak. Kursni o‘qitishda yangicha fikrlaydigan, yangicha, tafakkur tarziga ega bo‘lgan, fuqarolik jamiyatining asosiy tamoyillarini o‘zida mujassam etgan fuqarolarning huquq, burch va majburiyatlarini tarbiyalab voyaga yetkazishga yordam berish nazarda tutiladi.