MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….2 I BOB. QO`QON XONLIGINING ICHKI VA TASHQI SIYOSTI……………6 1.1.Qo`qon xonligining Ichki siyosati........................................................................6 1.2. Qo`qon xonligining tashqi siyoasti...…...............................................................9 II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA QO`QON XONLIGINING SIYOSIY VOQEALARNING IJTIMOIY HAYOTGA TA`SIRI………………………..18 2.1.Qo`qon xonligida qo`zg`alonlarnning ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta`siri……...18 2.2. Qo`qon xonligida qipchoqlar davrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta`siri …..31 XULOSA………………………………………………….………...……………39 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI…….41 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda mamlakatimiz xalqining ko‘p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf- odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o‘zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.1 “Milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim”.2 Tarix ilmi umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir. Vatanimiz tarixi va madaniyatida katta o‘rin tutuvchi Qo`qon xonligining ijtimoiy-iqtisodiy davrini o‘rganish, o‘sha davr voqea- hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini haqqoniy o‘rganish bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi. O‘zbekiston davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo‘lgan – Qo`qon xonligi davrida Movarounnahr va Xurosonning siyosiy hokimiyatining o‘rnatilishi o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O‘rta Osiyo hududida va Qo`qon xonligining mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotida keskin o‘zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Shu bois, o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini o‘rganishda nisbatan kam tadqiq etilgan hamda e’tibordan chetda qolib kelgan Qo`qon xonligining ijtimoiy-iqtisodiy davri ham o‘ziga xos o‘ringa ega. O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishga jiddiy e’tibor berilayotgan bugungi kunda Qo`qon xonligining tashkil topishi, markazlashuvi, markaziy va mahalliy boshqaruv hamda unda faoliyat olib borgan mansablar transformatsiyasining o‘ziga xos jihatlari, mamlakatda faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy sohada amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan bog‘liq an’analar, suv inshootlari va ularning qurilish mexanizmlari, xorijiy mamlakatlar bilan olib borilgan diplomatik munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta. Davlatchilikning muhim tayanchi bo‘lgan xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus o‘rganilmaganligi bois 1 I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. T., ―Manaviyat‖, 2008, l 4-bet. 2 I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―O`zbekiston‖, 1995, l 8-bet. 2 mazkur ilmiy muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishi mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o‘rganildi. Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik mafkurasining ustunligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova, B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar asarlarini kiritish mumkin. Ikkinchi guruhni O‘zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar tashkil etib, o‘zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb Shayboniyxon davri tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo‘lsada, bu davr davlatchilik, ijtimoiy- iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o‘rganildi. Bu olimlar qatoriga: B.Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov, A.Ziyo, G.Agzamova, A.Qandaharov, S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov, E.Ochilov, R.Muqminova, B.Eshov, Z.Muqimov, K.Tuxtabekov va boshqalar ilmiy izlanishlarini kiritildi. Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Movarounnahr va Xurosonda Muhammad Shayboniyxon siyosiy faoliyati va u asos solgan shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator ma’lumotlarni berib o‘tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy (AQSH), Mustafo Budak, Remzi Kilich (Turkiya), V.V.Poxlebkin (Rossiya), S.S.Xoseynishirazi (Tojikiston) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar4 ilmiy ishlari tashkil etadi. Shuni ta’kidlash joizki, Qo`qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixi xususida yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu Kurs ishini yaratishda, asosan, xonlikda tuzilgan turli hujjatlar asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVI asrda 3 Qo`qon xonligiga tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan keng foydalanildi. Kurs ishi mavzusining obekti: Markaziy Osiyoning o‘rta asrlar tarixi kontekstida Qo`qon xonligining Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni va siyosiy hokimiyatining o‘rnatilishini tadqiq etish hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti: XVI asr Movarounnahr va Xurosonda Minglar boshchiligidagi sulolaviy boshqaruv va uning siyosiy hokimiyatining o‘rnatilishida yuz bergan jarayonlar va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini ochib berishdan iborat etib belgilandi. Kurs ishi mavzusining maqsadi: Minglar sulolasining Movarounnahr va Xurosonda siyosiy hokimiyati uchun kurashi va Farg`ona vodiysida hokimyati o‘rnatilishini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib, Unda XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrda Xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘zida aks etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish. Kurs ishi mavzusining vazifalari: Qo`qon xonligining Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Qo`qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy davri tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - Qo`qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy davri tarixi va madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; - Qo`qon xonligi tarixi O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Qo`qon xonligi siyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi 4 tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; - manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Qo`qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; - o‘zbek xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida Qo`qon xonliginingb tutgan o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish. Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, Kurs ishi umumiy 35 betni tashkil etadi. 5 I BOB. QO`QON XONLIGINING ICHKI VA TASHQI SIYOSTI 1.1.Qo`qon xonligining Ichki siyosati Qo‘qon xonligida aholi sun’iy sug‘orish mahoratini mukammal egallagan edi. Suvdan oqilona foydalanilardi, Qo‘qon xonligi yerlarida bug‘doy, arpa, tariq, jo‘xori, makkajo‘xori, sholi, mosh, loviya, kunjut, zig‘ir, paxta, beda; poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, bodring, qovoq; mevalardan: uzum, o‘rik, shaftoli, olma, nok, behi, yong‘oq, olxo‘ri, olcha, gilos; sabzavotlardan: sabzi, piyoz, lavlagi va hokazolar yetishtirilardi. Asosiy g‘alla ekini bug‘doy edi. Xonlikda paxtachilik ham alohida o‘rin egallagan. Farg‘ona vodiysining ko‘pgina dehqonlari paxtakor bo‘lib, paxtachilik yildan yilga rivojlana bordi. Rossiyaning O‘rta Osiyodan, avvalo Qo‘qondan paxta sotib ola boshlashi bu ekin maydonlarining yanada kengayishiga sabab bo‘ldi. Paxta savdosiga hatto boj ham bekor qilindi. Shu sababli Qo‘qon savdogarlari Rossiyaga serqatnov bo‘lib qolishdi. Talabning o‘sib borishi bilan paxta narxi ham oshib bordi. Qo‘qon xonligida yer egaligining quyidagi shakllari mavjud bo‘lgan: 1. Amlok yerlari. 2. Xususiy mulk yerlari. 3. Vaqf yerlari. Mamlakatdagi butun yer davlatniki edi. Shuning uchun ham xususiy yer egalari aslida yerga emas, balki undan olinadigan mahsulot hamda shu yerlarda qurilgan imoratlarga egalik qilar edilar.3 Mulklarning ko‘pchiligi 30 sotixdan 60 sotixgacha bo‘lgan. Bir gektar yeri bor kishi boy hisoblanar edi.4 Yerlar ishlov berish uchun dehqonlarga ijaraga berilar edi. Dehqonlar xon yerlarida ham mehnat qilar edilar. Xon yerlarida ishlash uchun majburan safarbar etilganlar soni 10 ming nafargacha yetardi. Bunday dehqonlar mardikor deb atalardi. Xonlikda xususiy yerlarda hosilning 1/4 qismi uchun yollanib ishlovchi yersiz, ot-ulovsiz tabaqa vujudga kelgan bo‘lib, ular chorikorlar deb atalar edilar. Bundan tashqari, korandalar deb 3 Бабабеков X. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIIIXIX вв.). - Ташкент: Фан, 1990. B-112 4 Абдуллаев У.С. Фаргона водийсида этнослар аро жараёнлар. (XIX-XX аср бошлари). - Тошкент, 2005. B-223 6 ataluvchilar ham bo‘lib, ular hosilning yarmi uchun yerlarni ijaraga olib, o‘z mehnat qurollari bilan yollanib ishlar edilar. Asosiy soliq-xiroj bo‘lib, uning miqdori ekin ekiladigan yer maydoni va ekin turiga qarab 1/3-1/5 olinar edi. Ko‘chmanchi xalqlardan olinadigan zakotning ham turi ko‘p edi. Ularning asosiylari "qo‘ra boshi", "tutun haqi", "yig‘im soliq" deb atalar edi. "Qo‘ra boshi" zakoti-ko‘chmanchi chorvadorlardan moli boshiga va qo‘rasiga qarab olinadigan zakot edi. Bu zakot qishda mollar qo‘ralarda turganida yig‘ib olinar edi. "Tutun haqi" zakoti-bu bahor kelganda yangi o‘tloqlarga ko‘chishdan oldin xonadon boshiga bittadan qo‘y bilan olinadigan soliq (zakot) edi. "Yig‘im soliq" esa zakot to‘lamaydigan boylar va ularning qarindoshlarining bekka beradigan 9 buyumdan iborat in’omlaridan tborat bo‘lgan. Ahvol shu darajaga borib yetgan ediki, mehnatkash xalq deyarli hamma narsa uchun soljq to‘lar edi. Chunki hamma qo‘riq yerlar, chakalakzorlar, to‘qaylar, daraxtzorlar, ko‘llar, barcha yaylovlar xonning ixtiyorida edi. Aholi qal’a devorlarini ta’mirlash, istehkomlar qurishga, kanallar qazishga, ariqlarni tozalashga, yo‘l qurilishiga safarbar etilardi. Xonlik hujjatlariga ko‘ra, Qo‘qonda hunarmandchilikning miskar, zargar, o‘ymakor, kulol, qog‘ozgar, to‘qimachi, do‘ppi tikuvchi, kashtachi, ko‘priksoz, temirchi, novvoy, aravasoz, baxmalbof, bo‘yoqchi, dorukash, devorzan, degrez, ko‘nchi, miltiqsoz, nayzagar, panjarasoz, pillakash, po‘stindo‘z, taqachi, paranjido‘z, chevar, chitgar, gilamchi kabi turlari bo‘lgan. Xonlikda oltin ma’dani Kosonsoy (Namangan)dan, Qoratog‘ shimolidagi