Mavzu: QONUNIY KUCHGA KIRGAN HAL QILUV QARORLARI, AJRIMLARI VA QARORLARNI YANGI OCHILGAN HOLATLAR BO'YICHA QAYTA KO'RISH. YAKUNIY NAZORAT.. REJA: 1.Qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni yangi ochilgan holatlar bo'yicha qayta ko‘rish tushunchasi va asoslari 2.Qonuniy kuchga kirgan hai qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rishning protsessual tartibi 3.Qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rishning nazorat tartibida ish ko‘rishdan farqli jihatlari 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 40-bobi (362—369- moddalar) qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rish masalalariga bag'ishlanadi. Yuridik adabiyotlarda to‘g‘ri ta'kidlanganidek, «Yangi ochilgan holatlar bo‘yicha sud qarorlarini qayta tekshirish instituti fuqarolik protsessining mustaqil bosqichi sanalib, bizning nazarimizda, qonunda belgilangan asoslarga muvofiq fuqarolik ishlarining mazmuni bo‘yicha (takroran) qayta ko‘rish sharoitini yaratadi hamda vujudga kelishi mumkin bo'lgan «sud xatosi»ni oldini olish va lozim bo’lganda tuzatish imkoniyatini beradi». Yangi ochilgan holatlar bo'yicha qayta ko‘rishning maqsadi qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni qonunda belgilangan asoslarga binoan, qayta tekshirish hamda lozim bo'lganda qayta ko‘rishga qaratilgan. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 362- moddasida qayta ko'rish asoslari belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra, qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlar yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rilishi mumkin: 1) arizachiga noma'lum bo'lgan va ma’lum bo’lishi mumkin bo’lmagan, lekin ish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan holatlar; 2) sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlangan va noqonuniy, asossiz yoki adolatsiz qaror chiqarilishiga sabab bo’lgan holatlar, ya'ni guvohning bila turib bergan yolg'on ko‘rsatmasi, ekspertning bila turib bergan yolg‘on xulosasi, atayin noto‘g‘ri qilingan tarjima, qalbaki hujjatlar yoki ashyoviy dalillar; 3) sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlangan taraflarning, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning yoki sudyalarning muayyan ishni ko‘rishda sodir etgan jinoiy qilmishlari; 4) sud chiqargan hal qiluv qarori, hukm, ajrim yoki qarorning yoxud shu hal qiluv qarori, ajrim va qaror chiqarilishiga sabab bo’lgan boshqa organlar qarorining bekor qilinishi kabi holatlar belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 363- moddasida hal qiluv qarori, ajrim va qarorni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko'radigan sudlar tizimi berilgan bo’lib, unga ko‘ra, qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori yangi ochilgan holatlar bo'yicha shu hal qiluv qarorini chiqargan sud tomonidan qayta ko'riladi. Birinchi instansiya sudi chiqargan hal qiluv qarorini o'zgartirgan yoki yangi hal qiluv qarori chiqargan apellatsiya, kassatsiya yoki nazorat instansiyasi sudlarining ajrim va qarorini yangi ochilgan holatlar bo'yicha qayta ko‘rish hal qiluv qarorini o‘zgartirgan yoki yangi hal qiluv qarori chiqargan sud tomonidan amalga oshiriladi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 364- moddasiga asosan, yangi ochilgan holatlar bo'yicha hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko'rish haqidagi ariza ishda ishtirok etgan shaxslar yoki prokuror tomonidan hal qiluv qarorini, ajrim yoki qarorni chiqargan sudga beriladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar bunday arizani hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko‘rish uchun asos bo'ladigan holatlar ma'lum bo‘lgan kundan e'tiboran, uch oy muddat ichida berishlari mumkin. