Qorin tifi, paratif A, V va salmonellyoz yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari. Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilar

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

46,3 KB


Qorin tifi, paratif A, V va salmonellyoz yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari. Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilar Qorin tifi yuqumli ichak kasalligi bo‘lib, uni salmonellalar avlodiga kiradigan tif bakteriyalari qo‘zg‘atadi. Bu kasallik ingichka ichak devoridagi limfa tugunlari va peer pilakchalarining zararlashi, bakterimiya, yuqori harorat va intoksikatsiya belgilari bilan boradi. Isitma yuqori bo‘lib, bemor o‘zini bilmay alaxlab qoladigan es-xushi aynaydigan holat bilan o‘tadigan hamma kasalliklar o‘tgan asrning boshlarigacha tif nomi bilan atalgan. Tifos lotincha so‘z bo‘lib, tutin, tuman ma’nosini anglatadi. Morfologiyasi: Qorin tifining qo‘zg‘atuvchisi shaklan tayoqchaga o‘xshaydi, buyi 0,3-0,5 mkm keladi, xivchinlari bor bo‘lib shu tufayli harakat qila oladi. Paratiflar ham shakli, kattaligi, xivchinlarining xarakteri va tinktorial xususiyatlari bo‘yicha qorin tifidan farq qilmaydi. Gramm usuli bo‘yicha grammanfiy bo‘yaladi. O‘stirish. Qorin tifi paratif salmonellalari fakultativ anaerob bo‘lib, optimal o‘sish harorati 370S (o‘sish chegaralari 15-410S ) muhit reaksiyasi RN 6,8-7,2. Oziq muhitlarga talabchan emas. Qorin tifi, paratiflar Endo, Ploskirev oziq muhitlarida tiniq binafsha rang yoki rangsiz koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ularning bir-biridan farqi vismut sulfit agarda /VSA/ yaxshi ko‘rinadi. Chunki Sal. Tifi va sal. Paratif B bu oziq muhitda 24 soatdan keyin qora metallik shu’lasi bor koloniya xosil qilsa, sal. Paratif A esa ochroq ko‘kimtir nafis koloniya xosil qiladi. 48 soatdan keyin esa sal. Paratif B ningkoloniyasi dag‘allashib, yuzasida shilliq valik paydo bo‘ladi. Suyuq oziq muhitlarda esa tekis loyiqalanish xosil qilib o‘sadilar. Fermenentativ xususiyati: Qorin tifi va paratiflarni salmonellalari bir-biridan va Enteroacteriaceae oilasiga mansub ba’zi bir avlodlari vakillaridan bioximik jihatdan farq qiladi. Qorin tifi, paratif A, V va salmonellyoz yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari. Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilar Qorin tifi yuqumli ichak kasalligi bo‘lib, uni salmonellalar avlodiga kiradigan tif bakteriyalari qo‘zg‘atadi. Bu kasallik ingichka ichak devoridagi limfa tugunlari va peer pilakchalarining zararlashi, bakterimiya, yuqori harorat va intoksikatsiya belgilari bilan boradi. Isitma yuqori bo‘lib, bemor o‘zini bilmay alaxlab qoladigan es-xushi aynaydigan holat bilan o‘tadigan hamma kasalliklar o‘tgan asrning boshlarigacha tif nomi bilan atalgan. Tifos lotincha so‘z bo‘lib, tutin, tuman ma’nosini anglatadi. Morfologiyasi: Qorin tifining qo‘zg‘atuvchisi shaklan tayoqchaga o‘xshaydi, buyi 0,3-0,5 mkm keladi, xivchinlari bor bo‘lib shu tufayli harakat qila oladi. Paratiflar ham shakli, kattaligi, xivchinlarining xarakteri va tinktorial xususiyatlari bo‘yicha qorin tifidan farq qilmaydi. Gramm usuli bo‘yicha grammanfiy bo‘yaladi. O‘stirish. Qorin tifi paratif salmonellalari fakultativ anaerob bo‘lib, optimal o‘sish harorati 370S (o‘sish chegaralari 15-410S ) muhit reaksiyasi RN 6,8-7,2. Oziq muhitlarga talabchan emas. Qorin tifi, paratiflar Endo, Ploskirev oziq muhitlarida tiniq binafsha rang yoki rangsiz koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ularning bir-biridan farqi vismut sulfit agarda /VSA/ yaxshi ko‘rinadi. Chunki Sal. Tifi va sal. Paratif B bu oziq muhitda 24 soatdan keyin qora metallik shu’lasi bor koloniya xosil qilsa, sal. Paratif A esa ochroq ko‘kimtir nafis koloniya xosil qiladi. 48 soatdan keyin esa sal. Paratif B ningkoloniyasi dag‘allashib, yuzasida shilliq valik paydo bo‘ladi. Suyuq oziq muhitlarda esa tekis loyiqalanish xosil qilib o‘sadilar. Fermenentativ xususiyati: Qorin tifi va paratiflarni salmonellalari bir-biridan va Enteroacteriaceae oilasiga mansub ba’zi bir avlodlari vakillaridan bioximik jihatdan farq qiladi.
Antigenlik jihatdan farqini aglyutinatsiya reaksiyasida yaqqol ko‘rish mumkin. Har birisi o‘ziga xos bo‘lgan zardob bilan aglyutinatsiya beradi. sal. Tyf i ning ksilolning parchalaydigan va parchalamaydigan hamda S shaklli koloniyadan R shaklga o‘tadigan O- somatik antigensiz varintlari ma’lum. Toksin xosil qilish xususiyati: Qorin tifi salmonellalari o‘zining tarkibida glyusiao- lipiao- protein komplekslari tutadilar. Ekzotoksin xosil qilmaydilar, lekin mikroorganizmlar organizmga kirib, ma’lum bir qismi o‘lganda sitoplazmadagi mahsulotlari, glyusiao- protein kompleksi qonga so‘rilib endotoksin xususiyatini namoyon qiladi. Endotoksin haroratga chidamli bo‘lib, 1200S da 30 minutgacha saqlanib yuqori maxsuslikka ega. Antigen tuzilishi: Tif va paratif bakteriyalarning 3 ta asosiy antigeni bor: O- antigen /somatik antigen/ lipo- paolisaxarid-protein komspleksidan /LPPS/ iborat bo‘lib, termostabil tipospesifik N-antigeni oqsil tabiatiga ega termolabil: Vi- antigeni hujayra devorining yuza qismiga joylashgan bo‘lib, termolabil hisoblanadi. Antigenlar kimyoviy moddalarga turlicha sezgirligi bilan farqlanadilar. O-antigen formalin ta’sirida parchalansa, kuchsiz fenol aralashmasi ta’sirida o‘zgarmaydi. N- antigeni esa formalin ta’sirida o‘zgarmay balki fenol ta’sirida parchalanadi. Vi – antigeni tutgan qorin tifimalmonellalari O-zardoblar bilan aglbyutinatsiya reaksiyasiga kirishmaydi. Chidamliligi. Qorin tifi va paratif bakteriyalari kimyoviy moddalarga chidamsiz. 5% fenol 3% xloramin, lizol va 0,1% li sulema ta’sirida bir necha daqiqada xalok bo‘ladi. Tashqi muhit ta’siriga esa chidamli hisoblanadi. 