QORAXONIYLAR DAVRIDA HARBIY BOSHQARUV

Yuklangan vaqt

2024-03-08

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

35,0 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXIVSHUNOSLIK YO‘NALISHI O‘ZBEKISTONING DAVLAT MUASSASALARI TARIXI FANIDAN MUSTAQIL ISHI QORAXONIYLAR DAVRIDA HARBIY BOSHQARUV O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXIVSHUNOSLIK YO‘NALISHI O‘ZBEKISTONING DAVLAT MUASSASALARI TARIXI FANIDAN MUSTAQIL ISHI QORAXONIYLAR DAVRIDA HARBIY BOSHQARUV
1 Mavzu: Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv Reja: Kirish…………………………………………………………………..……...…..3 1.Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………………………………...……4-6 2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi…………………………....….7-10 3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar……………………....……11-15 Xulosa…………………………………………………………………..……….16 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………17 1 Mavzu: Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv Reja: Kirish…………………………………………………………………..……...…..3 1.Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………………………………...……4-6 2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi…………………………....….7-10 3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar……………………....……11-15 Xulosa…………………………………………………………………..……….16 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………17
2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Davlat tarixchiligining ajralmas bo‘lagi hisoblangan Qoraxoniylar davlati haqidagi asl tarixni, ularni davlat boshqaruvi, hududiy tuzilishi harbiy boshqaruvi haqidagi ma'lumotlarni kelajak avlodga to‘liq yetkazishdan iborat. Mavzuning o'rganilish darajasi: Davlatimiz tarixi uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan Qoraxoniylar haqidagi aniq va keng ma'lumotlarni akademik A.S.Sagdullayev, Z Saidboboyev muharrirligi asosida chop etilgan ,,Davlat muassasalari tarixi " B.Eshov, A.Odilov, Azamat Ziyo tomonidan amalga oshirilgan izlanishlari natijasida bilib olishimiz mumkin. Mavzuning maqsad va vazifalari: Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi davlat boshqaruvi haqidagi tarixni asl ko'rinishini o‘quvchi yoshlarga yetkazishdir. Davriy chegarasi: 927-1212 yillarni o‘z ichiga oladi. 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Davlat tarixchiligining ajralmas bo‘lagi hisoblangan Qoraxoniylar davlati haqidagi asl tarixni, ularni davlat boshqaruvi, hududiy tuzilishi harbiy boshqaruvi haqidagi ma'lumotlarni kelajak avlodga to‘liq yetkazishdan iborat. Mavzuning o'rganilish darajasi: Davlatimiz tarixi uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan Qoraxoniylar haqidagi aniq va keng ma'lumotlarni akademik A.S.Sagdullayev, Z Saidboboyev muharrirligi asosida chop etilgan ,,Davlat muassasalari tarixi " B.Eshov, A.Odilov, Azamat Ziyo tomonidan amalga oshirilgan izlanishlari natijasida bilib olishimiz mumkin. Mavzuning maqsad va vazifalari: Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi davlat boshqaruvi haqidagi tarixni asl ko'rinishini o‘quvchi yoshlarga yetkazishdir. Davriy chegarasi: 927-1212 yillarni o‘z ichiga oladi.