Ko‘krev daryosidan, Chirchiq daryosi bo‘ylaridan, Chotqol daryosi yuqori oqimlaridan olingan. Samarqandda bo‘lganidek, Qo‘qon xonligida ham qog‘oz ishlab chiqarilgan. Qog‘oz juvozxonasi Qo‘qon shahrining Mo‘yi muborak darvozasi orqasida maqbara yonida joylashgan. Qo‘qonga qo‘shni shaharlar va xorijiy mamlakatlardan savdogarlar kelib turgan. Shaharda yakshanba va chorshanba kunlari bozor bo‘lgan.5 Qo‘qon xonligining iqtisodiy hayotida Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qashg‘ar, Hindiston, Afg‘oniston, Eron va ayniqsa Rossiya 5 Илхомов 3. А. Алщули амирлашкар ва унинг Кукон хонлиги сиёсий хаётида тутган урни. Тарих фанлари номзоди... дисс. - Тошкент, 2004. B-322 7 bilan bo‘lgan savdo katta o‘rinni egallagan. Masalan, Qashg‘ar bilan olib borilgan savdo-sotiq faqat Qo‘qon orqali bo‘lar edi. Qo‘qondan Qashg‘argacha yuklangan ot karvoni 14-20 kun yo‘l yurgan. Qo‘qondan Qashg‘arga temir, qizil charm, mato, ipak va ipdan to‘qilgan matolar, oltin olib borilgan. Qashg‘ardan Qo‘qonga esa har yili 30000 otda choy, 200 otda mato, 200 otda qimmatbaho toshlar, 50 otda attorlik buyumlari keltirilgan. Qo‘qon karvonsaroylarida Hindiston, Tibet, Qashg‘ar, Buxoro amirligi, Afg‘oniston, Rossiyadan olib kelingan mollar ayirboshlanardi. Qo‘qonga savdogarlar karvon yo‘llari orqali kelganlar. Xonlikning bosh shahri Qo‘qon edi. Tarixiy manbalarda Qo‘qonga oid ma’lumotlar X asrdan boshlab uchraydi. Qo‘qonning yoshi 2000 yildan ortiqdir. Ma’lumotlarda "Havoqand", "Ho‘qand" degan nomlar bilan qayd etilgan. "Havoqand" so‘zi-"go‘zal", "yoqimli", "xushmanzara", "shamol shahri" degan ma’noni anglatadi, degan fikrlar ham mavjud. Mahalliy aholi o‘z shahrini Ho‘qandilatif yoki Qo‘qon deb aytganlar. Qo‘qon shahri XVIII-XIX asr birinchi yarmida nafaqat xonlikning, ayni paytda O‘rta Osiyoning yirik shaharlaridan biri edi. Qo‘qon mustahkam devor bilan o‘ralgan. Shaharga 12darvozadan kirilgan. Shaharning 12 darvozali bo‘lishiga sabab uning ma’muriy jihatdan 12 dahaga bo‘linganligi edi. Bu davrda shaharda 30000 aholi yashagan. XIX asr o‘rtalarida Qo‘qondagi madrasalar ichida Madalixon, Norbo‘tabek, Jome, Hojimoyim, Xoja dodxoh, Mingoyim madrasalari alohida ajralib turadi. Ularning har birida 38 dan 100 tagacha hujrasi bo‘lgan. Qo‘qon shahri xonlikning siyosiy, madaniy, iqtisodiy va diniy markazi edi. Marg‘ilon (Marg‘inon) shahriga bundan 2000 yil avval asos solingan. Marg‘ilondagi Sulton Murodbek saroyi Toshkent yoki Samarqandning badavlat xonadonidan uncha farq qilmasdi. Shahar devor bilan o‘ralgan edi. Marg‘ilon Qo‘qon xonligidagi pilla sotiladigan asosiy bozor markazi edi. Shaharda ko‘plab pillakashlik va shoyi to‘qish ustaxonalari bor edi. Umuman, Qo‘qon xonligidagi shaharlar bir xilda bo‘lib, ular bir-biridan aholisi, madrasa va masjidlarining soni, mahsulotining sifati bilangina farq qilardi. U yoki bu shaharning ahamiyati uning strategik mavqeyi bilan belgilanardi. Katta shaharlarga xonning o‘g‘illari yoki yaqin qarindoshlari hokim etib tayinlanardi. Qolgan shaharlarni o‘zbek, tojik, qirg‘iz, qipchoq va qozoq 8 zodagonlarining vakillari boshqargan. Andijon "Buyuk ipak yo‘li"da tashkil topgan. Ayrim manbalarda shahar nomi "andi", "adoq" kabi urug‘ atamalari bilan bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Arablar istilo qilgan davrda shahar "Andukon" deb atalgan, degan rivoyat ham bar. Andijon XV asrdan boshlab Farg‘ona vodiysining markazi bo‘lgan. Zahiriddin Muhammad Bobur davrida Andijonda xo‘jalik, fan va madaniyat ravnaq topgan. U "Boburnoma"da Andijon haqida bunday deb’yozgan edi: "Oshlig‘i vofir, mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo‘lur... Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo‘rg‘onidin so‘ngra mundin ulug‘roq qo‘rg‘on yo‘qtur. Uch darvozasi bor. To‘qqiz tarnov suv kirar". Qo‘qon xonligi tashkil topgach endi u Andijon bekligining markazi bo‘lib qolgan. Andijon 4 dahaga bo‘lingan edi. Har dahaning qozisi, mingboshisi bo‘lgan. Dahalar oqsoqol boshliq mahallalarga bo‘lingan. Namangan shahri ham xonlikning yirik shaharlaridan biri edi. 1620-yilda Farg‘onaning qadimgi poytaxti Axsikant qattiq zilzila oqibatida vayron bo‘lganligi uchun aholi Namangan atrofiga ko‘chgan. Namangan tuz koni ("namak kon") yaqinida qurilgan edi. Uning nomi manbalarda XVII asrdan boshlab uchraydi. XVIII asrda Qo‘qon xonligi hududiga kirgan. Beklik markazi bo‘lgan. Namangan aholisi hunarmandchilik bilan shug‘ullangan. 1819-1822-yillarda Namangan aholisi kuchi bilan katta Yangi ariq kanali qazilib, shaharning suv ta’minoti yaxshilangan. 1842 1845-yillarda shahar baland devor bilan o‘ralgan. 1.2. Qo`qon xonligining tashqi siyoasti Qo‘qon xonligida aholi sun’iy sug‘orish mahoratini mukammal egallagan edi. Suvdati oqilona foydalanilardi, Qo‘qon xonligi yerlarida bug‘doy, arpa, tariq, jo‘xori, makkajo‘xori, sholi, moshv loviya, kunjut, zig‘ir, paxta, beda; poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, bodring, qovoq; mevalardan: uzum, o‘rik, shaftoli, olma, nok, behi, yong‘oq, olxo‘ri, olcha, gilos; sabzavotlardan: sabzi, piyoz, lavlagi va hokazolar yetishtirilardi. Asosiy g‘alla ekini bug‘doy edi. Xonlikda paxtachilik ham alohida o‘rin egallagan. Farg‘ona vodiysining ko‘pgina dehqonlari paxtakor bo‘lib, paxtachilik yildan yilga rivojlana bordi. Rossiyaning o‘rta Osiyodan, avvalo Qo‘qondan paxta sotib ola boshlashi bu ekin maydonlarining yanada kengayishiga 9 sabab bo‘ldi. Paxta savdosiga hatto boj ham bekor qilindi.6 Shu sababli Qo‘qon savdogarlari Rossiyaga serqatnov bo‘lib qolishdi. Talabning o‘sib borishi bilan paxta narxi ham oshib bordi. Mamlakatdagi butun yer davlatniki edi. Shuning uchun ham xususiy yer egalari aslida yerga emas, balki undan olinadigan mahsulot hamda shu yerlarda qurilgan imoratlaiga egalik qilar edilar. Mulklarning ko‘pchiligi 30 sotixdan 60 sotixgacha bo‘lgan. Bir gektar yeri bor kishi boy hisoblanar edi. Yerlar ishlov berish uchun dehqonlarga ijaraga berilar edi. Dehqonlar xon yerlarida ham mehnat qilar edilar. Xon yerlarida ishlash uchun majburan safarbar etilganlar soni 10 ming nafargacha yetardi. Bunday dehqonlar mardikor deb atalardi. Xonlikda xususiy yerlarda hosilning 1/4 qismi uchun yollanib ishlovchi yersiz, ot-ulovsiz tabaqa vujudga,kelgan bo‘lib, ular chorikorlar deb atalar edilar. Bundan tashqari, korandalar deb ataluvchilar ham bo‘lib, ular hosilning yarmi uchun yerlarni ijaraga olib, o‘z mehnat qurollari bilan yollanib ishlar edilar. Asosiy soliq - xiroj bo‘lib, uning miqdori ekin ekiladigan yer maydoni va ekin turiga qarab 1/3-1/5 olinaredi. Ko‘chmanchi xalqlardan olinadigan zakotning ham turi ko‘p edi. Ularning asosiylari «qo‘raboshi», «tutunhaqi», «yig‘im soliq» deb atalaredi. «Qo‘raboshi» zakoti - ko‘chmanchi chorvadorlardan moli boshiga va qo‘rasiga qarab olinadigan zakot edi. Bu zakot qishda mollar qo‘ralarda turganida yig‘ib olinar edi. «Tutun haqi» zakoti - bu bahor kelganda yangi o‘tloqlarga ko‘chishdan oldin xonadon boshiga bittadan qo‘y bilan olinadigan soliq (zakot) edi.7 «Yig‘im soliq» esa zakot to‘lamaydigan boylarva ularning qarindoshlarining bekka beradigan 9 buyumdan iborat irfomlaridan iborat bo‘lgan. Ahvol shu darajaga borib yetgan ediki, mehnatkash xalq deyarli hamma narsa uchun soliq to lar edi. Chunki hamma qo‘riq yerlar, chakalakzorlar, to‘qaylar, daraxtzorlar, ko‘llar, barcha yaylovlar xonning ixtiyorida edi. Aholi qal’a devorlarini ta’mirlash, istehkomlar qurishga, kanallar qazishga, ariqlarni tozalashga, yo‘1 qurilishiga safarbar etilardi. Xonlik hujjatlariga ko‘ra, Qo‘qonda hunarmandchilikning miskar, zargar, o‘ymakor, kulol, qog‘ozgar, 6 Мадрахимов 3. Ш. Кукон хонлигида савдо муносабатлари. Тарих фанлари номзоди... дисс.. - Тошкент, 2009.. 7 Мадрахимов 3. Ш. Кукон хонлигида савдо муносабатлари тарихи.- Монография. - Тошкент: Yangi nashr, 2014. 10 to‘qimachi, do‘ppi tikuvchi, kashtachi, ko‘priksoz, temirchi, novvoy, aravasoz, baxmalbof, bo‘yoqchi, dorukash, devorzan, degrez, ko‘nchi, miltiqsoz, nayzagar, panjarasoz, pillakash, po‘stindo‘z, taqachi, paranjido‘z, chevar, chitgar, gilamchi kabi turlari bo‘lgan. Xonlikda oltin ma’dani Kosonsoy (Namangan)dan, Qoratog‘ shimolidagi Ko‘krev daryosidan, Chirchiq daryosi bo‘ylaridan, Chotqol daryosi yuqori oqimlaridan olingan. Samarqandda bo‘lganidek, Qo‘qon xonligida ham qog‘oz ishlab chiqarilgan. Qog‘oz juvozxonasi Qo‘qon shahrining Mo‘yi muborak darvozasi orqasida maqbara yonida joylashgan. Qo‘qonga qo‘shni shaharlar va xorijiy mamlakatlardan savdogarlar kelib turgan. Shaharda yakshanba va chorshanba kunlari bozor bo‘lgan. Qo‘qon xonligining iqtisodiy hayotida Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qashg‘ar, Hindiston, Afg‘oniston, Eron va ayniqsa Rossiya bilan bo‘lgan savdo katta o‘rinni egallagan. Masalan, Qashg‘ar bilan olib borilgan savdo-sotiq faqat Qo‘qon orqali bo‘lar edi. Qo‘qondan Qashg‘atgacha yuklangan ot karvoni 14 - 20 kun yo‘1 yurgan. Qo‘qondan Qashg‘arga temir, qizil charm, mato, ipak va ipdan to‘qilgan matolar, oltin olib borilgan. Qashg‘ardan Qo‘qonga esa har yili 30000 otda choy, 200 otda mato, 200 otda qimmatbaho toshlar, 50 otda attorlik buyumlari keltirilgan. Qo‘qon karvonsaroylarida Hindiston, Tibet, Qashg‘ar, Buxoro amirligi, Afg‘oniston, Rossiyadan olib kelingan mollar ayirboshlanardi. Qo‘qonga savdogarlar karvon yo‘llari orqali kelganlar.8 O`zbeklarning ming qabilasidan chiqqan xonlar idora qilgan. Sulola asoschisi Shohruxbiy 1710 yili Chodak (Chust shahridan 40 km sharqda) xojalari hokimiyatini yo`qotib, dastlab Farg`ona vodiysida Buxoro amiligidan mustaqil bir kichik mulkka asos solgan. Shoxruxbiy o`g`li Muhammad Raximbiy hukmronligi davrida (1721 - 1740)Xo`jand, Marg`ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etgan, yangi ariqlar qazilib, dehqonchilik, bog`dorchilik rivojlangan. Shoxruxbiyning ikkinchi o`g`li Abdulkarimbiy (1740 – 1760 yil) Farg`onaga xujum qilgan qalmoqlarga zarba bergan. Uning davrida Rossiya bilan iqtisodiy aloqalar yo`lga qo`yilib, Qo`qon, Anijon, Namangan va Marg`ilon shaharlarida savdo va 8 Мулла Олим Махдум Х,ожи. Тарихи Туркистон. - Карши: Насаф, 1992. B-24 11 hunarmandchilik taraqqiy etgan. Abdulkarimbiy markaziy hokimiyatini mustahkamlash uchun feodallar o`zboshimchaligiga chek qo`yishga intilgan. XVIII asrning o`rtalarida Farg`ona bilan qo`shni bo`lgan Jung`oriya (Qalmiqiston) Xitoy imperatori Kuen – Lun tomonidan talon – taroj qilindi, natijada jung`orlar g`arbga intilib, Farg`onaga kirib bordilar. Qonli .janglar jung`orlarning chekinishi bilan tugadi. Biroq Farg`ona hukmdorlari mustahkam davlat apparatiga ega emas edi. Bundan turli ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi qabilalar foydalanishdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkentda hokimiyat XVI asrning mashhur shayxi Shayxontohur (Shayx Xovandi Tohur)ning avlodlari bo`lmish xojalar qo`liga o`tdi. Ularga Yunusxoja boshchilik qildi. Toshkentning turt dahasi Shayxontohur. Sebzor, Ko`kcha, Beshyog`ochning o`z hokimlari, o`z qo`shini bo`lib ular bir – biri bilan doim kurashib kelgan. Buning oqibati – dehqonchilik tanazzulga uchradi, bog`lar vayron bo`lgan, hunarmandchilik to`xtab qolgan. Qo`qon xonligi aholisining ko`p sonli guruhini qadimgi aholi avlodlari tashkil etgan. Ulardan bir qismi etnik va tili jixatidan – tojik tilini saqlab qolgan va toqqa yaqin hamda Pomirning tog` dehqonchilik viloyatlaridan, qisman Toshkent viloyatida yashagan. Farg`ona vodiysining murakkab etnik tarkibini turkiylar tashkil etgan. Ular Toshkent viloyatida, Yettisuvda, qozoq dashtlarining janubiy qismida yashagan. Ularning umumiy nomi Xivadagidek "sart" bo`lgan, qirg`izlar va ko`chmanchi o`zbeklar ham aralashib ketgan. XVII asrdan ularni o`zbek deb hisoblangan quramalari (qozoqlarning o`zbeklar bilan duragayi) yashagan. Ko`chib kelganlar – qashg`arlar, hindlar, arablar va no`g`aylar. No`g`aylar XVII asrda Rossiyadan kelib Toshkent yaqinidan No`g`oyqo`rg`on qishlog`ida joylashgan. Taxtga esa Xudoyorxonning akasi Sarimsoqbekning o‘g‘li Shohmurod o‘tqazildi. Lekin, qo‘shin boshliqlari va saroydagi ko‘pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga yana taxtga o‘tirishni taklif etib, odam yuboradilar.9 Bu payda Mallaxon o‘limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh yordamida qo‘shin yig‘ib, 1863-yilning mart oyida 9 Бабабеков X. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIIIXIX вв.). - Ташкент: Фан, 1990. B-114 12 Jizzaxdan Toshkentga kelgan Xudoyorxon Qo‘qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo‘shini bilan Xo‘jandga keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan Xo‘jandga keladi. Xudoyorxon Qo‘qonga hujum qilishni rejalashtirayotga paytda, ya’ni, 1863-yilning 5 mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni ochib berdilar. Natijada Qo‘qonda qirg‘in boshlanib, Shohmurodxon o‘z tarafdorlari bilan Marg‘ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863 y.) taxtni qo‘lga kiritdi. Ammo, xonlikdagi qirg‘iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida qo‘zg‘olon ko‘tardilar va To‘raqo‘rg‘onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent atroflaridagi qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so‘radilar. Oqibatda Toshkent atrofida qozoqlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Toshkentni qamal qildilar. Xudoyorxon tomonidan yuborilgan qo‘shinlar bu isyonlarni bostirishga muvaffaq bo‘ldilar.10 Ammo, mag‘lubiyatga uchragan qirg‘iz-qipchoq boshliqlari taxt uchun kurashni davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo‘ja, Said Mahmudxonto‘ra, Aliqulilar Sulton Saidxon boshchiligida Marg‘ilon tomondan kelib Andijonni bosib oldilar va uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka, Shahrixon, O‘sh, Poytug‘ mavzelarini talon- taroj qildilar. 1863-yil 26 aprelda Sulton Saidxonning qo‘shini Mingtutga kelib, Qo‘qonni qamal qildi. Amir Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli qirg‘iz- qipchoq lashkari Asaka tomonga ketib, Qo‘rag‘ulcha darasida himoyaga o‘tdi. Qattiq kurashlardan so‘ng 1863-yilning 24-iyulida Sulton Saidxon Qo‘qon taxtini (1863-1865 yy.) egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi. Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo‘l kelgan edi. Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo‘shinlari 1864-yilda Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865-yil bahorida ular Toshkentga yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar. Uzoq qamaldan so‘ng 17-iyunda Toshkent egallandi. Qo‘qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon 1865-yilning yozida amir qo‘shinlari yordamida so‘ngi marta Qo‘qon taxtini qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo‘ydi. Xudoyorxon 1867-yil yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868-yil 13-fevralda Qo‘qon va Rossiya shartnomasini imzoladi. Xudoyorxon 1868- 10 Mirzo Olim. Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. T., ―Yangi asr avlodi‖, 2008. 6-bet. 13 1873-yillar oralig‘ida Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida Toshkentga ko‘plab sovg‘a- salomlar yubordi.11 Shuningdek, Rossiya savdogarlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi. Natijada Qo‘qon xonligi amalda Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi. Xonlik hududida hukm surgan nisbiy osoyishtalik 1873-yilgacha davom etgan bo‘lsa ham, hukmdor, uning yaqinlari va mahalliy hokimlarning jabr-zulmi hamda qirg‘iz-qipqoqlarning qayta bosh ko‘tarishi natijasida bu yerlarda o‘zaro nizolar, xalq chiqishlari boshlandi. Hususan, 1873-yilda Po‘latxon (asli ismi Mulla Ishoq Hasan o‘g‘li) qirg‘izlar tomonidan xon qilib ko‘tarilib, u boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Saroydagi nufuzli amaldorlardan biri Abdurahmon oftobachi Xudoyorxonni taxtdan ag‘darish va uning o‘g‘li Sayid Nasriddinbekni xon taxtiga o‘tqazish maqsadida Po‘latxon bilan til biriktirdi va O‘rdada isyon ko‘tardi. Sayid Nasriddinbek Abdurahmon oftobachi ko‘magida xon deb (1875-1876yy.) e’lon qilindi. Xudoyorxon Nasriddinbek foydasiga taxtdan voz kechib, avval, Xo‘jandga, undan Toshkentga qochdi. Nasriddinbekning hokimiyat tepasiga kelishi ham mamlakatdagi siyosiy vaziyatning keskinligini bartaraf eta olmadi. Buni tushunib yetgan Abdurahmon oftobachi xonlik aholisini Rossiyaga qarshi kurashga safarbar qilmoqchi bo‘ldi. Ammo, ruslarning qattiq qarshiligiga duch kelib Mahram yaqinidagi jangda ulardan yengildi. Po‘latxon ham ruslarga qarshi kurashish maqsadida Qo‘qonga hujum qilmoqchi bo‘lib turgan vaqtda, ya’ni, 1875-yil 25-sentyabrda Nasriddixon Rossiya imperiyasi hukumati bilan bitim tuzdi. Bu xabar tezda butun Qo‘qonga yoyilib aholi yana isyon ko‘tardi va O‘rdaga hujum qildi. Nasriddinxon taxtni tashlab Xo‘jandga qochdi. Marg‘ilonda Rossiya imperiyasi askarlariga qarshi aholini safarbar qilayotgan Po‘latxon qo‘shiniga shaharliklar, madrasa talabalari va ko‘chmanchi aholi vakillari kelib qo‘shildi.12 Ularga qo‘zg‘olon vaqtida bosqinchilar bilan hamkorlik qilgan qishilar va xon oilasi vakillarini qatl etish buyurildi. Bu paytda Namanganda bo‘lgan Skobelev Rossiya imperiyasining topshirig‘iga asosan 1876-yil fevralida Qo‘qon xonligini butunlay bosib olishga kirishdi. Abduraxmon oftobachi va Po‘latxon 11 G. Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet‖, 1997, 25-bet. 12 R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 100-b. 14 qo‘lga olindi. Abduraxmon oftobachi Rossiyaning Yekaterinoslav guberniyasiga, Nasriddinxon esa Vladimir nuberniyasiga surgun qilindi. Shu tariqa, 1876-yil 19- fevralda 150-yildan ko‘proq hukm surgan Qo‘qon xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi va uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tashkil etildi. Ma’muriy–hududiy tuzilishi va aholisi. XVIII asr oxirlarida xonlikning hududi faqat Farg‘ona vodiysidan iborat bo‘lib, bu davrda Norbo‘tabiy vodiydagi barcha beklik va viloyatlarni o‘z itoatiga kirgizib, ularni Qo‘qonga bo‘ysundirdi. Uning davrida Andijon va Marg‘ilon viloyatlari vodiydagi eng katta mulklar edi. Olimxon davrida xonlik hududlari Toshkent va uning atrofidagi yerlar hisobidan ancha kengaydi. Tarixiy manbalarda Toshkent mulki – viloyat, shahar, Toshkent va Dashti Qipchoq viloyati nomlari bilan tilga olinadi. Uning hududlariga Ohangaron, Chinoz, Toshkent atrofi, Sirdaryo bo‘ylaridagi Turkiston shahri va uning atroflari kirgan. Bu mulkning hokimlari manba va hujjatlarda hokim, hukmdor, voliy, noib atamalari bilan tilga olinadi. Umarxon davrida Xo‘jand, O‘ratepa va Jizzax atrofidagi yerlarga ham ketma-ket yurishlar qilinib, 1817-yilda O‘ratepa bosib olinadi. Muhammadalixon davrida xonlikning hududlari yanada kengayadi. Bu davrda xonlik shimolda Rossiyaga qarashli Tashqi Sibir okrugi bilan, g‘arbda Xiva va Buxoro amirligi bilan, janubda Qorategin, Darvoz va undan uzoqroqdagi yerlar – Shug‘non, Ro‘shon va Vaxon (bu hudud Qo‘qonga nomigagiga qaram bo‘lgan) Ko‘lob bilan, sharqda Qashg‘ar bilan chegaralangan. Xonlik yerlariga Sirdaryo bilan Qorategin O‘rtasida joylashgan Farg‘ona hududlari, Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Namangan, Xo‘jand va boshqa shaharlar, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligi o‘rtasida joylashgan Qurama viloyati, Turkiston, Sirdaryoning quyi oqimidagi to Balxash ko‘ligacha bo‘lgan qirg‘izlar yashaydigan yerlar, ko‘chmanchi qirg‘izlar yashaydigan Billur tog‘ining sharqiy etaklari, 1830-yildan boshlab g‘arbiy etaklari ham kirgan. XIX asr manbalarida Qo‘qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va sarkorlik sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo‘lingan hamda ularni xon tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va sarkorlar boshqargan. Ayrim manbalar (A. Kun) Qo‘qon xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular: Qo‘qon va uning atrofi, Marg‘ilon, Shahrixon, Andijon, Namangan, So‘x, 15 Mahram, Buloqboshi, Aravon, Baliqchi, Chortoq, Navkat, Koson, Chust va Bobo darhon. “Turkestanskiye vedomosti” to‘plamida esa Asaka, Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va O‘zgan sarkorlik sifatida ham tilga olinadi. Hokimlar va hududiy bo‘linma boshliqlari xon oilasi a’zolari, unga yaqin guruhlar, yuqori tabaqa vakillari hamda yetakchi qabilalar sardorlari orasidan tayinlangan. Misol uchun, Xudoyorxon davrida yettita beklik xonning o‘g‘illari va yaqin qarishdoshlari tomonidan boshqarilgan.13 O‘z navbatida hokimlar viloyat hududlarini o‘zlarining farzandlari va qarindoshlariga bo‘lib berganlar. Qo‘qon xonligining ma’muriy- hududiy boshqaruv tizimida bek (hokim, voliy) va uning o‘rdasi alohida o‘rin egallagan. Xon tomonidan tayinlangan hokim va qozi ko‘plab