600S issiqda 30 minutda, 1000S issiqda esa o‘sha zahoti xalok bo‘ladi. Oqar suvda 5-10 kun, ko‘lmak suvlarda 30 kungacha, quduq suvida bir necha oygacha, qir uralarida bir oydan ko‘proq, sabzavot va mevalarda esa 5-10 kungacha saqlanib qoladi. Odam uchun patogenligi. Og‘iz orqali kirgan qorin tifi qo‘zg‘atuvchilari me’dadan o‘tib ingichka ichakka tushadi va ularning bir qismi ahlat bilan tashqariga chiqariladi. Qolganlari esa ichak shilliq pardasidagi limfoid tugunlar solitar follikulalar va peer pilikchalariga kirib uerda tez sur’at bilan ko‘payadi. Limfa to‘qimalari yallig‘lanishi natijasida giperplaziyaga uchraydi. Patogenezning bu davrini tif bakteriyasining organizmga kirish davri deb yuritiladi. Patogenezning keyingi ikkinchi davri limfangit va limfadenit davri deb yuritiladi. Bunda tif Antigenlik jihatdan farqini aglyutinatsiya reaksiyasida yaqqol ko‘rish mumkin. Har birisi o‘ziga xos bo‘lgan zardob bilan aglyutinatsiya beradi. sal. Tyf i ning ksilolning parchalaydigan va parchalamaydigan hamda S shaklli koloniyadan R shaklga o‘tadigan O- somatik antigensiz varintlari ma’lum. Toksin xosil qilish xususiyati: Qorin tifi salmonellalari o‘zining tarkibida glyusiao- lipiao- protein komplekslari tutadilar. Ekzotoksin xosil qilmaydilar, lekin mikroorganizmlar organizmga kirib, ma’lum bir qismi o‘lganda sitoplazmadagi mahsulotlari, glyusiao- protein kompleksi qonga so‘rilib endotoksin xususiyatini namoyon qiladi. Endotoksin haroratga chidamli bo‘lib, 1200S da 30 minutgacha saqlanib yuqori maxsuslikka ega. Antigen tuzilishi: Tif va paratif bakteriyalarning 3 ta asosiy antigeni bor: O- antigen /somatik antigen/ lipo- paolisaxarid-protein komspleksidan /LPPS/ iborat bo‘lib, termostabil tipospesifik N-antigeni oqsil tabiatiga ega termolabil: Vi- antigeni hujayra devorining yuza qismiga joylashgan bo‘lib, termolabil hisoblanadi. Antigenlar kimyoviy moddalarga turlicha sezgirligi bilan farqlanadilar. O-antigen formalin ta’sirida parchalansa, kuchsiz fenol aralashmasi ta’sirida o‘zgarmaydi. N- antigeni esa formalin ta’sirida o‘zgarmay balki fenol ta’sirida parchalanadi. Vi – antigeni tutgan qorin tifimalmonellalari O-zardoblar bilan aglbyutinatsiya reaksiyasiga kirishmaydi. Chidamliligi. Qorin tifi va paratif bakteriyalari kimyoviy moddalarga chidamsiz. 5% fenol 3% xloramin, lizol va 0,1% li sulema ta’sirida bir necha daqiqada xalok bo‘ladi. Tashqi muhit ta’siriga esa chidamli hisoblanadi. 600S issiqda 30 minutda, 1000S issiqda esa o‘sha zahoti xalok bo‘ladi. Oqar suvda 5-10 kun, ko‘lmak suvlarda 30 kungacha, quduq suvida bir necha oygacha, qir uralarida bir oydan ko‘proq, sabzavot va mevalarda esa 5-10 kungacha saqlanib qoladi. Odam uchun patogenligi. Og‘iz orqali kirgan qorin tifi qo‘zg‘atuvchilari me’dadan o‘tib ingichka ichakka tushadi va ularning bir qismi ahlat bilan tashqariga chiqariladi. Qolganlari esa ichak shilliq pardasidagi limfoid tugunlar solitar follikulalar va peer pilikchalariga kirib uerda tez sur’at bilan ko‘payadi. Limfa to‘qimalari yallig‘lanishi natijasida giperplaziyaga uchraydi. Patogenezning bu davrini tif bakteriyasining organizmga kirish davri deb yuritiladi. Patogenezning keyingi ikkinchi davri limfangit va limfadenit davri deb yuritiladi. Bunda tif
bakteriyalari limfa yo‘llari orqali mezenterial limfa tugunlariga o‘tadi va ko‘payishda davom etadi. Bu bezlarda ham tez yallig‘lanish boshlanadi. Organizmning immun quvvati kuchli ba’zi xolarda qorin tifi bakteriyalari limfa tugunlarining o‘zida xalok bo‘ladi va kasallik rivojlanmaydi. Lekin tif bakteriyalari ko‘pincha mezenterial limfa tugunlarida tez ko‘payadi, so‘ngra esa bezlarning himoya kuchini yengib qonga tushadi va butun organizmga tarqaladi, shunda patogenezning uchinchi davri bakteriemiya davri boshlanadi. Shu vaqtdan boshlab bemorda qorin tifining dastlabki simptomlari ko‘rina boshlaydi. Bakteriya og‘iz orqali yuqqandan to qonga tushguncha qadar oradan o‘tadigan vaqt qorin tifining yashirin davriga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki odam qoni bakteritsiya xususiyatiga ega. Shunga ko‘ra bemor qonida tif bakteriyalarining bir qismi xalok bo‘ladi va ajralib chiqqan endotoksin organizmni zaharlaydi-intoksikatsiya boshlanadi. Intoksikatsiya markaziy nerv sistemasi vegativ nerv sistemasi va yurak qon tomir sistemasiga ayniqsa ko‘p ta’sir qiladi. Patogenezning bu davri intoksikatsiya davri deb ataladi. Qonda qanchalik ko‘p bakteriya xalok bo‘lsa, bemor organizmda shunchalik ko‘p intoksikatsiya kuzatiladi. Tif bakteriyalarining qonda ko‘p bo‘lishi va bemalol to‘siqsiz butun organizmga tarqalishi bemorni nochor ahvolga tushirib qo‘yadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan bemor organizmi o‘zining mavjud himoya vositalarining safarbar etadi. Ammo ikkinchi tomondan organlarga o‘rnashib olgan bakteriyalar ko‘payishda davom etadi va bu organlar o‘z navbatida tif bakteriyalari to‘planib qolgan o‘ziga xos mikrob rezervuariga aylanadi. Vaqti-vaqti bilan bu organlardan bakteriyalar qonga tushib turadi. Patogenezning beshinchi davri parenximatoz diffuziya, ya’ni hamma parenximatoz organlarga bakteriyalar o‘tadigan davri degan nom bilan yuritiladi. Parenximatoz diffuziya ijobiy jarayondir. Chunki bunda bakteriyalarning qonda bemalol aylanib yurishi asta-sekin kamaya boradi va organlarga o‘rnashib olgan bakteriyalar ham o‘z navbatida organizm himoya kuchlari ta’sirida qisman xalok bo‘ladi. Endigi navbatda hamma organlari safarbar qilinadi. Liberkyun bezolari, so‘lak va ter bezlari ko‘krak bezlari emizuvchi ayollarda jigar va buyrak orqali bakteriyalar tashqariga chiqarila boshlaydi. Liberkyun bezlari orqali va o‘t suyuqligi bilan ichakka tushgan bakteriyalarning ko‘pchiligi ahlat bilan tashqariga chiqariladi. Qolgan qismi yana solitar folikulalar va peer pilikchalariga o‘tadi. bakteriyalari limfa yo‘llari orqali mezenterial limfa tugunlariga o‘tadi va ko‘payishda davom etadi. Bu bezlarda ham tez yallig‘lanish boshlanadi. Organizmning immun quvvati kuchli ba’zi xolarda qorin tifi bakteriyalari limfa tugunlarining o‘zida xalok bo‘ladi va kasallik rivojlanmaydi. Lekin tif bakteriyalari ko‘pincha mezenterial limfa tugunlarida tez ko‘payadi, so‘ngra esa bezlarning himoya kuchini yengib qonga tushadi va butun organizmga tarqaladi, shunda patogenezning uchinchi davri bakteriemiya davri boshlanadi. Shu vaqtdan boshlab bemorda qorin tifining dastlabki simptomlari ko‘rina boshlaydi. Bakteriya og‘iz orqali yuqqandan to qonga tushguncha qadar oradan o‘tadigan vaqt qorin tifining yashirin