3 1.Qoraxoniylar davlatini tashkil topishi Qoraxoniylar davlati yoki qisqacha Qoraxoniylar — 840-1212 yillar oraligʻida Oʻrta Osiyo va Movarounnahrda hukmronlik qilgan turk sulolasi. Bu Markaziy Osiyoda barpo etilgan birinchi islom sulolasidir. Afzal qarashga ko‘ra, Qoraxoniylar davlati qarluq turkiy qabilalariga mansub edi. 389/999-yillarda Ilekxon (388-403/998-1013) qo‘mondonligi ostidagi qoraxoniylarning hujumlari ularga Movarounnahr hududidagi hukmronlikni qo‘lga kiritish imkonini berdi. Bu hujumlar Somoniylar davlatining qulashi haqida ham xabar berdi. Chunki hujumlardan keyin Qoraxoniylar davlati mintaqadagi Somoniylar davlatining koʻp joylarini bosib oldi. Qoraxoniylar davlati ichki nizolar va boʻlinishlar bilan koʻp davrlarni boshidan kechirdi. Bo‘linishlar va ichki nizolar, tabiiyki, davlat boshqaruvida sheriklik tizimini qo‘llash natijasida sodir bo'lgan. Chunki davlatda bir vaqtning o‘zida ikki xil hukmdor bo‘lgan: Buyuk xon va oddiy xon. Buyuk Xon davlatning sharqiy qismida istiqomat qilgan va sharqiy tomonni boshqargan. Boshqa Xon g‘arbda istiqomat qilib, davlatning g‘arbiy qismini boshqargan. Davlat nomi: Qoraxoniylar davlati yoki Turk xoqonligi — 840—1212 yillar oraligʻida markazi hozirgi Qirgʻizistonda joylashgan Oʻrta Osiyo yerlarida hukmronlik qilgan turk davlati1.Ayrim tarixiy manbalarda bu saltanat “Ilexon saltanati” deb yuritiladi. Topilgan tangalarning koʻpchiligida “Ilek (Ilik, qoʻl va boshqalar)” tipik soʻz bor. Masalan, islomiy manbalarda Ali ibn al-Asir bu sulola nomini al-Hoqoniya, al-Haniya yoki al-Afrasiya deb taʼriflagan. Tarixshunoslik va uslubga ko‘ra, eng to‘g‘ri nomenklatura "Et-Türkü‘l-Hakaniyye" ya‘ni Kasgarli Mahmud aytganidek , "Turk xoqonligi" deganidir. Davlat nomi ikki turkiy soʻzdan iborat: Kara va Xan. “Kara” turkchada qora va zodagonlikni bildiradi, “xon”, toʻgʻrirogʻi xoqon esa tanhu, jabg‘u, yabgʻu, ilbey kabi hukmdorlarga beriladigan turkcha unvondir. 1 Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983. 3 1.Qoraxoniylar davlatini tashkil topishi Qoraxoniylar davlati yoki qisqacha Qoraxoniylar — 840-1212 yillar oraligʻida Oʻrta Osiyo va Movarounnahrda hukmronlik qilgan turk sulolasi. Bu Markaziy Osiyoda barpo etilgan birinchi islom sulolasidir. Afzal qarashga ko‘ra, Qoraxoniylar davlati qarluq turkiy qabilalariga mansub edi. 389/999-yillarda Ilekxon (388-403/998-1013) qo‘mondonligi ostidagi qoraxoniylarning hujumlari ularga Movarounnahr hududidagi hukmronlikni qo‘lga kiritish imkonini berdi. Bu hujumlar Somoniylar davlatining qulashi haqida ham xabar berdi. Chunki hujumlardan keyin Qoraxoniylar davlati mintaqadagi Somoniylar davlatining koʻp joylarini bosib oldi. Qoraxoniylar davlati ichki nizolar va boʻlinishlar bilan koʻp davrlarni boshidan kechirdi. Bo‘linishlar va ichki nizolar, tabiiyki, davlat boshqaruvida sheriklik tizimini qo‘llash natijasida sodir bo'lgan. Chunki davlatda bir vaqtning o‘zida ikki xil hukmdor bo‘lgan: Buyuk xon va oddiy xon. Buyuk Xon davlatning sharqiy qismida istiqomat qilgan va sharqiy tomonni boshqargan. Boshqa Xon g‘arbda istiqomat qilib, davlatning g‘arbiy qismini boshqargan. Davlat nomi: Qoraxoniylar davlati yoki Turk xoqonligi — 840—1212 yillar oraligʻida markazi hozirgi Qirgʻizistonda joylashgan Oʻrta Osiyo yerlarida hukmronlik qilgan turk davlati1.Ayrim tarixiy manbalarda bu saltanat “Ilexon saltanati” deb yuritiladi. Topilgan tangalarning koʻpchiligida “Ilek (Ilik, qoʻl va boshqalar)” tipik soʻz bor. Masalan, islomiy manbalarda Ali ibn al-Asir bu sulola nomini al-Hoqoniya, al-Haniya yoki al-Afrasiya deb taʼriflagan. Tarixshunoslik va uslubga ko‘ra, eng to‘g‘ri nomenklatura "Et-Türkü‘l-Hakaniyye" ya‘ni Kasgarli Mahmud aytganidek , "Turk xoqonligi" deganidir. Davlat nomi ikki turkiy soʻzdan iborat: Kara va Xan. “Kara” turkchada qora va zodagonlikni bildiradi, “xon”, toʻgʻrirogʻi xoqon esa tanhu, jabg‘u, yabgʻu, ilbey kabi hukmdorlarga beriladigan turkcha unvondir. 1 Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983.