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 365- moddasiga binoan, ariza berish muddati: 1) ushbu kodeksning 362-moddasi 1-bandida nazarda tutilgan hollarda — ish uchun jiddiy ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar ochilgan kundan e'tiboran; 2) ushbu kodeksning 362-moddasi 2 va 3-bandlarida nazarda tutilgan hollarda - sudning hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan e'tiboran; 3) ushbu kodeksning 362-moddasi 4-bandida nazarda tutilgan hollarda — qayta ko'rilayotgan hal qiluv qaroriga, ajrim yoki qarorga asos bo'lgan hukm, hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorga mazmunan qarama-qarshi bo‘lgan sud hukmi, hal qiluv qarori, ajrimi, qarori qonuniy kuchga kirgan kundan yoxud boshqa organning ana shunday qarori chiqarilgan kundan e'tiboran hisoblanadi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 366- moddasiga ko‘ra, arizani ko‘rish sud yangi ochilgan holatlar bo‘yicha hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko'rish to‘g‘risidagi arizani arizachini va ishda ishtirok etuvchi shaxslarni xabardor qilgan holda ko‘radi. Biroq, bu shaxslaming kelmasligi arizani ko‘rishga to‘sqinlik qilmaydi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 367- moddasiga asosan, sud yangi ochilgan holatlar bo‘yicha hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko‘rish to‘g‘risidagi arizani ko‘rib, uni qanoatlantiradi va hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni bekor qiladi yoxud ishni qayta ko'rishni rad qiladi. Mazkur holatlarni sud o‘z ajrimi orqali rasmiylashtiradi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 368- moddasiga binoan, sudning ajrimi ustidan shikoyat berish asoslari quyidagicha: • Hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni yangi ochilgan holatlar bo'yicha qayta ko‘rish haqidagi arizani qanoatlantirish to‘g‘risida sudning chiqargan ajrimi ustidan shikoyat berilmaydi. • Hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko'rish haqidagi arizani rad qilish to‘g‘risidagi ajrim ustidan qonunda (FPKning 346—347- moddalari) nazarda tutilgan tartibda apellatsiya shikoyati berilishi yoki protest keltirilishi mumkin. • Hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko‘rish to‘g‘risidagi ariza qanoatlantirilgan taqdirda, ish sud tomonidan umumiy asoslarda ko‘riladi. Qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko'rish fuqarolik protsessual huquqidagi sud qarorlarini qayta tekshirish institut- laridan hiri sanalib, mazkur institut subyekti, obyekti, mazmuni, muddatlari, qayta ko‘rish asoslari va protsessual tartibiga ko‘ra, boshqa sud qarorlarini qayta tekshirish institutlari faoliyatidan sezilarli farq qiladi. Xususan, ushbu institut obyektiga ko‘ra, sud qarorlarini nazorat tartibida qayta ko'rishga o‘xshaganligi sababli ularning o‘zaro farqli jihatlarini ham ko‘rsatishga harakat qilindi: Birinchidan, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritishga oid munosabatlarning subyekti bo‘lib, Fuqarolik protsessual kodek- sining 33-moddasida ko‘rsatilgan ishda ishtirok etuvchi shaxslar hisoblanadi. Nazorat tartibida ish yuritishda Fuqarolik protsessual kodeksining 349-moddasida ko‘rsatilgan maxsus subyektlar (protest keltirish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar) tomonidan keltirilgan protestlarga ko‘ra ish qo‘zg‘atiladi. Ikkinchidan, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ish ko‘rish- ning obyektiga esa faqat qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlar kiradi. Bunday sud qarorlari deganda birinchi va yuqori sudlov instansiyalari tomonidan chiqarilgan sud qarorlari tushuniladi. Uchinchidan, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritishga oid munosabatlarning mazmuni deganda yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritish vakolatiga ega bo'lgan sudlar tomonidan mazkur tartibda ish ko‘rish bosqichida vujudga keladigan protsessual huquqiy munosabatlar, protsessual harakatlar, protsessual huquq va burchlar tushuniladi. Nazorat tartibida ish yuritishda maxsus subyektlarning sudga murojaati natijasida alohida sudlov instansiyasida vujudga keladigan protsessual huquqiy munosabatlar nazarda tutiladi. To‘rtinchidan, yangi ochilgan holatlar bo'yicha ish yuritish asoslari 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 362-moddasida belgilab qo'yilgan asoslarga muvofiq ish yuritiladi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 322-moddasida sudning qarorini apellatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida bekor qilishga quyidagilar asos bo’lishi ko‘rsatilgan: 1) ish uchun ahamiyatga ega bo’lgan holatlar to’liq aniqlan- maganligi; 2) sud aniqlangan deb hisoblagan, ish uchun ahamiyatga ega bo’lgan holatlarning isbotlanmaganligi; 3) sudning hal qiluv qarorida bayon qilingan xulosalarning ish holatlariga muvofiq kelmasligi; 4) moddiy huquq normalari yoki protsessual huquq normala- rining buzilganligi yoki noto‘g‘ri qo’llanganligi; Ushbu asoslar, nafaqat, nazorat tartibida, balki apellatsiya, kassatsiya tartibida sud qarorlarini tekshirish uchun ham qo’lIaniladi. Beshinchidan, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritishda faqat qonunda belgilangan yangi ochilgan holatlar bo‘yicha berilgan arizaga asosan ish ko'riladi. Yangi ochilgan holatlar bo'yicha hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko‘rish haqidagi ariza ishda ishtirok etgan shaxslar yoki prokuror tomonidan hal qiluv qarorini, ajrim yoki qarorni chiqargan sudga beriladi. Nazorat tartibida ish yuritishda sudning qarori qonuniy, asosli va adolatli ekanligini tekshirish haqidagi murojaat (ariza va protest-larga asosan ish ko‘riladi. Mazkur holatda FPKning 349-moddasida belgilangan protest keltirish huquqiga ega bo’lgan shaxslar tomonidan protest keltiriladi. FPKning 350-moddasiga ko‘ra, nazorat tartibida protest keltirish to‘g‘risidagi ariza tegishli yuqori sudning raisiga yoki protest keltirish huquqiga ega bo’lgan prokurorga beriladi. Oltinchidan, murojaat qilish muddatiga ko‘ra, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritishda FPKning 364, 365-moddalariga asosan, ishda ishtirok etuvchi shaxslar bunday arizani hal qiluv qa-rori, ajrim yoki qarorni qayta ko'rish uchun asos bo‘ladigan holatlar ma’lum bo’lgan kundan e’tiboran, uch oy muddat ichida berishlari mumkin. Nazorat tartibida ish yuritishda FPKning 350-moddasiga binoan, sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan e’tiboran, uch yil oshgandan keyin berilgan arizalar ko‘rilmaydi, deb belgilab qo'yilgan. Shu bois sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan e'tiboran, uch yil mobaynida shaxslar tomonidan ariza berishga yo‘l qo‘yiladi. Yettinchidan, ish ko'rish doirasiga ko‘ra, yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ish yuritishda FPKning 369-moddasiga binoan, hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko'rish sudning ishni qayta ko‘rish to‘g‘risidagi ajrimiga asosan hal qiluv qarori, ajrim yoki qarorni qayta ko‘rish to‘g‘risidagi ariza qanoatlantirilgan taqdirda, ish sud tomonidan umumiy asoslarda ko'riladi. Nazorat tartibida ish yuritishda FPKning 357-moddasiga ko‘ra, sud ishni nazorat tartibida ko‘rganida birinchi instansiya va apellatsiya yoki kassatsiya instansiyasi sudlarining moddiy va protsessual huquq normalarini ishdagi mavjud materiallar bo‘yicha protestda keltirilgan vajlar doirasida qanchalik to‘g‘ri qo’llaganliklarini tekshiradi. Basharti, sud qarorida boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari buzilgan bo’lsa, sud protest doirasidan chetga chiqishi mumkin.