davriga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki odam qoni bakteritsiya xususiyatiga ega. Shunga ko‘ra bemor qonida tif bakteriyalarining bir qismi xalok bo‘ladi va ajralib chiqqan endotoksin organizmni zaharlaydi-intoksikatsiya boshlanadi. Intoksikatsiya markaziy nerv sistemasi vegativ nerv sistemasi va yurak qon tomir sistemasiga ayniqsa ko‘p ta’sir qiladi. Patogenezning bu davri intoksikatsiya davri deb ataladi. Qonda qanchalik ko‘p bakteriya xalok bo‘lsa, bemor organizmda shunchalik ko‘p intoksikatsiya kuzatiladi. Tif bakteriyalarining qonda ko‘p bo‘lishi va bemalol to‘siqsiz butun organizmga tarqalishi bemorni nochor ahvolga tushirib qo‘yadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan bemor organizmi o‘zining mavjud himoya vositalarining safarbar etadi. Ammo ikkinchi tomondan organlarga o‘rnashib olgan bakteriyalar ko‘payishda davom etadi va bu organlar o‘z navbatida tif bakteriyalari to‘planib qolgan o‘ziga xos mikrob rezervuariga aylanadi. Vaqti-vaqti bilan bu organlardan bakteriyalar qonga tushib turadi. Patogenezning beshinchi davri parenximatoz diffuziya, ya’ni hamma parenximatoz organlarga bakteriyalar o‘tadigan davri degan nom bilan yuritiladi. Parenximatoz diffuziya ijobiy jarayondir. Chunki bunda bakteriyalarning qonda bemalol aylanib yurishi asta-sekin kamaya boradi va organlarga o‘rnashib olgan bakteriyalar ham o‘z navbatida organizm himoya kuchlari ta’sirida qisman xalok bo‘ladi. Endigi navbatda hamma organlari safarbar qilinadi. Liberkyun bezolari, so‘lak va ter bezlari ko‘krak bezlari emizuvchi ayollarda jigar va buyrak orqali bakteriyalar tashqariga chiqarila boshlaydi. Liberkyun bezlari orqali va o‘t suyuqligi bilan ichakka tushgan bakteriyalarning ko‘pchiligi ahlat bilan tashqariga chiqariladi. Qolgan qismi yana solitar folikulalar va peer pilikchalariga o‘tadi.
Kasallik yuqqanidan so‘ng tif bakteriyalari shu mikrobga o‘ta sezuvchan bo‘lib qoladi. O‘sha mikroblar qaytadan kirganida allergik reaeksiya boshlanishiga sabab bo‘ladi. Bu patogenezning yettinchi allergik reaksiyalari davridir. Boshqacha aytganda ichak limfa apparatiga tif bakteriyalari qayta to‘qnashganida ularda boshlang‘ich oddiy yallig‘lanish jarayoni giperergik tus oladi keyin nekroz boshlanib, yara paydo bo‘ladi. Chiqaruv organlari orqali tif bakteriyalari tashqariga chiqarilishi bilan bir vaqtda organizmda kasalik qarshi immunitet shakillanib boradi va bemor asti sekin sog‘aya boshlaydi. Patogenezining bu sakkizinchi davri immunitet paydo bo‘lishi va bemorning sog‘ayish davri deb yuritiladi. Yana shu yerda shuni ham aytib o‘tish kerakki ba’zan organizmni bakteriyadan xalos bo‘lish jarayoni oxirigacha bormasligi mumkin. Bunda turli organlarda mustahkam o‘rnashib olgan tif bakteriyalari bemor sog‘aygandan so‘ng ma’lum vaqt 1-2 hafta va ko‘proq o‘tgach yana qaytadan ko‘payib qonga tushadi va tifning qaytalanishiga sabab bo‘ladi. Bemor himoya kuchlari ojiz bo‘lgan xollarda tif mikroblar mononuklear fagotsitar sistema hujayralarida uzoq muddat bir necha yillargacha saqlanib yashay oladi. Ana shunday mikroblar bo‘ladigan shaxslar ya’ni surunkali bakteriya tashuvchilar o‘zlari sog‘lom bo‘lgani xolda atrofga tif mikroblarini tarqatib yuradilar. Immunitet. Kasallikdan so‘ng uzoq davom etuvchi immunitet xosil bo‘ladi. Qayta kasallanish kam kuzatiladi. Laboratoriya tashxisi. Qorin tifi, paratif A va B bakteriyalarini qondan ajratib olish. Birinchi kun. Gemokultura olish uchun bemor harorati yuqori bo‘lgan vaqtda aseptika qoidalariga rioya qilgan xolda vena tomiridan 5-10 ml qon olib, 10-20% ini o‘t suyuqligi tashkil qiladigan 50-100 ml miqdoridagi bulonga yoki Rapoport oziq muhitiga ekiladi, bunda oziq muhitning miqdori ekiladigan qon miqdoridan 10 barobar ko‘p bo‘lishi kerak. Tif paratif bakteriyalarini o‘stirib olishda qonni ochklodniskiy oziq muhitiga ekilsa ham yuqori o‘stirish darajasiga ega bo‘lishi mumkin. Ekmani 18-24 soatga 370S haroratda termostatga inkubatsiya qilinadi. Ikkinchi kun: Ertasi kuni ekmani termostatdan olib ko‘riladi. Tif paratif bakteriyalari ko‘payishi rapoport oziq muhitida 24-8 soatdan keyin kuzatiladi. Bunda flakondagi oziq muhitning rangi sarg‘ish rangdan qizg‘ish rangga o‘zgaradi Kasallik yuqqanidan so‘ng tif bakteriyalari shu mikrobga o‘ta sezuvchan bo‘lib qoladi. O‘sha mikroblar qaytadan kirganida allergik reaeksiya boshlanishiga sabab bo‘ladi. Bu patogenezning yettinchi allergik reaksiyalari davridir. Boshqacha aytganda ichak limfa apparatiga tif bakteriyalari qayta to‘qnashganida ularda boshlang‘ich oddiy yallig‘lanish jarayoni giperergik tus oladi keyin nekroz boshlanib, yara paydo bo‘ladi. Chiqaruv organlari orqali tif bakteriyalari tashqariga chiqarilishi bilan bir vaqtda organizmda kasalik qarshi immunitet shakillanib boradi va bemor asti sekin sog‘aya boshlaydi. Patogenezining bu sakkizinchi davri immunitet paydo bo‘lishi va bemorning sog‘ayish davri deb yuritiladi. Yana shu yerda shuni ham aytib o‘tish kerakki ba’zan organizmni bakteriyadan xalos bo‘lish jarayoni oxirigacha bormasligi mumkin. Bunda turli organlarda mustahkam o‘rnashib olgan tif bakteriyalari bemor sog‘aygandan so‘ng ma’lum vaqt 1-2 hafta va ko‘proq o‘tgach yana qaytadan ko‘payib qonga tushadi va tifning qaytalanishiga sabab bo‘ladi. Bemor himoya kuchlari ojiz bo‘lgan xollarda tif mikroblar mononuklear fagotsitar sistema hujayralarida uzoq muddat bir necha yillargacha saqlanib yashay oladi. Ana shunday mikroblar bo‘ladigan shaxslar ya’ni surunkali bakteriya tashuvchilar o‘zlari sog‘lom bo‘lgani xolda atrofga tif mikroblarini tarqatib yuradilar. Immunitet. Kasallikdan so‘ng uzoq davom etuvchi immunitet xosil bo‘ladi. Qayta kasallanish kam kuzatiladi. Laboratoriya tashxisi. Qorin tifi, paratif A va B bakteriyalarini qondan ajratib olish. Birinchi kun. Gemokultura olish uchun bemor harorati yuqori bo‘lgan vaqtda aseptika qoidalariga rioya qilgan xolda vena tomiridan 5-10 ml qon olib, 10-20% ini o‘t suyuqligi tashkil qiladigan 50-100 ml miqdoridagi bulonga yoki Rapoport oziq muhitiga ekiladi, bunda oziq muhitning miqdori ekiladigan qon miqdoridan 10 barobar ko‘p bo‘lishi kerak. Tif paratif bakteriyalarini o‘stirib olishda qonni ochklodniskiy oziq muhitiga ekilsa ham yuqori o‘stirish darajasiga ega bo‘lishi mumkin. Ekmani 18-24 soatga 370S haroratda termostatga inkubatsiya qilinadi. Ikkinchi kun: Ertasi kuni ekmani termostatdan olib ko‘riladi. Tif paratif bakteriyalari ko‘payishi rapoport oziq muhitida 24-8 soatdan keyin kuzatiladi. Bunda flakondagi oziq muhitning rangi sarg‘ish rangdan qizg‘ish rangga o‘zgaradi