4 Omeljan Pritsak masalani boshqa tomondan tushuntirdi. Qora, qizil, oq va ko‘k turklarda to‘rt yo‘nalishni ifodalaydi. Kompas shimoliy tomonni ko‘rsatadi va aksariyat shaharlarda bu yo‘nalishlarning darvozalari alohida nomlanadi.Balxning shimoli, ya‘ni Karaning yo‘nalishi (tomoni) turk darvozasidir. Janub darvozasi hind, gʻarbiy darvozasi yahudiy, sharqiy darvozasi esa xitoy. Qora kuchli, ulug‘vor va jasur degan ma‘noni ham anglatadi. Shuning uchun ular bu nomni olishlari kerak edi.Mahmud G‘azniyga xitoylar tomonidan berilgan “Qoraxon” atamasi ham xuddi shunday ma’noga ega. "Qora" buyuklik, balandlik va ustunlikni anglatadi. [14] Tashkil topishi 840 yilda [15] Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagʻma" yoki "ilakxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy urugʻlar - qarluqlar, chigillar, argʻular, yagʻmolar va boshqa xalqlar kirgan boʻlib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. Qoraxoniylar davlati Movarounnaxrda Qoraxoniylar davlatining saltanat darajasidagi rivoji va taraqqiyoti 10-asrning 2-yarmiga toʻgʻri keladi. Abdulkarim Sotuq Bugʻroxon hokimiyatni egallab, oʻzini "Qoraxon" deb eʼlon qiladi. Bugʻroxondan keyingi barcha xonlar ham ushbu unvon bilan ulugʻlangan. Qoraxoniylar hukmronligini Movarounnaxrda oʻrnatilishi 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishgʻol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal boʻlishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgʻardan Amudaryogacha choʻzilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargʻona va qadimgi Soʻgʻd yerlarini oʻz ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning soʻnggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning koʻpsonli qoʻshini pirovard gʻalabani taʼminlagan. Bogʻdod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gʻaznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe boʻlib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, 4 Omeljan Pritsak masalani boshqa tomondan tushuntirdi. Qora, qizil, oq va ko‘k turklarda to‘rt yo‘nalishni ifodalaydi. Kompas shimoliy tomonni ko‘rsatadi va aksariyat shaharlarda bu yo‘nalishlarning darvozalari alohida nomlanadi.Balxning shimoli, ya‘ni Karaning yo‘nalishi (tomoni) turk darvozasidir. Janub darvozasi hind, gʻarbiy darvozasi yahudiy, sharqiy darvozasi esa xitoy. Qora kuchli, ulug‘vor va jasur degan ma‘noni ham anglatadi. Shuning uchun ular bu nomni olishlari kerak edi.Mahmud G‘azniyga xitoylar tomonidan berilgan “Qoraxon” atamasi ham xuddi shunday ma’noga ega. "Qora" buyuklik, balandlik va ustunlikni anglatadi. [14] Tashkil topishi 840 yilda [15] Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagʻma" yoki "ilakxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy urugʻlar - qarluqlar, chigillar, argʻular, yagʻmolar va boshqa xalqlar kirgan boʻlib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. Qoraxoniylar davlati Movarounnaxrda Qoraxoniylar davlatining saltanat darajasidagi rivoji va taraqqiyoti 10-asrning 2-yarmiga toʻgʻri keladi. Abdulkarim Sotuq Bugʻroxon hokimiyatni egallab, oʻzini "Qoraxon" deb eʼlon qiladi. Bugʻroxondan keyingi barcha xonlar ham ushbu unvon bilan ulugʻlangan. Qoraxoniylar hukmronligini Movarounnaxrda oʻrnatilishi 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishgʻol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal boʻlishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgʻardan Amudaryogacha choʻzilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargʻona va qadimgi Soʻgʻd yerlarini oʻz ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning soʻnggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning koʻpsonli qoʻshini pirovard gʻalabani taʼminlagan. Bogʻdod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gʻaznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe boʻlib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
5 soʻngra Samarqandga koʻchirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe boʻlgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koʻplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoʻshishgan. Oqibatda Qoraxoniylar davlati 1040-yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va gʻarbiy qismga boʻlinib ketadi. Sharqiy qismiga Yettisuv, Qashqar, Taroz, Isfijob, Shosh va Sharqiy Fargʻona kirgan. Poytaxti Bolasogʻun, madaniy markazi Qashqar boʻlgan. Gʻarbiy qism Movarounnahrdan to Fargʻona vodiysining gʻarbiy chegarasigacha boʻlgan yerlarni oʻz ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan. Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga boʻlinishi va ular oʻrtasida sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib qoʻyadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130-yil saljuqiylar hukmdori Sulton Sanjarga tobe boʻlib qoladi. 12-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — koʻchmanchi qoraxitoylar hujumiga duchor boʻlib, parchalanib ketdi2. Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda boʻlsa-da, 13-asr boshiga qadar mavjud boʻlgan. 1212-yilda qoraxoniylarning soʻnggi vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topishiga olib keldi. 