vakolatlarga ega bo‘lgan. Bek o‘rdasida ham xon saroyidagidek yuzlab amal va unvonlar joriy etilgan bo‘lib, ular mahalliy aholidan yig‘iladigan soliq hamda to‘lovlar hisobidan kun kechirishgan. Beklar xonning itoatkor vassallari bo‘lib, mamlakatni idora etishida uni qo‘llab-quvvatlashlari, zarur bo‘lganda unga yordam berishlari, uning hurmat- izzatini joyiga qo‘yishlari, kerakli vaqtda o‘z qo‘shinlari bilan harbiy yurishlarda ishtiroq etishlari va sovg‘a-salomlar yuborib turishlari lozim bo‘lgan. Qo‘qon honligida Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg‘ilon, Chimkent, Jizzax, O‘sh, Xo‘jand, O‘ratepa kabi aholisining soni jihatidan katta, hunarmandchilik va savdo rivojlangan, mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘nlab shaharlar mavjud bo‘lgan. Xonlikning poytaxti Qo‘qon shahri bo‘lib, u mamlakatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi. XIX asrda xonlikning chegara hududlarini bir necha qal’a va istehkomlar muhofaza qilgan.14 Ular jumlasiga Oqmasjid, Avliyoota, Pishpak, To‘qmoq, Qurtka, Niyozbek, Mahram kabilarni kiritish mumkin. Chu vodiysi bo‘ylab bunyod etilgan istehkomlar esa nafaqat chegara muhofazasi uchun, balki ularning atrofidagi shahar va qishloqlarni itoatda ushlab turish uchun ham hizmat qilgan. Ushbu shahar va qal’alarda harbiy qism hamda ularga boshliq bo‘lgan 13 Набиев Р. Н. Из историй Кокандского ханства (Феодальноехозяйство Худаяр-хана). - Ташкент: Фан, 1973.B- 232 14 Бичурин Н Я Собрани сведени по исторической географии Восточной и Срединной Азии Чебоксари1960 стр 178 16 botirboshilar bo‘lgan. Mudofaa maqsadlari uchun qurol va aslahalar saqlangan. Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylashuvi jihatidan zich bo‘lib, ular o‘troq hayot kechirganlar. Sahro, tog‘ va tog‘ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashagan. Xonlikdagi aholi soni haqida manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko‘ra, XIX asrning boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni ham qo‘shib hisoblaganda) aholi soni 1 million, XIX asrning o‘rtalarida 1,5-2 million, XIX asrning ikkinchi yarmida 3 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan ko‘plab hududlarning bosib olinishi hamda ularning bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi Farg‘ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi qolgani taxmin qilinadi. Aholi tarkibida o‘troq aholi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholiga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etgan. XIX asr boshlarida aholining 40 foizdan ortig‘i ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi bo‘lsa, shu asrning oxiriga kelib ular 15 foizni tashkil etgan. Xo‘jalik mashg‘ulotlariga ko‘ra, o‘troq aholining asosiy qismi dehqonchilik, hunarmandchilik, kosiblik hamda savdo-sotiq bilan band bo‘lsa, ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi chorvachilik bilan shug‘ullangan. II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA QO`QON XONLIGINING SIYOSIY VOQEALARNING IJTIMOIY HAYOTGA TA`SIRI 2.1.Qo`qon xonligida qo`zg`alonlarnning ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta`siri Qo‘qon xonligi aholisining ko‘pchiligi o‘zbeklar bo‘lib, mamlakat shahar va qishloqlarida tojiklar ham yashagan. Xonlikda yana qirg‘izlar va qipchoqlar ham istiqomat qilganlar. Ular Sirdaryoning boshlanish joylaridan Balxash ko‘ligacha bo‘lgan tog‘li rayonlardan to Qashg‘ar chegarasigacha bo‘lgan yerlarda, Yettisuv, Talas vodiysi, Oloy tog‘lari, Badaxshon, Farg‘ona vodiysi hududlarida ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi hayot kechirishgan. Bundan tashqari, Farg‘ona vodiysida 17 qoraqalpoqlar, Toshkent atroflarida qozoqlar, xonlikning sharqiy qismida, Qo‘qon xonligini Buxoro va Rossiyadan ajratib turadigan cho‘llarda ko‘chmanchi qozoqlar yashaganlar. Manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, XIX asrning boshlarida qirg‘izlar, qalmoqlar, uyg‘urlar, qoraqalpoq, qozoq va qipchoqlar Xitoy hukumati tazyiqi ostida Sharqiy Turkistondan Farg‘ona vodiysigacha ko‘chib kelishga majbur bo‘lganlar. Shuningdek, xonlikning ayrim shaharlarida lo‘lilar, hindlar, afg‘onlar, arablar va boshqa Osiyo xalqlari istiqomat qilganlar. Turkiston general- gubernatorligi tashkil topganidan so‘ng yahudiylar, armanlar va boshqa millat vakillari ham yashaganlar.15 Davlat boshqaruvi. Mansablar va unvonlar. O‘zbeklarning ming qabilasi (urug‘i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos solgan Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o‘rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq qilmas edi.16 Xonlikda Buxoro amirligida bo‘lgani kabi Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar davrida qisman islohot qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon unvoni bo‘lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan. Xonlikning ming qabilasidan bo‘lgan hokimlar turli-yillarda Shahrisabz, Urgut, Mog‘iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798y.) ming urug‘i boshliqlari XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar. Olimxon 1805-yilda o‘zini rasman xon deb e’lon qildi. Xon unvoni bilan hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822yy.) 1818-yilda o‘zini “amir ul-muslimin” deb e’lon qildi. 1822-yilda Muhammad Alixon ham hon unvoni bilan taxga o‘tirgan. Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib, xonning o‘zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo‘shin boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852yy.) yoki Aliqulining 15 R.Shamsiddinov, Sh Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 99-bet. 16 Бобобеков X- Кукон тарихи. - Тошкент: Фан, 1996 18 amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.) misol qilib keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan deyishga asos bo‘ladi. Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik hududidagi barcha boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘lu anhorlarga egalik qilgan. Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda to‘ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat, qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan rag‘batlantirilgan. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi boshchilik qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga molik muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega edi. Qo‘qon xonligida asosan Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixonlar davrida (1798-1842 yy.) davlat boshqaruvi va davlatchilik ichki va tashqi siyosat ancha barqaror hamda nisbatan tinch rivojlangan. Ammo XIX asrning o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligi inqirozga uchray boshlaydi. Tadqiqotchilar ushbu inqirozning asosiy sabablari sifatida o‘troq xalq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni, o‘zaro nizo va urushlarni, xon taxti uchun olib borilgan kurashlarni, Buxoro amiri bilan bo‘lgan nizolar va dushmanliklar, saroy amaldorlarining xoinliklari kabilarni ko‘rsatadilar. Bularning natijasida iqtisodiy hayotda taraqqiyot pasayib, ijtimoiy tarqoqlik kuchayib bordi va davlat inqirozga yuz tutdi. Qo‘qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va mansablari hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy qozixona amallariga bo‘linar edi.17 Amir ul-umaro – amirlar amiri. Xon tomonidan keng vakolatlar berilgan (davlatdagi muhim ishlar, amaldorlarni amalga qo‘yish va olish, davlatdagi ichki tartibni saqlash, saroydagi tartib – intizom kabilar) shaxs bo‘lib, xondan keyingi eng yuqori mansab hisoblangan; 17 H.Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi jurnali to`plam‖, N-2. T., ―Fan‖, 2008, 20bet 19 Amirlashkar – amir ul-umarodan keyingi mansab. Qo‘qon xonligida mingboshi harbiy unvonining vazifalari, darajasi amirlashkarlikka teng bo‘lgan; Mingboshi – ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan mulkning hokimi. Bu unvondagi shaxs harbiy yurishlar vaqtida qo‘shinni boshqarib, lashkarboshi unvonini olgan. Bu unvonning egasi vazirlikka ham da’vogar bo‘lgan. Bu unvon Sheralixon davrida (1842-1844 yy.) yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan; Botirboshi – botir bahodirlar boshlig‘i. Besh yuz kishidan ko‘p lashkarga boshchilik qilgan. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo‘shin ishlariga mas’ul edi. Botirboshi ba’zan qurilish hamda sug‘orish ishlariga ham boshchilik qilgan. (Ulug‘ nahr arig‘i, Otabek botirboshi).18 Qo‘shbegi – harbiy qo‘shinning boshlig‘i. Bu mansab yurish va jang vaqtlarida berilib, uning egasi mingboshi unvonini olishga da’vogarlik qilgan hamda alohida viloyatga ham hokim bo‘lishi mumkin edi. Voli yoki voliy (noib, muovin) – tobe etilgan viloyat va tumanlarda xonning o‘rinbosari. Viloyatlarda lashkar unga itoat etgan hamda u viloyatning harbiy ma’muriy ishlariga boshchilik qilgan. Qal’abon yoki kutvol – Qo‘qon xonligining chegeralarida joylashgan qal’a va istehkomlarining hokimi bo‘lib, shu hududlarning harbiy-ma’muriy, xiroj va boj olish ishlariga javobgar bo‘lgan.19 Harbiy maqsadga ko‘ra, qal’abon vazifasiga dodxohdan qushbegigacha bo‘lgan shaxslar tayinlangan. Qo‘rboshi – qo‘rxona ya’ni aslahaxona boshlig‘i. Bu mansab egasi xon va mingboshiga itoat etgan. Qo‘rboshi qo‘rxona, miltiqxona, to‘pxonalarga boshchilik qilib,xomashyo topib kelishdan tortib to tayyor mahsulot ishlab chiqarish va ularni xon qaroriga binoan tarqatib berish jarayoniga javobgar bo‘lgan. Yofar – soqchilar boshlig‘i. Bu mansab egasining guruhi yuz nafar askardan iborat bo‘lgan. Yofar o‘z guruhining hisob-kitobi,-yillik xarajatini askarlari uchun xazinadan olib bergan. Manbalarda yofarlar g‘allagir (g‘alla oluvchi), javgir (bug‘doy oluvchi) va sarpo oluvchi sifatida ham qayd etilgan. 18 Бобобеков X- Кукон тарихи. - Тошкент: Фан, 1996 B-36 19 G.Xolliyev. X. G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., Universitet. 1997, 52 bet. 20 To‘pchiboshi – to‘pchilar, zambarakchilar guruhi boshlig‘i. To‘qsabo – o‘zlarining tug‘iga ega bo‘lgan harbiy guruhning boshlig‘i. Ponsadboshi – besh yuz nafar askardan iborat guruh rahbari. Yuzboshi – yuz kishilik harbiy dasta boshlig‘i. Panjohboshi – ellikboshi, ellik nafarli harbiy guruh boshlig‘i. Dahboshi – o‘n kishilik harbiy guruh boshlig‘i. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i. Harbiylar qatoriga askar, sarboz, nukar, sipohi, mergan, mahram, botur, to‘pchi, zanbarchi, qo‘rchi, qorovul kabilar ham kirib, qo‘shin safida, nog‘orachi, surnaychi, to‘g‘chi (bayroqdor) kabilar ham xizmat qilganlar. Bu harbiy unvonlar orasida mingboshidan ponsadboshigacha bo‘lganlari oliy unvonlar, qo‘rboshidan qorovulboshigacha bo‘lganlar o‘rta unvonli mansablar, qolganlari esa past unvonlar hisoblangan. Elikboshidan mingboshigacha bo‘lgan harbiy lavozimdagi amaldorlar o‘z xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori mansabdagi harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan. Manbalarda harbiylarga saroydan-yiliga turli hajmdagi maosh berilganligi qayd etilgan. Qo‘qon xoligidagi saroy unvon va mansablari quyidagilar edi: Otaliq – xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari. Ular tarbiyalagan xonzoda taxtga o‘tirganidan so‘ng, otaliqlar ham yuqori mansab va unvonlarni egallaganlar. Beklarbegi – beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki ba’zi viloyatlarning hokimiga berilgan. Biy – turkiy qabilalarning boshliqlari. Devonbegi – xon devonining boshlig‘i, Qo‘qon xonligi viloyatlaridan Toshkent va Dashti qipchoq mulkida ham devonbegi mansabi bo‘lgan. Xazinachi – davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs. Xazinachilar viloyat markazlarida ham faoliyat yuritgan. Inoq – xonning xos va sirdosh mulozimi. 21 Eshikog‘asi yoki chehraog‘asi – eshik oldidagi soqchi, posbon. Xon mahramlari va soqchi-mulozimlarining boshlig‘i. Notanish kishilarni xon huzuriga ijozatsiz qo‘ymaslikka javobgar shaxs. Parvonachi – bu unvon egasi xon nomiga kelgan xat va arizalarni saroyga olib kirib, javobini olib chiqqan. Bu unvon boshqa unvon sohiblariga ham berilgan. Dodxoh – xon oldiga fuqarolarning xohish-istak hamda maqsadlarini bayon etish huquqiga ega mansab, saroy unvoni. Dasturxonchi – xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga javobgar saroy mansabi. Saroy qorovulbegisi – xon o‘rdasining soqchilariga boshliq bo‘lgan saroy amaldori. Tunqator – tun bo‘yi uyg‘oq bo‘ladigan soqchi. Xonning dam olishi va yurishlari vaqtida qo‘riqchilik qilib, xonning yaqin kishilaridan tayinlanadigan amaldor. Oftobachi – xonning xos mulozimlaridan bo‘lib, uning yuvinishi va tahorati vaqtida xizmat qiladigan amaldor. Sharbatdor – eng oliy va faxriy unionlardan bo‘lib, xonning xos majlislari va safarlarida hizmatda bo‘lgan. Hidoyatchi – xon saroyiga yuborilgan tortiq va sovg‘alarni qabul qilib olib, xon nazaridan o‘tkazuvchi amaldor. Shig‘ovul – saroyga tashrif buyurgan elchilar va choparlarni xon huzuriga boshlab kiruvchi amaldor. Manbalarga ko‘ra, bu mansabdagi amaldorning vazifalari keng bo‘lgan. Sarkor – saroydagi xon amaldorlarining boshlig‘i. Bu mansabdagi shaxs xonga tegishli shifoxonalar, korxonalar hamda qurilish ishlariga ham boshchilik qilgan. Qushbegi (mirishkor) – ov paytida xonga hamrohlik qiladigan mansab egasi. Qushbegining ovchi itlari, lochin va burgutlari bo‘lib, ov paytidagi xonning dam olish jarayonlariga ham bu shaxs javobgar bo‘lgan. Salomog‘asi – xon nomidan xalqqa salom beruvchi. Kitobdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor. Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish uchun mas’ul bo‘lgan saroy amaldori. 22 Jam og‘a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok etuvchilarga xabar berib, chaqirib keladigan saroy amaldori. Jarchi – xalq yig‘iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va buyruqlarini jar solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs.20 Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar (pichoq, xanjar qilich) yasab, qo‘rchi vazifasini ham bajargan. Shotir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon kelishidan xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan. Udaychi – xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz bilan maqtovli so‘zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi. Yuqoridagi amal va mansab egalari o‘z hizmatlari evaziga-yillik maosh (pul, ot, qo‘y, g‘alla ko‘rinishida) olganlar. Bundan tashqari, ularga tegishli yer-mulklar ham berilgan.21 Butun o‘rta asrlar musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi Qo‘qon xonligidagi musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega bo‘lgan ijtimoiy tabaqa hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida, ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida hamda jamiyat hayotining turli sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan. Qo‘qon xonligida qo‘yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari mavjud bo‘lgan: Shayx ul-islom – dindorlarning eng oliy unvoni bo‘lib, 1818-yilda Umarxon tomonidan joriy etilgan. Xoja kalon – fikh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni. Xalifa – o‘rinbosar. Qo‘qondagi naqshbandiya, qalandariya, yassaviya taraqqiyotlarining rahbarlari. A’lam – faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning bilimdoni. Oxund – bilimli va madrasada o‘qiydigan kishi. Sudur – vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga javobgar mansabdor. 20 Мулла Олим Махдум Х,ожи. Тарихи Туркистон. - Карши: Насаф, 1992. B-34 21 H/Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi‖ jurnali. To`plam № 2, T., ―Fan‖.2008, 21- bet. 23 O‘roq – vaqf yerlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O‘roq shaklidagi nishonni sallasiga taqib yurgan. Mudarris – madrasada ta’lim beruvchi ustoz. Imom va imom xatib – masjid imomi hamda juma nomozlarida xutba o‘qib xizmat qiladigan imom. Muazzin – musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi. Qozi ul – qo‘zzot – qozilar qozisi (adliya vaziri). Qozi kalon – xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi qozilar va qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor. Qozii askar – qo‘shin qozisi. Tarakachi – meros qolgan mol-mulklarni merosxo‘rlarga taqsimlab (taraka) beruvchi shaxs. Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo‘lganlar davlat tomonidan belgilangan maosh hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko‘rganlar. Madrasa, masjid, mozorlar o‘zlarining vaqf mulklariga ega bo‘lib, shu mulk daromadidan o‘z xizmatchilariga maosh berganlar. Vaqf mulklariga muttavali mutasaddi – boshliq edi. Yer egaligi munosabatlari va soliqlar. Qo‘qon xonligi xo‘jalik hayotining asosini tashkil qiladigan soha dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg‘ona vodiysida suv manbalarining yetarli darajada bo‘lganligi dehqonchilik xo‘jaligida mo‘l hosil bo‘lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug‘orish uchun soylar va jilg‘alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan. Xonlikdagi taxt uchun o‘zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom etayotgan bo‘lishiga qaramay XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning sug‘orish tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida ko‘plab sotila boshlashi, ularga bo‘lgan talabning tobora kuchayib borishi sug‘orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni o‘zlashtirishni taqozo qilar edi. Shuning uchun ham XIX asr Qo‘qon xonligida, xususan, Farg‘ona vodiysining sug‘orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan boshlab, vodiyda yirik 24 sug‘orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to‘g‘onlar qurila boshlangan. Masalan, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan bo‘lgan Norin va Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, Namangan Yangi arig‘i, Chinobod arig‘i, Ulug‘nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq, Mutagan arig‘i va boshqa sug‘orish tarmoqlarining ko‘payishi, sug‘oriladigan dalalarning sezilarli darajada kengayishi hamda dehqonchilik va bog‘dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. Qo‘qon xonligida sug‘orish inshootlarini barpo etishning ma’lum tartib – qoidalari mavjud bo‘lgan. Chunonchi, sug‘orish tarmoqlari va ularni barpo etish ishlari ikki guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga hajm jihatdan kichik sug‘orish inshootlaridan foydalanuvchi qishloq aholisi ishtirok etgan. Ularga mahalliy mutasaddi kishilar, mirobboshilar boshchilik qilgan. Ikkinchi guruh sug‘orish inshootlariga hajm jihatdan katta va yirik kanallar kiritilib, ularni bunyod qilish ishlariga xonlikning turli viloyatlaridan qazuvchi – hasharchilar jalb etilgan. Bunday inshootlar qurilishiga bevosita xon yoki joylardan uning vakili boshchilik qilgan. Xonlikda dehqonchilik ekinlarining aksariyati O‘rta Osiyo xonliklariga xos bo‘lib, g‘allachilik, bog‘dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish hamda ipakchilik yaxshi rivojlangan.22 Donli ekinlardan makkajo‘xori yetishtirish keng tarqalgan bo‘lib, u shahar va qishloqlarda kambag‘allarning asosiy iste’mol mahsuloti hisoblangan. Shuningdek, XIX asrga kelib xonlikda paxtachilik sohasiga katta e’tibor berila boshlangan. Xonlik g‘arbiy qismining tabiiy sharoitida bog‘dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish uchun juda qo‘lay bo‘lgan. Janubi-g‘arbiy Xo‘jand, Konibodom, Isfara, So‘x, Chimyon, Rishton hududlari asosan o‘rik yetishtirishga to‘la ixtisoslashgan. Bu davrda butun Farg‘ona vodiysida tut daraxti keng tarqalib, u tog‘ oldi va qadimgi dehqonchilik vohalaridan hisoblangan So‘x, Isfara, Namangan, Ashtda ipakchilik uchun qadimdan o‘stirib kelinan. Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik qilishning to‘rtta turi mavjud bo‘lib ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari. 22 G.Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekidton tarixi. T., ―Universited‖. 1997, 53bet. 25 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar – o‘rmonlar, to‘qaylar, yo‘lu- ko‘priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg‘ol). 4. Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar. Manbalarga ko‘ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo‘lib, u “zamini xos”, deb atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni olgan kishi unga o‘z hisobidan ishlov berib, sug‘organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq to‘lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj – hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko‘proq bo‘lgan. Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg‘u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo‘lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ijara – muayyan shartlar asosida beriladigan barcha ko‘chmas va ko‘chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni o‘z ichiga olgan mulk shakli bo‘lsa, urg‘u – musodara qilish yo‘li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo‘lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat ko‘rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’om etilishi tufayli paydo bo‘lgan mulk shakli bo‘lib, bunday yerlarda soliq yig‘ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan.23 U o‘ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning-yillik yoki yarim -yillik daromadini hadya sifatida olgan.24 Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo‘lgan va o‘g‘li xon marhamatiga sazovor bo‘lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan. Bu davrda xonlikning daromadi mahsulot va puldan iborat bo‘lib, ular asosan soliqlar undirish yo‘li bilan hosil qilingan. Soliq va majburiyatlar xonlikning barcha shahar va qishloqlarida deyarli bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko‘ra, to‘rt turga: shariat qonun-qoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy 23 Мушриф Мирзаолим. Ансоб ус-салотин ва таворих улхавокин.-Тошкент, 1995. 24 Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000, 297-bet. 26 soliqlar; an’anaviy soliqlar; favqulodda joriy etilgan soliqlar. Manbalarga ko‘ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy soliqlar. – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g‘allaning bir qop miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to‘langan. Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi miqdorida ushr solig‘i ruhoniylar foydasiga undirilgan.25 Zakot – mahsulotdan olinadigan savdo solig‘i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo‘lib, daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari aniq bo‘lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. Shuningdek, chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan. Arxiv hujjatlarida an’anaviy zakotdan tashqari – bo‘roqi zakoti, elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar haqida ma’lumotlar bor. Xonlikda joriy etilgan tanobona, xonsoliq, karvonlardan chegara yoki maxsus belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to‘lovlari, tuz boji, bozorlarda savdogarlardan, xon mablag‘iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog‘dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig‘i olingan. Soliq yig‘uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), eakot solig‘ini yig‘uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan. An’anaviy soliqlarga to‘y marosimlaridan, meros bo‘linishidan, tarozidan, daryodan o‘tish uchun sollardan, qirg‘iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan va shunga o‘xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqo‘lodda soliqlar mavjud bo‘lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Soliqlar qat’iy belgilangan miqdorda hamda o‘z vaqtida yig‘ilishi shart bo‘lsa-da, xon va amaldorlarning ihtiyori bilan bu holat o‘zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida, ayniqsa, soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi, bek xazinasiga tushgan soliqlar – beklik deb atalgan. Manbalarga ko‘ra, xon ihtiyoridagi yerlar “zamini 25 В Масалский Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Спб. 1913 423 стр 27 xos”deb atalib, undan keladigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo‘lgan.26 Xon xazinasiga tushadigan soliqlarning deyarli barchasi Qo‘qon shahri va uning atrofidagi qishloqlardan yig‘ilgan. Chetdan xon ihtiyoriga mahsulot va chorvadan yig‘iladigan zakot, Sirdaryo kechuvdan olinadigan boj , tuzdan, xossachi joylardan, xon mablag‘iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq, to‘y marosimlaridan va meros bo‘lishdan yig‘iladigan soliqlar tushgan. Qo‘qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud bo‘lib, ularning egalari bo‘lgan sayyid, xo‘jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda va to‘ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so‘filar ham tanob solig‘idan ozod qilingan. Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga – kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa, hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb etilgan. Soliq, to‘lov va majburiyatlarning-yildan-yilga oshib borishi natijasida Qo‘qon xonligida xalqning noroziligi ortib borib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy inqirozini ta’minlab bergan edi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Qo‘qon xonligida mamlakat poytaxti va boshqa ko‘plab shaharlar aholisining asosiy qismi hunarmandchilik va kosibchilik va shug‘ullanganlar. Hunarmandchilik shaharlarda ixtisoslashgan ko‘rinishga ega bo‘lib, buyumlarning bir turi va biror qismini ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan sohalar mavjud bo‘lgan. Hunarmandlar o‘z kasblarining sir-asrorlarini mukammal o‘zlashtirgan mohir ustalari bo‘lib, ishlab chiqargan mahsulotlarini yuksak san’at darajasiga ko‘targanlar. Xonlikning deyarli barcha shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning taraqqiyoti bir xil bo‘lgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarish o‘zining ayrim xususiyatlari, ya’ni, mahsulotning turi, sifati bilan ajralib turgan. Hunarmandchilikning temirchilik, zargarlik, to‘quvchilik, degrezlik, kulolchilik, misgarlik va boshqa tarmoqlari keng rivojlangan bo‘lib, xonlikning har bir shahri muayyan sohada ishlab chiqargan mahsuloti bilan dong taratgan. Misol uchun, Qo‘qon shahri zargarlik va qog‘oz ishlab chiqarish, 26 Muxtorov.A.Дилшод и его место в истории оьшественной мисли тадомского народа в XIX кагом XX в.в. 301 стр 28 Shahrixon va Chust tikuvchilik hamda temirga ishlov berish, xususan, pichoqchilik, Marg‘ilon, Namangan va Andijon esa ipak gazlamalari, Toshkent o‘zining tikuvchilik, to‘quvchilik, cho‘yan, temir-mis mahsulotlari bilan mashhur bo‘lgan. Butun xonlik hududida ishlab chiqarish qo‘l mehnatiga asoslangan bo‘lib, asosiy hunar turlari – ip va ipak matolar to‘qish, oyoq kiyim tayyorlash, teriga ishlov berish, kulolchilik mahsulotlari tayyorlash, temirchilik, egar-jabdug‘ yasash, bo‘yoqchilik, misgarlik, zargarlik, duradgorlik, aravasozlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, o‘ymakorlik, mum ishlash, pista ko‘mir tayyorlash, kashtachilik, do‘ppichilik, pichoqchilik kabilar edi. Undan tashqari, xonga tegishli porox ishlovchi va qog‘oz tayyorlovli ustaxonalar ham bo‘lgan. Xonlikda qurolsozlikka alohida e’tibor qaratilgan.Bu tarmoq shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining obro‘li sohalaridan bo‘lib hisoblangan. Qo‘qon shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar, xanjarlar, qalqonlar, nayzalar va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan. Xonlikning hunarmand-kosibchiligi serqirra va mazmunan boy bo‘lib, ijtimoiy holatiga ko‘ra hunarmandlar ikkita – yuqori va quyi tabaqalarga bo‘lingan. YUqori tabaqa vakillariga o‘z ustaxonasi, mehnat qurollari va xom ashyosiga ega bo‘lgan ustalar kirgan. Mulkdor tabaqalar qo‘lidagi ustaxonalar va mehnat qurollaridan foydalanuvchilar, yuqori tabaqaga kiruvchi ustalarning qo‘llarida kunbay yollanib ishlovchilar quyi tabaqa hisoblangan. Xonlikda hunarmandchilik va kosiblik ishlab chiqarishini asosan paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari va yer osti boyliklarini qazib chiqarish sohalari xom ashyo bilan ta’minlagan.27 Hunarmandchilik uchun zarur bo‘lgan xom-ashyolar xonlik hududidan olinish bilan birga chetdan ham harid qilingan. Asosiy xom ashyolardan biri bo‘lgan oltin Sirdaryoning yuqori oqimidan, Qonsuv daryosidan olingan. Shuningdek Kosonsoydan, Qoratog‘ning shimolidagi Kukrev daryosidan, Chirchiq daryosi bo‘ylaridan, Burchmulla yonidan, Chotqol daryosining yuqori oqimidan ham oltin olingan. Hunarmandlar temir rudasini Oloy tog‘ tizmasi etaklaridan, qo‘rg‘oshin va boshqa ma’danlarni Qoratovdan qazib olganlar. Manbalarga ko‘ra, yer osti 27 Sh. Karimov O`zbekiston tarixi va madaniyati T. ―O`qituvchi‖ 1992, 119-bet. 29 boyliklarini qazib chiqarish shunchalik sodda va kam bo‘lib, u ehtiyojni talab darajasida qondira olmagan. Shuning uchun ham aksariyat metallar Rossiyadan olib kelingan. Qo‘qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida ahamiyatga ega edi.28 Ichki savdo – o‘troq dehqonlar, ko‘chmanchi chorvadorlar va shahar-qishloq hunarmandlari o‘rtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar bilan ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana bo‘lib, ulgurji savdo deyarli bo‘lmagan. Hunarmandlar va kosiblar savdo orqali yaqin aloqada bo‘lganlar. Hunarmandlar aksariyat hollarda o‘z mahsulotlarini o‘zlari sotganlar.29 Dehqon va chorvadorlar esa, haftaning muayyan kunlari o‘z mollarini bozorga olib chiqqanlar. Bozorlardagi narx-navo bir xilda turmagan. Narx- navo xonlikdagi tinchlik-osoyishtalik, urushlar, ob-havoning yomon kelishi oqibatida hosildorlikning pasayishi kabi omillarga qarab o‘zgarib turgan. Qo‘qon xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo‘qon, Toshkent, Marg‘ilon, Andijon, Xo‘jand, Namangan, O‘sh, O‘ratepa kabi shaharlar bo‘lib, ular orasida Qo‘qon nafaqat xonlik, balki butun O‘rta Osiyoning savdo markazlaridan biri hisoblangan. 2.2. Qo`qon xonligida qipchoqlar davrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta`siri Ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘qon bozorlari o‘zining mahsulotlarga boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga nisbatan ancha arzonligi bilan ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o‘ralgan katta bozorlari mahalliy aholi va chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo gavjum bo‘lgan. Rus manbalarida keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida Qo‘qonda oltita bozor bo‘lib, ular yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari ishlagan. Bu bozorlarda qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, xaridor haqqiga xiyonat qattiq jazoga tortilgan. Qo‘qon honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat kasb etgan. Mamlakat g‘arb va janubda Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, sharqda Xitoy (Qashg‘ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq ko‘chmanchilari va ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari 28 R.Shamsiddinov, Sh Karimov O` Ubaydullayev Vatan tarixi T. Sharq 2010. 