oziq muhit rangini o‘zgarishiga sabab tif paratif mikroorganizmlari oziq muhit tarkibidagi glyukoza yoki mannitni kislota xosil qilib parchalashi Andredeindikatorini tiklash natijasidandir. Agar Salmonella tyf ibo‘lsa flakondagi oziq muhit yuzasidagaz pufakchalari xosil bo‘lmaydi. Salmonella paratifi A yoki B bo‘lsa oziq muhit yuzasida gaz pufakchalari bo‘ladi. 2. Flakondagi ekmada yuqorida ko‘rsatilgan o‘zgarishlar kuzatilmasligidan qat’iy nazar bakteriologik xalqa yordamida flakondagi ekmadan olinib Endo, Ploskirev va vismut sulfit agarga ekib 370S haroratda termostatga qo‘yiladi. Endo oziq muhitida Salmonella tiniqroq binafsharok nafis koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ploskirev oziq muhitida rangsizzichkoloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ularning farqini esavismut sulfit agarida ko‘rish mumkin. 24 soatdan keyin Salmonella tifi va Salmonella paratifi B qora metallik shu’lalinishi bor qo‘rg‘oshin rangida va tagi qoraygan koloniya xosil qilsa, Salmonella tyfi A esa ochroq, ko‘kimtir nafis koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Agarda flakondagi ekmadan oziq muhitlarga ekilgandan keyin oziq muhitlarda o‘sish kuzatilmasa flakon tashlab yuborilmaydi, aksincha 2, 3, 5, 7, 10 kungacha 370S haroratli termosttaga qo‘yilib qayta-qayta oziq muhitlarga ekib tekshiriladi. 10 kundan keyin ham oziq muhitlarda xarakterli koloniyalar kuzatilmasa unda flakondagi ekma tashlab yuborilib manfiy natija yozib beriladi va tekshirish to‘xtatiladi. Bakteriologik tekshirish uchun duodenal suyuqligidan olingan analizni quyidagi muhitlarga ekiladi: a)vismut-sulfit agarga va Ploskirev oziq muhitiga: b)flakon buloni bilan shunday bo‘lishi kerakki tekshirilayotgan ashyobilan oziq muhit nisbati 1:10 ni tashkil qilishi lozim. 10 kun davomida qattiq diferensial diagnostik oziq muhitlarga ekishishlari olib boriladi. Agarda patogen ichak bakteriyasi guruhiga shubhalanilgan koloniyalar aniqlansa unda qon va o‘t suyuqligidagi ekmani keyinchalik o‘rganishishlari quyidagi ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha olib boriladi. Ajratib olingan qorin tifi paratif A va B bakteriyalarini identifikatsiya qilish sxemasi. Ikkinchi kun. 1. Differensial - diagnostik oziq muhitlarga ekilgan ekmalarni termostatdan olib oddiy ko‘z va lupa orqali xosil bo‘lgan mayda koloniyalarni ko‘rish uchun ko‘riladi. Agar 24 soatdan keyin ham vismut-sulfit agarida oziq muhit rangini o‘zgarishiga sabab tif paratif mikroorganizmlari oziq muhit tarkibidagi glyukoza yoki mannitni kislota xosil qilib parchalashi Andredeindikatorini tiklash natijasidandir. Agar Salmonella tyf ibo‘lsa flakondagi oziq muhit yuzasidagaz pufakchalari xosil bo‘lmaydi. Salmonella paratifi A yoki B bo‘lsa oziq muhit yuzasida gaz pufakchalari bo‘ladi. 2. Flakondagi ekmada yuqorida ko‘rsatilgan o‘zgarishlar kuzatilmasligidan qat’iy nazar bakteriologik xalqa yordamida flakondagi ekmadan olinib Endo, Ploskirev va vismut sulfit agarga ekib 370S haroratda termostatga qo‘yiladi. Endo oziq muhitida Salmonella tiniqroq binafsharok nafis koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ploskirev oziq muhitida rangsizzichkoloniyalar xosil qilib o‘sadi. Ularning farqini esavismut sulfit agarida ko‘rish mumkin. 24 soatdan keyin Salmonella tifi va Salmonella paratifi B qora metallik shu’lalinishi bor qo‘rg‘oshin rangida va tagi qoraygan koloniya xosil qilsa, Salmonella tyfi A esa ochroq, ko‘kimtir nafis koloniyalar xosil qilib o‘sadi. Agarda flakondagi ekmadan oziq muhitlarga ekilgandan keyin oziq muhitlarda o‘sish kuzatilmasa flakon tashlab yuborilmaydi, aksincha 2, 3, 5, 7, 10 kungacha 370S haroratli termosttaga qo‘yilib qayta-qayta oziq muhitlarga ekib tekshiriladi. 10 kundan keyin ham oziq muhitlarda xarakterli koloniyalar kuzatilmasa unda flakondagi ekma tashlab yuborilib manfiy natija yozib beriladi va tekshirish to‘xtatiladi. Bakteriologik tekshirish uchun duodenal suyuqligidan olingan analizni quyidagi muhitlarga ekiladi: a)vismut-sulfit agarga va Ploskirev oziq muhitiga: b)flakon buloni bilan shunday bo‘lishi kerakki tekshirilayotgan ashyobilan oziq muhit nisbati 1:10 ni tashkil qilishi lozim. 10 kun davomida qattiq diferensial diagnostik oziq muhitlarga ekishishlari olib boriladi. Agarda patogen ichak bakteriyasi guruhiga shubhalanilgan koloniyalar aniqlansa unda qon va o‘t suyuqligidagi ekmani keyinchalik o‘rganishishlari quyidagi ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha olib boriladi. Ajratib olingan qorin tifi paratif A va B bakteriyalarini identifikatsiya qilish sxemasi. Ikkinchi kun. 1. Differensial - diagnostik oziq muhitlarga ekilgan ekmalarni termostatdan olib oddiy ko‘z va lupa orqali xosil bo‘lgan mayda koloniyalarni ko‘rish uchun ko‘riladi. Agar 24 soatdan keyin ham vismut-sulfit agarida
salmonellalar uchun ham xarakterlikoloniyalar ko‘rilmas unda oziq muhit yana bir kunga termostatda qoldiriladi. 2. 3-5 ta tif paratif bakteriyalariga xos bo‘lgan koloniya bakteriologik qovuzloq yordamida olinib Ressel muhitga sof kultura ajratib olish va glyukoza-laktozaga nisbatan fermentativ xususiyatini aniqlash maqsadida ekiladi. Uchinchi kun. 1. Ajratib olingan sof kulturani aniqlash uchun Ressel oziq muhitlaridan surtma tayyorlanib, gramm usuli bo‘yicha bo‘yab surtma mikroskop ostida ko‘riladi. Qorin tifi, paratif bakteriyalarning morfologik va tinktorial xususiyatlarini aniqlash maqsadida. 2. Resel muhitida o‘sib chiqqan mikroblarning fermentativ xususiyati o‘rganiladi. Tif bakteriyalari laktozani parchalamaydi, glyukozani kislotagacha parchalash natijasida muhit rangi qizg‘ish rangga o‘zgaradi. Paratif bakteriyalari ham laktozani parchalamaydi, glyukozani kislota va gaz xosil qilib parchalab muhitni rangini o‘zgartirishi bilan birga gaz pufakchalarini ham xosil qiladi. 