2 Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255. 5 soʻngra Samarqandga koʻchirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe boʻlgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koʻplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoʻshishgan. Oqibatda Qoraxoniylar davlati 1040-yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va gʻarbiy qismga boʻlinib ketadi. Sharqiy qismiga Yettisuv, Qashqar, Taroz, Isfijob, Shosh va Sharqiy Fargʻona kirgan. Poytaxti Bolasogʻun, madaniy markazi Qashqar boʻlgan. Gʻarbiy qism Movarounnahrdan to Fargʻona vodiysining gʻarbiy chegarasigacha boʻlgan yerlarni oʻz ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan. Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga boʻlinishi va ular oʻrtasida sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib qoʻyadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130-yil saljuqiylar hukmdori Sulton Sanjarga tobe boʻlib qoladi. 12-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — koʻchmanchi qoraxitoylar hujumiga duchor boʻlib, parchalanib ketdi2. Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda boʻlsa-da, 13-asr boshiga qadar mavjud boʻlgan. 1212-yilda qoraxoniylarning soʻnggi vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topishiga olib keldi. 2 Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255.
6 2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan boʻlib, davlat viloyatlarga boʻlib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb nomlanib, bu unvon egalari "elning oq xoni", yaʼni "buyuk xon" qoraxondan nufuz va darajasiga koʻra keyingi oʻrinda turuvchi "kichik xon" hisoblangan. Elokxonlar xoqon noibi boʻlishsa-da, oʻlkada oʻz nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr eloqxoni katta obroʻga ega boʻlib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrda viloyatlarni "takin" unvonidagi kishilar boshqargan. "Takin" atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan qoʻllanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan. somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib "takin" unvonidagi harbiy lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan. Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega boʻlgan. Shaharlar boshqaruvi esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar qoʻlida boʻlgan. Ular shaharning ichki hayoti va ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun masʼul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini davlat mafkurasi darajasiga koʻtarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va doʻstona munosabatda boʻlishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga eʼtibor kuchayib, ularning obroʻsi nihoyatda baland boʻlgan. Bu esa davlatning siyosiy hayotida ular taʼsirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan3. Qoraxoniylar davlat boshlig’i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo’lingan. Ulug’ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o’rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto’y deb atalgach, bu yerda xar doim to’qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat hududlariga bo’lingan. 3 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 6 2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan boʻlib, davlat viloyatlarga boʻlib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb nomlanib, bu unvon egalari "elning oq xoni", yaʼni "buyuk xon" qoraxondan nufuz va darajasiga koʻra keyingi oʻrinda turuvchi "kichik xon" hisoblangan. Elokxonlar xoqon noibi boʻlishsa-da, oʻlkada oʻz nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr eloqxoni katta obroʻga ega boʻlib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrda viloyatlarni "takin" unvonidagi kishilar boshqargan. "Takin" atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan qoʻllanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan. somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib "takin" unvonidagi harbiy lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan. Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega boʻlgan. Shaharlar boshqaruvi esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar qoʻlida boʻlgan. Ular shaharning ichki hayoti va ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun masʼul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini davlat mafkurasi darajasiga koʻtarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va doʻstona munosabatda boʻlishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga eʼtibor kuchayib, ularning obroʻsi nihoyatda baland boʻlgan. Bu esa davlatning siyosiy hayotida ular taʼsirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan3. Qoraxoniylar davlat boshlig’i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo’lingan. Ulug’ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o’rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto’y deb atalgach, bu yerda xar doim to’qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat hududlariga bo’lingan. 3 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000.