132-b 29Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq‖, 2000, 800-b 30 o‘rnatgan. Ayrim manbalarda xonlikda yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham kelganligi eslatib o‘tiladi. Xonlikdan chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm, qimmatbaho toshlar, oltin, kumush, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar chiqarilgan. Chet eldan asosan choy, metall, chinni, uy-ro‘zg‘or buyumlari, tayyor gazlama, kiyim-kechak, poyifzal va boshqalar keltirilgan. Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik chegaralaridagi shaharlar bilan muntazam savdo aloqalari olib borganlar. Har ikkala davlatning savdogalari savdo ishlarida faol ishtirok etib, qo‘qonlik savdogarlar Buxoro amirligiga xo‘jalik hayotda zarur bo‘lgan rus temiri, po‘lat va cho‘yandan yasalgan buyumlar, tamaki, ro‘mol, guruch va ba’zi xitoy yoki mahalliy ipak gazlamalari, choy, chinni idishlar olib borishgan bo‘lsa, buxorolik savdogarlar esa Qo‘qonga hind choyi, surp mato, harir, buyoq, afyun (taryok), zardo‘zlik mahsulotlari, ip va gazlama olib kelishgan. Rus chiti Buxoroning Qo‘qon xonligi bilan savdosida alohida o‘rin egallagan. Bu mato Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan Buxoro, Samarqand va Xo‘jand orqali Qo‘qonga olib kelingan. Shuningdek xonlikda Mashhaddan olib kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo‘lsa ham Qobulning to‘n va sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan. Qo‘qon xonligining Qashg‘ar bilan savdo munosabatlari xuddi Buxoro amirligi kabi bo‘lib, Qashg‘ardan Qo‘qonga afyun, chinni idishlar, kumush, xitoy ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan. Qozoq juzlarining Rossiyaga tobe etilishi hukmdor tabaqalar o‘rtasidagi o‘zaro urushlarning to‘xtashiga sabab bo‘ldi va bu holat O‘rta Osiyoning, jumladan, Qo‘qon xonligining Sibir, Ural, Volga bo‘yi bilan savdo aloqlariga keng yo‘l ochdi. Xolik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqlarini olib borib. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, Hindistondan-yiliga Qo‘qon, Toshkent, Buxoro va Qashg‘arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan. Ular orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan.30 Otlar savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo‘lgan. Hind savdogarlari xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo‘rlik bilan shug‘ullanganliklari 30 M.G. Ahmedov. O`rta Osiyo me`morchiligi tarixi. T. ―O`zbekiston‖ 1995, 84-b 31 haqida ham ma’lumotlar bor. Qo‘qonlikning tashqi aloqalarida Qo‘qon-Rossiya savdo munosabatlari ham alohida o‘rin tutgan. Manbalarga ko‘ra, 1861-yildan keyin rus sanoatining jadal rivojlana boshlaganligi xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo‘lgan ehtiyojning yanada kuchayganligi Rossiyaning Qo‘qon bozorini faol egallab, undan cheksiz foydalanishning asosiy sabablaridan biri bo‘lgan. Rossiyadan Qo‘qonga temir, mis, po‘lat, cho‘yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda baxmal, shakar, oynalar, charm, Rossiyaga tobe bo‘lgan qozoq cho‘llaridan qo‘ylar va uning terisi, charm va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan. Xonlikdan esa Rossiyaga asosan paxta olib chiqilgan. Me’morchilik va amaliy san’at. XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligi kuchli markaziy hokimiyatga ega bo‘lgan markazlashgan davlat sifatida qaror topishi natijasida iqtisodiyotning birmuncha jonlanishi madaniy hayotga ta’sir etmay qolmadi. Mamlakat poytaxti Qo‘qon va boshqa shaharlarda bir qator me’morchilik obidalari, yo‘llar, ko‘priklar, hammomlar qurildi, amaliy va hattotlik san’ati rivoj topdi. XIX asrning birinchi yarmida xonlikda Umarxon, Muhammadalixon, Nodirabegim, Xudoyorxon, Sulton Murodbek, Sulton Sayidxon, harbiy boshliqlardan Musulmonquli, Aliquli, Xolmuhammad mingboshilar va zamonasining ilg‘or, ma’rifatli kishilari tomonidan me’moriy obidalar qurdirildi, shaharsozlik tez sur’atlar bilan rivojlandi. Me’morchilikda asosiy e’tibor madrasalar, masjidlar, xonaqolar, darvesh va qalandarlar uchun takyaxonalar, qorixonalar, sardobalar, ko‘priklar, hammomlar, bozor rastalari barpo etish ishlariga qaratilgan. Me’morchilik imoratlarining markazi Qo‘qon shahri bo‘lib, 1842-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, bu yerda 15 ta madrasa mavjud bo‘lib, eng ko‘zga ko‘ringanlari Hakim to‘ra, Mohlar oyim, Muhammadalixon, Norbo‘tabek, Jomiy, Oliy, Sulton Murodbek, Xo‘ja dodxoh, Ming oyim madarasalari bo‘lgan. Shahar markazi Chorsuda to‘rtta yirik madrasa qad ko‘targan. Ushbu madrasalarning 38 tadan 108 tagacha hujrasi bo‘lgan. Bu davrda Toshkent shahrida ham bir qancha madrasalar barpo etilgan. Jumladan, Umarxon davrida Tinchbof go‘zarida Shukurxon madrasasi, Ko‘kcha dahasida Eshon Bo‘rixo‘ja Sanchiqmoni madrasasi qurilgan. Keyinroq Muhammadalixon farmoni bilan shahar registonida madrasa qad 32 rostlagan va unga Mir Inoyatulloh bosh mudarris etib tayinlangan. Isoxo‘ja madrasasi, Charxchiko‘cha madrasasi, Mahmud dasturxonchi madrasalari ham shu davrda bunyod etilgan. Shuningdek, Marg‘ilonda Saidahmadxo‘ja madrasasi, Andijon shahri atrofida Otaqo‘zi madrasasi, Mirzaquli Bo‘lish madrasasi kabilar qurilgan. Umuman olganda, xonlikning Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Xo‘jand, O‘ratepa, Marg‘ilon, Turkiston kabi shaharlarida 200 dan ortiq madrasalar barpo etilgan. Xonlikda Jome (juma va hayit namozlarini o‘qish uchun) va mahalla (besh vaqt namoz o‘qish uchun) masjidlari qurilishiga alohida e’tibor qaratilgan. Jome masjidlari o‘zining salobatligi bilan ajralib turgan. Ular baland gumbazli va tekis shiftli bo‘lib, har ikkala turdagi binoning ichki ko‘rinishidagi shiftiga va tashqi ko‘rinishidagi gumbaz bezagiga alohida e’tibor berilgan. Masjidlar binosining qurilishi va ularning ta’miri asosan vaqflar hisobidan amalga oshirilgan. Qo‘qon xonligida maqbaralar xonlar, sayyid va xo‘jalar qabrlari ustida barpo qilingan va ularning qurilishi hamda ta’mirlanishi savobli ishlardan hisoblangan. Shuningdek maqbaralar qurdirish obro‘ orttirish vositasi ham bo‘lgan. Farg‘ona vodiysida XVIII – XIX asrlarda qurilgan maqbaralarning ichki ko‘rinishida XI – XII asrlarga xos an’analar ko‘zatiladi. Xonlik me’morchiligi tarixida jamoat binolari sirasiga kiruvchi hammomlar alohida o‘rin egallaydi. Hammomlar pishiq g‘ishtdan, bir necha gumbazli qilib qurilgan va ular egasining nomi bilan atalgan. Xonlikda me’morchilikning rivojlanishi savdo-sotiq munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan inshootlar qurilishida ham kuzatiladi. Xonlik hududlarida markaziy yo‘llar bo‘ylab rabot va karvonsaroylar faoliyati davom etgan, bozorlar rivojlangan. Jumladan, Toshkentda Chorsu bozori sakkizta ko‘chani birlashtirgan. Bu bozor o‘nga yaqin savdo maydonlari va qirqqa yaqin savdo – hunarmandchilik rastalarini o‘z ichiga olgan. Rastalar ko‘chaning ikki tomoni bo‘ylab joylashgan va ularni ko‘cha o‘rtasini egallagan baland tim birlashtirgan.31 Tim yog‘och tirkagich va to‘siqlardan tashkil topgan. 31 X.Vamberi. Путешествие по средней Азии 1967 стр 221. 33 Bunday bino va inshootlar hukmdorlar, alohida amaldorlar va shaxslar tomonidan qurdirilgan. Xonlik me’morchiligiga yog‘och, temir, pishiq yoki xom g‘isht, yupqa sopol g‘isht, ganch, marmar, xarsang tosh, sog‘ tuproq va ohak asosiy qurilish materiallari bo‘lgan. Temir va yog‘och kam bo‘lganligi bois qurilishda ko‘proq pishiq yoki xom g‘isht, ganch, tosh, loy, somon va ohak ishlatilgan. Binolar poydevoriga xarsangtosh yoki marmartosh yotqizilgan. Qurilishda terak, tol, tut, yong‘oq, qayrag‘och va archa yog‘ochlaridan keng foydalanilgan. Pishiq g‘isht, ganch, yupqa sopol g‘ishtlar maxsus xumdonlarda pishirib tayyorlangan. Xonlikda qurilgan binolarning umumiy tuzilishi va rejalashtirishida an’anaviylik saqlanib qolgan bo‘lsa-da, Qo‘qon me’morchiligida tashqi aloqalarning ham ta’siri seziladi.32 Binolarning bezaklarida rang-barang g‘ishtlar ko‘p ishlatilgan. Shiplarga solingan gullar O‘rta Osiyodagi qadimiy yodgorliklardan o‘zining jimjimadorligi, bo‘yog‘ining yorqinligi, ularning ba’zan ko‘zni qamashtiradigan darajada aralash – quralash bo‘lib ketganligi bilan farq qilgan.Qo‘qon xonligida qurilish va me’morchilik bilan birga amaliy san’at ham rivoj topgan. Xususan, amaliy san’atning naqqoshlik, yog‘och va ganch o‘ymakorligi sohalari yuksak darajada taraqqiy etgan bo‘lib, ularda me’morchilikda keng foydalanilgan. Amaliy san’atning yuqori darajasi Xudoyorxon saroyida, Oltiariqdagi Do‘sti Xudo masjida ayvonida ishlangan nashqlarda Andijon atrofidagi Otaqo‘zi madrasasi bezaklaridagi islimiy naqshlarda, Chodak masjidining yog‘och va ganch o‘ymakorligida, Rishtondagi Xo‘ja Ilg‘or masjidining shift bezaklarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qo‘qon xonligi me’morchiligi va amaliy san’atida butun O‘rta Osiyo uchun xos bo‘lgan an’anaviy uslublar bilan bir qatorda mahalliy xususiyatlar ham saqlangan. Qo‘qon, Toshkent me’morchilik maktablarining vakillari jamoat binolarini qurish va ularni bezashda, naqshlar tanlashda o‘z maktablarining an’analarini takomillashtirganlar hamda rivojlantirganlar. Qo‘qon va Toshkentning mahalliy me’morchilik maktablari o‘zlarining keng rejali, hajmli manzaralari, bezak va jihozlarning g‘oyat nafisligi, ranglarning sho‘xchanligi, hamda yog‘och va ganch o‘ymakorligi bilan ajralib 32 N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,‖Sharq‖ 2010, 219-b 34 turadi. Xonlik me’morchiligida chiroyli qilib aylantirib urg‘u berilgan, ichiga islimiy naqshlar tushirilgan, ko‘proq qizil hamda yashil bo‘yoqlar bilan jilolangan bezaklar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu davrda xonlikda hattotlik va kitobat san’ati ham rivoj topgan edi. Qo‘qon xonligining o‘z hattotchilik maktabi bo‘lib, mamlakatda ko‘plab xattotlar yashab, ijod qilganlar. Xattotlarning aksariyati shoir, tarixchi bo‘lgan yoki miniatyura san’ati bilan shug‘ullangan.33 Qo‘qonlik Muhummad Latif, Abdulg‘ozi Xo‘ja Xo‘qandiy, Mirzo Bobokalon Xo‘qandiy, Ahmadjon kotib, Abdug‘afur xattot, Mirzo Sharif Dabir, toshkentlik Muhammad Yunus Toyib Toshkandiy, Abdulvahobxo‘ja muhrkan, eshon Abdusami’xo‘ja Xatib o‘g‘li kabilar ko‘zga ko‘ringan xattotlardan