3. Glyukozanikislota xosil qilib ivituvchi qorin tifi bakteriyalariga shubhalanganda yoki kislota va gaz xosil qilib parchalovchi paratif bakteriyalariga shubhalanilganda kulturadagi mikroorganizmlarni harakatligini aniqlash maqsadida ukol qilib yarim suyuq agariga 0,2-0,5 yoki 1 ml 370S gacha qizdirilgan go‘sht peptonli bulonga ekiladi. Shu kuni 4-5 soatdan keyin bulondagi kulturadan ezilgan yoki osilgan tomchi preparati mikroskopiyalash uchun tayyorlanadi. Qorin tifi paratif bakteriyalari aktiv harakatlanish xususiyatiga ega. 4. Ajratib olingan sof kulturani to‘la bioximik xususiyatini aniqlash maqsadida uni Giss muhitiga indol va serovodorodni aniqlash uchun Xottinger buloniga ekilib termostatga 370S haroratga qo‘yiladi. To‘rtinchi kuni adsorblangan salmonellezlarni monovalentli va polivalentli zardorblari ishtirokida ajratib olingan bakteriyalarining antigenlik tuzilishi o‘rganiladi. Serologik identifikatsiyadan maqsad O-somatik zardoblar bo‘yicha salmonella bakteriyalarining qaysi guruhiga xosligini aniqlash va guruhga xosligi aniqlangandan keyin aniqlangan guruhni qaysi turga xosligini spesifik N-antigen fazaga xivchinli N-zardoblar yordamida aniqlashdan iboratdir. Ajratib olingan kulturani identifikatsiya qilish sxemasi quyidagicha: A)salmonella avlodiga xos bo‘lgan ajratib olingan kultura turini aniqlash uchun adsorbsiyalangan polivalent A, B, S, D, Ye zardoblar bilan buyum oynachasida salmonellalar uchun ham xarakterlikoloniyalar ko‘rilmas unda oziq muhit yana bir kunga termostatda qoldiriladi. 2. 3-5 ta tif paratif bakteriyalariga xos bo‘lgan koloniya bakteriologik qovuzloq yordamida olinib Ressel muhitga sof kultura ajratib olish va glyukoza-laktozaga nisbatan fermentativ xususiyatini aniqlash maqsadida ekiladi. Uchinchi kun. 1. Ajratib olingan sof kulturani aniqlash uchun Ressel oziq muhitlaridan surtma tayyorlanib, gramm usuli bo‘yicha bo‘yab surtma mikroskop ostida ko‘riladi. Qorin tifi, paratif bakteriyalarning morfologik va tinktorial xususiyatlarini aniqlash maqsadida. 2. Resel muhitida o‘sib chiqqan mikroblarning fermentativ xususiyati o‘rganiladi. Tif bakteriyalari laktozani parchalamaydi, glyukozani kislotagacha parchalash natijasida muhit rangi qizg‘ish rangga o‘zgaradi. Paratif bakteriyalari ham laktozani parchalamaydi, glyukozani kislota va gaz xosil qilib parchalab muhitni rangini o‘zgartirishi bilan birga gaz pufakchalarini ham xosil qiladi. 3. Glyukozanikislota xosil qilib ivituvchi qorin tifi bakteriyalariga shubhalanganda yoki kislota va gaz xosil qilib parchalovchi paratif bakteriyalariga shubhalanilganda kulturadagi mikroorganizmlarni harakatligini aniqlash maqsadida ukol qilib yarim suyuq agariga 0,2-0,5 yoki 1 ml 370S gacha qizdirilgan go‘sht peptonli bulonga ekiladi. Shu kuni 4-5 soatdan keyin bulondagi kulturadan ezilgan yoki osilgan tomchi preparati mikroskopiyalash uchun tayyorlanadi. Qorin tifi paratif bakteriyalari aktiv harakatlanish xususiyatiga ega. 4. Ajratib olingan sof kulturani to‘la bioximik xususiyatini aniqlash maqsadida uni Giss muhitiga indol va serovodorodni aniqlash uchun Xottinger buloniga ekilib termostatga 370S haroratga qo‘yiladi. To‘rtinchi kuni adsorblangan salmonellezlarni monovalentli va polivalentli zardorblari ishtirokida ajratib olingan bakteriyalarining antigenlik tuzilishi o‘rganiladi. Serologik identifikatsiyadan maqsad O-somatik zardoblar bo‘yicha salmonella bakteriyalarining qaysi guruhiga xosligini aniqlash va guruhga xosligi aniqlangandan keyin aniqlangan guruhni qaysi turga xosligini spesifik N-antigen fazaga xivchinli N-zardoblar yordamida aniqlashdan iboratdir. Ajratib olingan kulturani identifikatsiya qilish sxemasi quyidagicha: A)salmonella avlodiga xos bo‘lgan ajratib olingan kultura turini aniqlash uchun adsorbsiyalangan polivalent A, B, S, D, Ye zardoblar bilan buyum oynachasida
agglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Agarda manfiy natija kuzatilsa unda axyon- axyonda uchrovchi salmonella guruhlarini polivalent O-zardoblaridan F, G, N, I va boshqalarida tekshirib ko‘rish zarur. B) agllyutinatsiya reaksiyasi musbat bo‘lsa ya’ni tekshiriluvchi mikrob salmonella avlodiga xosligi tasdiqlansa, unda uni serologik guruhi aniqlanadi. Bu masalani yechish uchun buyum oynachasida har bir O-zardob bilan ayrim aglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Mikrobni qaysi serologik gruppaga xosligi aniqlangandan keyin adsorblangan monoretseptorli N-zardobli bilan ularni serologik tipi aniqlanadi. To‘rtinchi kun. 1. Probirkadagi Xottinger buloniga Giss muhitiga ekilgan ekmalar ko‘riladi. Qorin tifi bakteriyasi glyukoza-maltoza va mannitlarni kislotagacha parchalash xarakterli bo‘lsa, paratif A va B bakteriyalari esa uglevodlarni kislota va gazlargacha parchalaydi. Xotitnger bulonida serovodorod aniqlandi. 2.Buyum oynasida O va N monoretseptor zardoblar yordamida tekshiriluvchi kultura bilan agllyutinatsiya reaksiyasi qaytariladi. To‘rtinchi kun oxirgi natija berish kuni deb hisoblanadi. Tif paratif kasalliklarini serologik diagnostikasi: Kasallikning 8-10 kunlarida qorin tifi, paratif kasalliklari bilan og‘rigan bemor qonida ma’lum kasallik qo‘zg‘atuvchilarning O va N antigenlariga qarshi antitelolar xosil bo‘ladi. Xosil bo‘lgan antitelolarni esa vidal aglyutinatsiyasi reaksiyasi yordamida probirkalardagi zardob bilan antigen aralashmasi shtativga joylashtirilib, yaxshilab silkitiladi va 2 soatda 370S li termostatda qo‘yiladi, keyin olinib 12-18 soatda xona haroratida qoldiriladi. Agar aglyutinatsiya reaksiyasi 1:1200 va undan yuqori titrlarda kuzatilsa unda kasalning bakteriologik tashxisi serologik jihatdan isbotlangan bo‘ladi. Najas, siydik olib tekshirish: Tif paratif salmonellalari kasallikning 2-3 haftasida o‘t suyuqligi bilan ichakka tushadi. Shuning uchun kasallikning kechgi diagnostikasida bemordan ahlat va siydik olib tekshiriladi. Tekshirish uchun 5-10 gramm ahlat steril probirka yoki bankalarga olinadi. Ahlatni paxta o‘ralgan tampon yordamida Ploskirev oziq muhitiga ekiladi. 