7 Qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida ham o’zgarishlar yasaldi. Alohida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o’zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukumronlik mavqeini yo’qotdi. Qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo’g’inlari quydagicha shakilga ega bo’ldi: eloqxon-xoqondan keyingi pog’onada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo’lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan: iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko’ra bir-birlaridan farq qilganlar islom dinining peshvolari-imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar. Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo. Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi. Xunarmandlar Savdogarlar Ko’chmanchilar-chorvadorlar. Qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to’lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan. Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar xisoblangan. Qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo’lgan. Shuningdek, qoraxoniylar ko’chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga ham rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq). Shunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o’z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar. Xorazm davlati o’z mustaqilligiga g’aznaviylar va saljuqiylar xukmronligiga qarshi kurash jarayonida erishdi. Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruvi «al- majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo’lib, unga vazir boshchilik qilgan. Vazir bevosita shohga bo’ysingan va uning vazifalari Quyidagilardan iborat bo’lgan: 7 Qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida ham o’zgarishlar yasaldi. Alohida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o’zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukumronlik mavqeini yo’qotdi. Qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo’g’inlari quydagicha shakilga ega bo’ldi: eloqxon-xoqondan keyingi pog’onada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo’lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan: iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko’ra bir-birlaridan farq qilganlar islom dinining peshvolari-imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar. Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo. Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi. Xunarmandlar Savdogarlar Ko’chmanchilar-chorvadorlar. Qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to’lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan. Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar xisoblangan. Qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo’lgan. Shuningdek, qoraxoniylar ko’chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga ham rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq). Shunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o’z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar. Xorazm davlati o’z mustaqilligiga g’aznaviylar va saljuqiylar xukmronligiga qarshi kurash jarayonida erishdi. Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruvi «al- majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo’lib, unga vazir boshchilik qilgan. Vazir bevosita shohga bo’ysingan va uning vazifalari Quyidagilardan iborat bo’lgan:
8 -asxob ad-davovin, ya’ni, devonamaldorlarining boshlig’i bo’lib, yuqori mansab soxiblarini ishga tayinlash va bo’shatish bilan shug’ullangan. -davlat amaldorlariga nafaqa(arzaq) belgilash. -davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy maxsulotlar bilan ta’minlashni belgilash. -soliq va xazinani nazorat qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish: -xukmdorga muntazam xamroxlik qilish, qo’shinga boshchilik qilish. Vazirliklarda sadr, dastur, xojayi buzurg kabi unvonlar bo’lgan. Xorazm vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Xirotdan chiqqan shaxslardan tayinlangan. Xorazmshohlar saroyida shuningdek, quydagi qator lavozimlar ham mavjud edi: -Xojib ul-kabir yoki xojib ul-xos xukmdor shaxsi bilan bog’liq masalalar va ularga doimiy xamroxlik, eng zarur vazifalarni bajarish bilan shug’ullanganlar. -Ustozdor-barcha xo’jalik ishlari bilan shug’ullanuvchi amaldor. -Amir oxur-otxona boshlig’i lavozimi. -Amir shikor-sultonning ov ishlari boshlig’i. -Tashtdor, Sharobdor, kissador, choshnigir, davotdor, farrosh, amir al-alam va boshqa unvonlar xorazmshohlar saroyi boshqaruv tizimini tashkil etgan4. Manbalarda keltirilishicha (muxammad Bag’dodiy), Xorazmda axolining turli qatlamlari va ular o’rtasidagi tafovutlar o’ziga xos shakillangan: Sayyidlar– payg’ambar avlodi sanalib, katta xurmatga sazovor bo’lgan. Imomlar va olimlar– ijtimoiy hayotda ancha ustunlikka ega bo’lgan va davlat ishlariga o’zlarining maslahatlari va yo’l–yo’riqlari bilan ta’sir etgan. 4 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 8 -asxob ad-davovin, ya’ni, devonamaldorlarining boshlig’i bo’lib, yuqori mansab soxiblarini ishga tayinlash va bo’shatish bilan shug’ullangan. -davlat amaldorlariga nafaqa(arzaq) belgilash. -davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy maxsulotlar bilan ta’minlashni belgilash. -soliq va xazinani nazorat qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish: -xukmdorga muntazam xamroxlik qilish, qo’shinga boshchilik qilish. Vazirliklarda sadr, dastur, xojayi buzurg kabi unvonlar bo’lgan. Xorazm vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Xirotdan chiqqan shaxslardan tayinlangan. Xorazmshohlar saroyida shuningdek, quydagi qator lavozimlar ham mavjud edi: -Xojib ul-kabir yoki xojib ul-xos xukmdor shaxsi bilan bog’liq masalalar va ularga doimiy xamroxlik, eng zarur vazifalarni bajarish bilan shug’ullanganlar. -Ustozdor-barcha xo’jalik ishlari bilan shug’ullanuvchi amaldor. -Amir oxur-otxona boshlig’i lavozimi. -Amir shikor-sultonning ov ishlari boshlig’i. -Tashtdor, Sharobdor, kissador, choshnigir, davotdor, farrosh, amir al-alam va boshqa unvonlar xorazmshohlar saroyi boshqaruv tizimini tashkil etgan4. Manbalarda keltirilishicha (muxammad Bag’dodiy), Xorazmda axolining turli qatlamlari va ular o’rtasidagi tafovutlar o’ziga xos shakillangan: Sayyidlar– payg’ambar avlodi sanalib, katta xurmatga sazovor bo’lgan. Imomlar va olimlar– ijtimoiy hayotda ancha ustunlikka ega bo’lgan va davlat ishlariga o’zlarining maslahatlari va yo’l–yo’riqlari bilan ta’sir etgan. 4 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000.