bo‘lgan. Bu xattotlar nasx, shikasta, nasta’liq kabi yozuv usullarini puxta egallaganlar. Xattotlik san’ati asosan Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Xo‘jand, O‘ratepa kabi shaharlarda ko‘proq rivoj topgan. So‘nggi o‘rta asrlarga kelib O‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlaridagi ilm- fan, ta’lim va ma’rifat sohalarida diniy ta’limotlar hukmronlik qila boshladi. Boshlang‘ich maktablarda ham, madrasalarda ham asosiy e’tibor diniy ta’lim berishga qaratilgan. Diniy fanlarni o‘qitish madrasalarning asosiy vazifasi hisoblanib, dunyoviy fanlar, ayniqsa, tabiiy fanlar taraqqiyotida bir muncha turg‘unlik kuzatiladi. Madaniy hayotda yuzaga kelgan bunday vaziyat Qo‘qon xonligidagi ilm-fanning ahvoliga, ayniqsa, bu soha rovojining biryoqlamalik xususiyatiga sabab bo‘lgan edi. Bu davrda aniq va tabiiy fanlarning xo‘jalik va maishiy hayotda, ya’ni amaliyotda qo‘llaniladigan sohalarigagina e’tibor qaratilgan. Kundalik turmushda tibbiyot, me’morchilikda matematika va handasa, sug‘orma dehqonchilikda o‘simlikshunoslik, gidrologiya va muhandislik ilmidan foydalanilgan. Shunga ko‘ra, xonlikda aniq va tabiiy fanlardan tibbiyot, geografiya, tabiatshunoslik fanlari bilan shug‘ullangan olimlarni ko‘rsatish mumkin. Toshkentlik Muhammad Solih (Qaroxo‘ja eshon domla) o‘lkashunos-geograf, tabiatshunos-zoolog olim sifatida ijod qilgan. U o‘zining “Tarixi jadidai Toshkand”(“Toshkentning yangi tarixi”) asarida Toshkent shahri va vohasining 33 O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N.Habibullayev G.A.A`zamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev taxr. Ostida T.,‖O`qituvchi‖ 1994, 187-b 35 geografiyasi, toponimikasi, o‘simlik olamini yoritgan. Tabobat bilan shug‘ullangan Mullo Avaz Muhammad tibbiyotga oid “Mavarix al-qulub”(“Qalblar sururi”) nomli asar muallifidir. U tabib sifatida bemorlarini o‘tlar (giyohlar) yordamida davolash bilan ham mashhur bo‘lgan. Xo‘jandlik Hoji Yusuf Hay’atiy eski maktabda tahsil olib, o‘zi mustaqil ravishda astronimiya, tabiat, geografiya fanlarini o‘rgangan. Dunyoning ko‘pgina mamlakatlariga sayohat qilgan Hoji Yusuf uzoq-yillar davomida o‘zining “Falakiyot”nomli asarini yaratgan.34 Ammo ushbu asar bizning kunlarimizgacha yetib kelmagan. Qo‘qonlik Muhammad Hakimxonto‘ra o‘zining “Muntaxab ut-tavorix” (“Saylangan tarixlar”) asarida Turkistonga oid geografik va seysmologik ma’lumotlar berib, 1823-yilda Farg‘onada yuz bergan zilzila haqida batafsil bayon qilgan. Uning geografiyaga oid ma’lumotlari esa O‘rta Osiyo geografik adabiyotining sarguzasht-sayohat janri bo‘la oladi. Umuman olganda, xonlikda aniq va tabiiy fanlar o‘z rivojida davr talablaridan orqada qolib ketgan bo‘lsa-da, ijtimoiy -gumanitar fanlardan tarix va tarixnavislik, adabiyot ko‘proq rivojlandi. Qo‘qon tarixnavislik maktabiga mansub asarlar she’riy yoki qisman she’riy uslub yo‘lida yozilganligi bilan ajralib turadi. Garchi bu davrda yaratilgan tarixiy asarlarda maqtov, balandparvoz gaplar, hukmdor shaxsini ulug‘lash kabi xususiyatlar ko‘zga tashlansada, bu asarlar o‘z davrining mahsuli sifatida, o‘sha davr haqida ma’lumot beruvchi muhim manbalar sifatida juda qimmatlidir. Bular qatoriga Niyoz Muhammad Ho‘qandiyning “Tarixi Shohruhiy”, Mirza Olim ibn Mirza Raxim Toshkandiyning “Ansab-ul salotin va tavorix ul-xavoqin”, Otabek Fozil o‘g‘lining “Mufassal tarixi Farg‘ona”, Akmal Shermuhammad Xo‘qandiyning “Amirnoma”, Fazliy Farg‘oniyning “Umarnoma”, Mirzo Qalandar Mushrifning “Shohnomai Nusratpayom”, Muhammad Hakimxonto‘raning “Muntaxab at- tavorix”, Mullo Avaz Muhammadning “Tarixi jahonnamoyi”, Toxiri Xo‘jandiyning “G‘aroyibi sipoh” kabi ko‘plab tarixiy asarlarni kiritish mumkin. Qo‘qon xonligi madaniy hayotida adabiyotning o‘rni ayniqsa yuqori edi. Shuning uchun adabiyot rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan Qo‘qon adabiy muhitining shakllanishi xonlikda 34 R.Shamsutdinov, Sh.Karimov, Q.Ubaydullayev. Vatan tarixi. T, ―Sharq‖, 2010, 181-bet. 36 madaniyat taraqqiyotini belgilovchi muhim mezon bo‘ldi. Iste’dodli shoir va shoiralar, yozuvchilar, ya’ni o‘z ilmining ustalari tomonidan shakllangan Qo‘qon adabiy muhitining o‘ziga xos xususiyati – unigng vakillari ikki yo‘nalishda ijod qilganliklaridadir. Birinchi yo‘nalishga mansub ijodkorlar saroy shoirlari bo‘lib, ularning asarlarida boy tabaqa vakillari madh etilgan. Ikkinchi yo‘nalish vakillarining asarlarida esa xalqning orzu umidlari, intilishlari, dardu-hasratlari o‘z ifodasini topgan. Har ikkala yo‘nalish vakillarining umumiy jihati ham mavjud bo‘lib, bu ularning asarlarida Vatan timsoli , unga muhabbat hissining ilgari surilganligidir. Qo‘qon adabiy muhitining vakillari va asarlaridan Amiriy taxallusi bilan falsafiy va lirik g‘azallar bitgan Umarxonni, Fazliy va Mushrif tomonidan yozilgan “Majmuat ush-shuaro”(“Shoirlar to‘plami”) tazkirasini, Huvaydoning “Devoni Huvaydo”, “Rohati dil” asarlarini, Gulxaniy va Maxmur asarlarini, Muhammad Yunus Toib, Muhsiniy, Nasimiy, Xo‘qandiy, Nodir, Nozil, Pisandiy, Nodirabegim, Uvaysiy, Anbar otin, Dilshod, Zebuniso kabi ko‘plab shoir va shoiralarnini keltirish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha, Qo‘qon xonligidagi adabiy muhit va madaniy hayotni shakllantirishda temuriylar davriga taqlid yaqqol ko‘zga tashlanadi. Buni hukmdor Umarxon davrida shakllangan, uning boshchiligida faoliyat ko‘rsatgan adabiy muhit va adabiyot namoyondalari misolida, yaratilgan asarlarning shakli va janrlarida ko‘rish mumkin. Madaniy hayot va adabiy muhitda ham ming sulolasini ulug‘lashga intilish ustunlik qildi. 37 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Qo‘qon xonligi nohoyatda murakkab, siyosiy kurashlar avj olgan bir davrda vujudga kelib, shakllandi. Chunki, xonlik tashkil topgan davr O‘rta Osiyoda buyuk imperiyalar davri o‘tib, mahalliy yo‘lboshchi sulola vakillari turli yo‘llar bilan hokimiyatni qo‘lga olib, qabilaviy konfederatsiya asosida davlat tuza boshlagan davrga to‘g‘ri keldi. Urushlar va o‘zaro kurashlarga boy bo‘lgan Qo‘qon xonligi davlat boshqaruv shakliga ko‘ra mutlaq monarxiya bo‘lib, mamlakatda mulkdor tabaqalar, yetakchi urug‘lar (ming, qipchoq, qirg‘iz, saroy)larning zodagonlari, ruhoniylar, ayniqsa sayyidlar va xo‘jalar yuksak maqomga ega edilar. XIX asr o‘rtalaridagi siyosiy boshboshdoqlik, o‘zaro urush va nizolar mamlakat hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, Qo‘qon xonligi hayotining barcha sohalarida tushkunlik davri boshlanadi. Bundan unumli foydalangan Rossiya imperiyasi “o‘z chegaralarida” tinchlikni o‘rnatish bahonasida xonlik hududlarini bosib oldi va uning o‘rniga 1876-yilda Farg`ona viloyati tashkil topdi. Shunga qaramasdan, Qo‘qon xonligi mintaqadagi yirik davlatlardan biri sifatida o‘ziga xosliklarga ega bo‘lib, O‘zbekiston davlatchiligi tarixida muhim o‘rin tutadi. Osiyoda xususan O`rta Osiyo xonliklarida esa mulk shakllari va dehqonchilik shakllari asrlar mobaynida o`zgarmadi. Yerga xususiy mulkchilikka asoslangan ishlab chiqarish munosabatlari o`zgarishsiz qolaverdi. Yerning asosiy egasi ilgarigidek oliy hukmronligicha qoldi. Xonliklarda oliy xukmdor yerning birdan bir egasi bo`lib, yer ishlovchilariga dehqonlarga ijara tarzida xatlab biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerdan olinadigan xosilning egasi edi xolos. Shu bois, dehqon yerni asrab avaylashga, uning unumdorligini oshirishga intiladi. Hukmdor yerni foydalanish uchun mahaliy yer egalari va masjidlarga ulashardi. Xonliklarda sanoat rivojiga e`tibor kuchaymadi, oltingugurt,rangli metallar, marmar, toshko`mir, neft kabi boyliklarga serob konlar bo`lsada ularno qazib olish, tog`-kon ishlarini rivojlantirish kemasozlikni yo`lga qo`yish masalalari hal qilinadi. Tovar pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste`mol va qo`shin harajatlarini zo`rg`a qoplab kapitalga qilinmadi. Pul, oltin, kumush xon va amaldorlarning xazina to`plash manbayi bo`lib qolgan edi. Xonliklarning savdo munosabatlarlarida xamon 38 ayirboshlash usuli davom etardi. O`rta Osiyo jaxon bozoridan ajralib qolgani ustiga bu yerda yagona ichki bozor ham tashkil topmadi. XIX-asr ikkinchi yarmida vatan istiqboli uchun qayg`uradigan odamlarni bir g`oya va bir ezgu maqsad yo`lida birlashtira oladigan hamda ortidan ergashtira oladigan yo`lboshchilardan bo`lmadi. Buxoro amirligiga xam, Qo`qon va Xiva xonliklarida xam shunday arbob tarix saxifasiga chiqmadi. Bosqinchilarga ko`ksini qalqon qilib ko`hna turon jangovar shavkatini namoyish qila oladigan va Turkistonni bir umuminsoniy makon uy deb bilgan yurtboshi topilmadi. Xullas, O`rta Osiyodagi yuqorida tavsiflangan omillar, bu yerdagi iqtisodiy va harbiy tang holat o`ziga qo`shni bo`lgan mamlakatlarni o`z mustaqilligiga aylantirish siyosatini avj oldirayotgan chor Rossiyani saltanatiga juda ham qo`l keladi. Mintaqadagi ijtimoiy siyosiy madaniy qaloqlik, parokandalik o`zaro nizo va urushlar pirovar natijada O`rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylantirishiga olib keldi. 39 Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati: Rahbariy adabiyotlar: 1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʼq. T.: Oʼzbekiston, 1998. B-31 Umumiy va maxsus adabiyotlar: 1. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston tarixi. T., ―Yozuvchi‖ 1998. 2. G.Xoliyev. X.g`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet‖ 1997. 3.O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T.,‖O`qituvchi‖ 1994. 4. N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,‖Sharq‖ 2010. 5. M.G. Ahmedov. O`rta Osiyo me`morchiligi tarixi. T. ―O`zbekiston‖ 1995. 6. R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T. Sharq. 2003. 7. Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq‖, 2000. 8. H. Bobobekov. Qoqon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi‖ jurnali. To`plam. N-2 T., ―Fan‖, 2008. 9. Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi‖, 2008. 10.mirza Olim Mushrif. Qo`qon xonligi tarixi. (Ansov us-salotin va tavorix ul- xabonin) T., ―G`.G`ulom‖, 1995. 11.Muhammad Aziz Marg`iloniy.Tarixi Aziziy. T: ―Ma`naviyat‖, 1999. 12. Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―1995 13. R.Nobiyeb. из историм Кокондского хантва T.,‖Fan‖, 1973. Qo`shimcha va internet manbaalari: 1.www.Britanica.com 2.www.History.ru 3.www.Info.ru 4.www.Hrono.ru