2 kuni ya’ni 370S termostatda 18-24 soat turgandan keyin uni morfologik tuzilishi o‘rganilib qiya qotirilgan agarga ekiladi va agglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Agarda manfiy natija kuzatilsa unda axyon- axyonda uchrovchi salmonella guruhlarini polivalent O-zardoblaridan F, G, N, I va boshqalarida tekshirib ko‘rish zarur. B) agllyutinatsiya reaksiyasi musbat bo‘lsa ya’ni tekshiriluvchi mikrob salmonella avlodiga xosligi tasdiqlansa, unda uni serologik guruhi aniqlanadi. Bu masalani yechish uchun buyum oynachasida har bir O-zardob bilan ayrim aglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Mikrobni qaysi serologik gruppaga xosligi aniqlangandan keyin adsorblangan monoretseptorli N-zardobli bilan ularni serologik tipi aniqlanadi. To‘rtinchi kun. 1. Probirkadagi Xottinger buloniga Giss muhitiga ekilgan ekmalar ko‘riladi. Qorin tifi bakteriyasi glyukoza-maltoza va mannitlarni kislotagacha parchalash xarakterli bo‘lsa, paratif A va B bakteriyalari esa uglevodlarni kislota va gazlargacha parchalaydi. Xotitnger bulonida serovodorod aniqlandi. 2.Buyum oynasida O va N monoretseptor zardoblar yordamida tekshiriluvchi kultura bilan agllyutinatsiya reaksiyasi qaytariladi. To‘rtinchi kun oxirgi natija berish kuni deb hisoblanadi. Tif paratif kasalliklarini serologik diagnostikasi: Kasallikning 8-10 kunlarida qorin tifi, paratif kasalliklari bilan og‘rigan bemor qonida ma’lum kasallik qo‘zg‘atuvchilarning O va N antigenlariga qarshi antitelolar xosil bo‘ladi. Xosil bo‘lgan antitelolarni esa vidal aglyutinatsiyasi reaksiyasi yordamida probirkalardagi zardob bilan antigen aralashmasi shtativga joylashtirilib, yaxshilab silkitiladi va 2 soatda 370S li termostatda qo‘yiladi, keyin olinib 12-18 soatda xona haroratida qoldiriladi. Agar aglyutinatsiya reaksiyasi 1:1200 va undan yuqori titrlarda kuzatilsa unda kasalning bakteriologik tashxisi serologik jihatdan isbotlangan bo‘ladi. Najas, siydik olib tekshirish: Tif paratif salmonellalari kasallikning 2-3 haftasida o‘t suyuqligi bilan ichakka tushadi. Shuning uchun kasallikning kechgi diagnostikasida bemordan ahlat va siydik olib tekshiriladi. Tekshirish uchun 5-10 gramm ahlat steril probirka yoki bankalarga olinadi. Ahlatni paxta o‘ralgan tampon yordamida Ploskirev oziq muhitiga ekiladi. 2 kuni ya’ni 370S termostatda 18-24 soat turgandan keyin uni morfologik tuzilishi o‘rganilib qiya qotirilgan agarga ekiladi va
18-24 soatga termostatda qoldiriladi. 3 kuni sof kultura ajratib olingandan keyin OLA qatoriga ekiladi kengaytirilgan aglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. 4-kuni OLA qatordagi o‘zgarishlar va aglyutinatsiya reaksiyasi hisobga olinib javob yozib beriladi. Bakteriya tashuvchilikka siydik olib tekshiriladi. Siydikdan 10-15 ml miqdorda toza probirkalarga olinadi. Avval siydik Ploskirev muhitiga ekiladi, keyin esa siydik cho‘kmasi ham shu oziq muhitga va o‘t sharbatiga ekiladi. Bu holatlarda ham sof kultura ajratib olish indentifikatsiya qilishlar ham xuddi yuqorida ko‘rsatilgan tartibda olib boriladi. Bakteriya tashuvchilikni aniqlashda bilvosita gemaglyutinatsiya reaksiyasidan /BGAR/ keng foydalaniladi, Vi-gemoglyutinatsiya bilan zardobda Vi-antitelalar borligi aniqlanadi. Agar BGARda Vi-diagnostikum bilan zardobda Vi–antitelalar borligianiqlansa, demak kasal sog‘aysa ham bakteriya tashuvchi bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham bemor shifoxonadan chiqishidan oldin 5 marta bakteriologik usul bilan ahlat, o‘t, qon zardobi tekshirilib keyin chiqariladi. Davolash: Qorin tifiga davo qilishda levomitsetin va ampitsillin yaxshi natija beradi. Levomitsetinni bemorga bir kecha-kunduzga 6 marta 0,5 gramdan berish buyuriladi. Harorat pasayganidan so‘ng 3 kundan keyin 7 kun davomida 0,5 gramdan kuniga 4 mahal levomitsetin berib boriladi. Ampitsillin 14 kun davomida bir kecha-kunduzda 3-4 gramdan beriladi. Antibiotiklar yetarli natija bermagan xollarda baktirimbiseptol yoki nitrofuran preparatlari furozolidon tavsiya etiladi. Vitaminlardan vitamin S,B2, B6 va B12 lar ishlatiladi. Profilaktikasi: Qorin tifi va paratiflarga qarshi kurashda kasallik tashxisini kechiktirmay barvaqt aniqlab bemorni darxol kasalxonaga joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Qorin tifidan sog‘ayib uyga qayotgan kishilar 2 yilda vomida noxiya SESi nazoratida bo‘lib, vaqti-vaqti bilan tekshirishdan o‘tkazib turiladi. Oziq-ovqatga aloqador joylarda ishlaydigan shaxslar esa 6 yilgacha nazoratda bo‘ladilar. Bemor yotgan uy dezinfeksiya qilinadi. Bemorga yaqin yurgan kishilarni 21 kun davomida vrachlar nazorat qilib boradi. Har kuni ularning harorati o‘lchanib turiladi. Najasi bilan siydiki bir marta zaruriyat bo‘lganda esa ikkimarta tekshiriladi. Bemor bilan yaqin aloqada bo‘lganlarga 50 ml dan 3 marta bakteriofagichiriladi. Kishilar belgilangan rejaga muvofiq va epidemiologik zaruriyat tug‘ilgan vaqtlarda qorin tifi va paratiflarga qarshi emlanadi. Emlashda TAV vaksinasi va boshqalaridan foydalaniladi. Sanitariya-vetenariya choralari, ichimlik suvlarini yaxshilash, shaxsiy 18-24 soatga termostatda qoldiriladi. 3 kuni sof kultura ajratib olingandan keyin OLA qatoriga ekiladi kengaytirilgan aglyutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. 4-kuni OLA qatordagi o‘zgarishlar va aglyutinatsiya reaksiyasi hisobga olinib javob yozib beriladi. Bakteriya tashuvchilikka siydik olib tekshiriladi. Siydikdan 10-15 ml miqdorda toza probirkalarga olinadi. Avval siydik Ploskirev muhitiga ekiladi, keyin esa siydik cho‘kmasi ham shu oziq muhitga va o‘t sharbatiga ekiladi. Bu holatlarda ham sof kultura ajratib olish indentifikatsiya qilishlar ham xuddi yuqorida ko‘rsatilgan tartibda olib boriladi. Bakteriya tashuvchilikni aniqlashda bilvosita gemaglyutinatsiya reaksiyasidan /BGAR/ keng foydalaniladi, Vi-gemoglyutinatsiya bilan zardobda Vi-antitelalar borligi aniqlanadi. Agar BGARda Vi-diagnostikum bilan zardobda Vi–antitelalar borligianiqlansa, demak kasal sog‘aysa ham bakteriya tashuvchi bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham bemor shifoxonadan chiqishidan oldin 5 marta bakteriologik usul bilan ahlat, o‘t, qon zardobi tekshirilib keyin chiqariladi. Davolash: Qorin tifiga davo qilishda levomitsetin va ampitsillin yaxshi natija beradi. Levomitsetinni bemorga bir kecha-kunduzga 6 marta 0,5 gramdan berish buyuriladi. Harorat pasayganidan so‘ng 3 kundan keyin 7 kun davomida 0,5 gramdan kuniga 4 mahal levomitsetin berib boriladi. Ampitsillin 14 kun davomida bir kecha-kunduzda 3-4 gramdan beriladi. Antibiotiklar yetarli natija bermagan xollarda baktirimbiseptol yoki nitrofuran preparatlari furozolidon tavsiya etiladi. Vitaminlardan vitamin S,B2, B6 va B12 lar ishlatiladi. Profilaktikasi: Qorin tifi va paratiflarga qarshi kurashda kasallik tashxisini kechiktirmay barvaqt aniqlab bemorni darxol kasalxonaga joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Qorin tifidan sog‘ayib uyga qayotgan kishilar 2 yilda vomida noxiya SESi nazoratida bo‘lib, vaqti-vaqti bilan tekshirishdan o‘tkazib turiladi. Oziq-ovqatga aloqador joylarda ishlaydigan shaxslar esa 6 yilgacha nazoratda bo‘ladilar. Bemor yotgan uy dezinfeksiya qilinadi. Bemorga yaqin yurgan kishilarni 21 kun davomida vrachlar nazorat qilib boradi. Har kuni ularning harorati o‘lchanib turiladi. Najasi bilan siydiki bir marta zaruriyat bo‘lganda esa ikkimarta tekshiriladi. Bemor bilan yaqin aloqada bo‘lganlarga 50 ml dan 3 marta bakteriofagichiriladi. Kishilar belgilangan rejaga muvofiq va epidemiologik zaruriyat tug‘ilgan vaqtlarda qorin tifi va paratiflarga qarshi emlanadi. Emlashda TAV vaksinasi va boshqalaridan foydalaniladi. Sanitariya-vetenariya choralari, ichimlik suvlarini yaxshilash, shaxsiy
gigiena qoidalariga rioya etish ishlari kasallikni oldini olishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Botulizm (B)- orka miya hamda uzunchoq miyaning zararlanishiga xos simptomlar bilan ta’riflanadigan og‘ir toksik infeksion kasalliklardir. Botulizm kasallikning kolbasa iste’mol qilgan kishilar orasida 1817 yilda uchragani ma’lum. (lat. Letulus – kolbasa, lotulism –esa kolbasa zaharidan zaharlanish degan ma’noni beradi. ). Kasallik qo‘zg‘atuvchisi 1896 yilda Gollandiyada Ermegen tomonidan kashf etildi. Morfologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroflorasida Klostridium botulinum deb atalib uzunligi 4,4 –8,6 mkl, eni 0,3-1,3 mkl keladigan oxirlari tumtoqlashgan yirik polimorif harakatchan, spora xosil qiladigan (subteriminal) gr «+» tayoqcha hisoblanadi. O‘stirish. Botulizm klostridiyasi qat’iyan aerob hisoblanib, optimal o‘sish harakati A, B, S, D, Ye serovarlari uchun – 30-40oS, Ye serovari uchun 25-370S, A- serovari uchun esa 30-370S bo‘lib RN 7,3-7,6 hisoblanadi, oziq muhitlarga talabchan emas. Seysslerning glyukoza-konli agarida kopiyalar ingichka ipsimon tarmoqlanishlar bo‘lib, kaloniya atrofida gemonizzons xosil bo‘lishi kuzatiladi. Qiyshaytirilgan agarda esa paxta bo‘lakchalarini eslatuvchi koloniyalar xosil qiladi. Shigarni bezmoidaklostridiyalar avval loyqalanish xosil qilib o‘ssa, keyinchalik kompakt cho‘kma xosil qilganligi kuzatiladi. Fermentativ xususiyati. Botulizm klostridiyalarining A va B serovarlari lesitimaza aktivligiga ega bo‘lib, suyuq muhitlarda to‘qima parchalari va tuxum oqsilini parchalaydi va jelotinni suyultirib, serovodorod xosil qiladi. Giopara, maletori va glesirin kislota va gaz xosil qilishi bilan fermentatsiyalaydi. Zahar xosil qilishi. Botulizm klostridiylari juda katta tasir kuchiga ega ekzotoksin (neyrotoksin gemolizin) ishlab chiqaradi. Toksin ajratib chiqarish oziq- ovkatlarda (go‘sht, baliq, sabzavot), to‘qimalarda, ayniqsa odam va hayvon organizmlarida yaqin sharoitlarda xosil bo‘ladi. Botulsinotoksindifteriya va qoqshol kasalligi qo‘zg‘atuvchilari toksinlariga nisbatan oshqozon shirasiga chidamli hisoblanib, oshqozonda hech qanday o‘zgarishsiz suraladi. Ye tipidagi ekzotoksin tripsinni aktivlashtiriladi, natijada uning biologik aktivligi ichaklarda bir necha marotaba oshib ketadi. gigiena qoidalariga rioya etish ishlari kasallikni oldini olishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Botulizm (B)- orka miya hamda uzunchoq miyaning zararlanishiga xos simptomlar bilan ta’riflanadigan og‘ir toksik infeksion kasalliklardir. Botulizm kasallikning kolbasa iste’mol qilgan kishilar orasida 1817 yilda uchragani ma’lum. (lat. Letulus – kolbasa, lotulism –esa kolbasa zaharidan zaharlanish degan ma’noni beradi. ). Kasallik qo‘zg‘atuvchisi 1896 yilda Gollandiyada Ermegen tomonidan kashf etildi. Morfologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroflorasida Klostridium botulinum deb atalib uzunligi 4,4 –8,6 mkl, eni 0,3-1,3 mkl keladigan oxirlari tumtoqlashgan yirik polimorif harakatchan, spora xosil qiladigan (subteriminal) gr «+» tayoqcha hisoblanadi. O‘stirish. Botulizm klostridiyasi qat’iyan aerob hisoblanib, optimal o‘sish harakati A, B, S, D, Ye serovarlari uchun – 30-40oS, Ye serovari uchun 25-370S, A- serovari uchun esa 30-370S bo‘lib RN 7,3-7,6 hisoblanadi, oziq muhitlarga talabchan emas. Seysslerning glyukoza-konli agarida kopiyalar ingichka ipsimon tarmoqlanishlar bo‘lib, kaloniya atrofida gemonizzons xosil bo‘lishi kuzatiladi. Qiyshaytirilgan agarda esa paxta bo‘lakchalarini eslatuvchi koloniyalar xosil qiladi. Shigarni bezmoidaklostridiyalar avval loyqalanish xosil qilib o‘ssa, keyinchalik kompakt cho‘kma xosil qilganligi kuzatiladi. Fermentativ xususiyati. Botulizm klostridiyalarining A va B serovarlari lesitimaza aktivligiga ega bo‘lib, suyuq muhitlarda to‘qima parchalari va tuxum oqsilini parchalaydi va jelotinni suyultirib, serovodorod xosil qiladi. Giopara, maletori va glesirin kislota va gaz xosil qilishi bilan fermentatsiyalaydi. Zahar xosil qilishi. Botulizm klostridiylari juda katta tasir kuchiga ega ekzotoksin (neyrotoksin gemolizin) ishlab chiqaradi. Toksin ajratib chiqarish oziq- ovkatlarda (go‘sht, baliq, sabzavot), to‘qimalarda, ayniqsa odam va hayvon organizmlarida yaqin sharoitlarda xosil bo‘ladi. Botulsinotoksindifteriya va qoqshol kasalligi qo‘zg‘atuvchilari toksinlariga nisbatan oshqozon shirasiga chidamli hisoblanib, oshqozonda hech qanday o‘zgarishsiz suraladi. Ye tipidagi ekzotoksin tripsinni aktivlashtiriladi, natijada uning biologik aktivligi ichaklarda bir necha marotaba oshib ketadi.