9 -Qozilar va hokimlar–xuquq va tartibot ishlarini nazorat qilgan va amalga oshirganlar. -Tasavvuf vakillari–faqirona hayot kechirganlar, xalq tomonidan nihoyatda e’zozlangan, hukmdorlar ham ularni hurmat qilganlar va ulardan ko’pincha duo tilaganlar. -Oqsoqollar - qishloq, qasaba, urug’ qabilalari boshliqlari. -Amaldorlar va sipohiylar. -G’oziylar – islom dini uchun kurashuvchilar. Mehnatkashlar qatlami va martabalar o’rtasidagi farqlar somoniylardagi singari edi. Bu davrda ham iqto’ yerlari berish davom etgan. 9 -Qozilar va hokimlar–xuquq va tartibot ishlarini nazorat qilgan va amalga oshirganlar. -Tasavvuf vakillari–faqirona hayot kechirganlar, xalq tomonidan nihoyatda e’zozlangan, hukmdorlar ham ularni hurmat qilganlar va ulardan ko’pincha duo tilaganlar. -Oqsoqollar - qishloq, qasaba, urug’ qabilalari boshliqlari. -Amaldorlar va sipohiylar. -G’oziylar – islom dini uchun kurashuvchilar. Mehnatkashlar qatlami va martabalar o’rtasidagi farqlar somoniylardagi singari edi. Bu davrda ham iqto’ yerlari berish davom etgan.
10 3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar Qoraxoniylar davlatchilik tizimi oʻzidan oldin oʻtgan Turk xoqonligi, Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va anʼanalariga asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, oʻz navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (9-asr oʻrtasi) maʼmuriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning oʻzaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. Bunda davlat boshligʻi "yabgʻu" deb nomlangan. Oʻlkadagi barcha qabilalar yabgʻuga boʻysungan, ayni vaqtda yabgʻu oʻzi hukmronlik qilayotgan hududdagi barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani oʻz sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi boʻlib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy hara-katlar vaqtida ular yabgʻuning buyrugʻiga binoan oʻz harbiy boʻlinmalari bilan urushda qatnashishgan. X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi qoraxoniylar davlati tashkil topadi5. Bu davlat tarkibiga turli turkiy millatlar - qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bug`ra boshchiligidagi qoraxoniylar qo`shini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g`alabasiga Bug`raxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abuali Simjur o`rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bo`lgan. Natijada qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg`ol etadilar, amir Nuh esa Chorjo`yga qochishga majbur bo`ladi. Ammo Bug`raxon kasallanib, o`z vatani Koshg`arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o`lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yo`lboshchisi bo`lgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg`ol etib, amir 5 Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. 10 3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar Qoraxoniylar davlatchilik tizimi oʻzidan oldin oʻtgan Turk xoqonligi, Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va anʼanalariga asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, oʻz navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (9-asr oʻrtasi) maʼmuriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning oʻzaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. Bunda davlat boshligʻi "yabgʻu" deb nomlangan. Oʻlkadagi barcha qabilalar yabgʻuga boʻysungan, ayni vaqtda yabgʻu oʻzi hukmronlik qilayotgan hududdagi barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani oʻz sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi boʻlib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy hara-katlar vaqtida ular yabgʻuning buyrugʻiga binoan oʻz harbiy boʻlinmalari bilan urushda qatnashishgan. X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi qoraxoniylar davlati tashkil topadi5. Bu davlat tarkibiga turli turkiy millatlar - qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bug`ra boshchiligidagi qoraxoniylar qo`shini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g`alabasiga Bug`raxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abuali Simjur o`rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bo`lgan. Natijada qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg`ol etadilar, amir Nuh esa Chorjo`yga qochishga majbur bo`ladi. Ammo Bug`raxon kasallanib, o`z vatani Koshg`arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o`lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yo`lboshchisi bo`lgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg`ol etib, amir 5 Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006.