AG tuzilishi. Botulizm qo‘zg‘atuvchisini 9ta serovari aniqlangan bo‘lib, bular A, B, S (S1, S2), D, G, Ye, F, G. Odamlar uchun A, B, S serovarlari zaharlarining tasir kuchi yuqori hisoblanadi. Bizning yurtimizdaA, B, Ye turlari uchraydi. Kamdan-kam xollarda S,F turlari ham uchrashi mumkin. Umuman olganda S, D, F serovarlari oxirgi vaqtlarda axyon-axyonda kasallik keltirib chiqarmoqda. O- AGhamma serovarlar uchun umumiy hisoblanadi. N-AGish ham ishlaydi. Chidamliligi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisining vegetativ formasi 800S da 30 daqiqada, sporali holatdagilari 6 soatgacha o‘lmay qolishi mumkin. 1150S da 5-40 minut, 12000S da 3-22 minut davomida o‘ladilar. 5% fenol tasirida sporali holatdagilar 1 kungacha, to‘qimalarda 1 yilgacha saqlanishadi. Botulizm toksinlari 10-15 minut qaynatishi vaqtida butunlay parchalanib ketadi. Suvlarda uzoq vaqtgacha va konservalarda 6-8 oy saqlanishi mumkin. Hayvonlar uchun patogenligi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi toksiniga otlar, yirik shakli, mayda shakli hayvonlar, qushlar sezgir bo‘lib ular doimo ahlatlari bilan tashqariga botulizm kloyridiylarini ajratib chiqaradi. Laboratoriya sharoitida dengiz cho‘chqalari, oq sichqonlar, mushuklar, quyonlar, itlar sezgir hisoblanadi. Patogenezi. Kasallik manbasi qoramol, qo‘y echkilar, baliq, molyuskalar va qisqichbaqalar hisoblanib, ular tashqariga o‘zlarini ahlati bilan ko‘plab mikroblar ajratib chiqaradi va mikroblar spora xosil qilib tevarak-atrofda juda ko‘p saqlanib qoladi. Manashu sporalar bilan ifloslangan oziq-ovqatlar iste’mol qilinganda fekal- oral yo‘li bilan odam oshqozoniga tushadi. Toksin tezda qonga shilinib, orgesil bo‘ylab tarqala boshlaydi va tokal neyrotrop xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli avvalo M, N, S-ga, xususan uzunchoq va orka miya motoneyroporiga kuchli tasir ko‘rsatadi. Toksin yurakning nerv tugunlarini, sklet muskullarivadiafragmeni harakatlantiruvchi nervlarini zararlaydi. Botulinotoksin silliq muskullari yarim faloginga, qon tomirlarini qisqarishiga sabab bo‘ladi. Orqa miya, uzunchoq miyadagi motoneyroplarga botulatoksin tasiri natijasida bulbar Le parolitik sindromlar paydo bo‘ladi. Parasimpatik nerv sistemasining tonusi pasayadi. Toksin ta’sirida nerv oxirlarida antilxolni ajralishi to‘xtaydi va natijada periferik falajlar rivojlanadi. Patogenezdagi noqsil muhim rol o‘ynaydi. Nafas muskullarining harakatgakeltiruvchi motoneyronlar faoliyati susayishi natijasida organizmda kislorod yetishmasligi holati yuz beradi. Xiqildok, tomoq AG tuzilishi. Botulizm qo‘zg‘atuvchisini 9ta serovari aniqlangan bo‘lib, bular A, B, S (S1, S2), D, G, Ye, F, G. Odamlar uchun A, B, S serovarlari zaharlarining tasir kuchi yuqori hisoblanadi. Bizning yurtimizdaA, B, Ye turlari uchraydi. Kamdan-kam xollarda S,F turlari ham uchrashi mumkin. Umuman olganda S, D, F serovarlari oxirgi vaqtlarda axyon-axyonda kasallik keltirib chiqarmoqda. O- AGhamma serovarlar uchun umumiy hisoblanadi. N-AGish ham ishlaydi. Chidamliligi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisining vegetativ formasi 800S da 30 daqiqada, sporali holatdagilari 6 soatgacha o‘lmay qolishi mumkin. 1150S da 5-40 minut, 12000S da 3-22 minut davomida o‘ladilar. 5% fenol tasirida sporali holatdagilar 1 kungacha, to‘qimalarda 1 yilgacha saqlanishadi. Botulizm toksinlari 10-15 minut qaynatishi vaqtida butunlay parchalanib ketadi. Suvlarda uzoq vaqtgacha va konservalarda 6-8 oy saqlanishi mumkin. Hayvonlar uchun patogenligi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi toksiniga otlar, yirik shakli, mayda shakli hayvonlar, qushlar sezgir bo‘lib ular doimo ahlatlari bilan tashqariga botulizm kloyridiylarini ajratib chiqaradi. Laboratoriya sharoitida dengiz cho‘chqalari, oq sichqonlar, mushuklar, quyonlar, itlar sezgir hisoblanadi. Patogenezi. Kasallik manbasi qoramol, qo‘y echkilar, baliq, molyuskalar va qisqichbaqalar hisoblanib, ular tashqariga o‘zlarini ahlati bilan ko‘plab mikroblar ajratib chiqaradi va mikroblar spora xosil qilib tevarak-atrofda juda ko‘p saqlanib qoladi. Manashu sporalar bilan ifloslangan oziq-ovqatlar iste’mol qilinganda fekal- oral yo‘li bilan odam oshqozoniga tushadi. Toksin tezda qonga shilinib, orgesil bo‘ylab tarqala boshlaydi va tokal neyrotrop xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli avvalo M, N, S-ga, xususan uzunchoq va orka miya motoneyroporiga kuchli tasir ko‘rsatadi. Toksin yurakning nerv tugunlarini, sklet muskullarivadiafragmeni harakatlantiruvchi nervlarini zararlaydi. Botulinotoksin silliq muskullari yarim faloginga, qon tomirlarini qisqarishiga sabab bo‘ladi. Orqa miya, uzunchoq miyadagi motoneyroplarga botulatoksin tasiri natijasida bulbar Le parolitik sindromlar paydo bo‘ladi. Parasimpatik nerv sistemasining tonusi pasayadi. Toksin ta’sirida nerv oxirlarida antilxolni ajralishi to‘xtaydi va natijada periferik falajlar rivojlanadi. Patogenezdagi noqsil muhim rol o‘ynaydi. Nafas muskullarining harakatgakeltiruvchi motoneyronlar faoliyati susayishi natijasida organizmda kislorod yetishmasligi holati yuz beradi. Xiqildok, tomoq
muskullarining yarim falaji oqibatida yutish jarayoni buziladi. Orqa miya chuqur gipoksiya bosilishadi. Toksin qon tomirlarini torayishiga sabab bo‘lib, ular o‘tkazuvchanligini oshiradi, natijada kapilyarlar yorilib, falajlanish yuzaga keladi. Odam A, B, Ye serotiplari toksinlariga bir muncha sezuvchan bo‘ladi. Kasallikni yashirin davri asosan qisqa, yani 2 soatdan-10 kungacha davom etishi mumkin, ko‘pgina 18-24 soat davom etib, keyin bosh og‘rig‘i, qayt qilishi, ko‘z mushaklarini paraliji, ptoz, buyumlarni ikki bo‘lib ko‘rinishi, yutishi qiyinlashishi, afoniya, kuzatiladi. O‘lim juda yuqori bo‘lib 40%-60% ni tashkil etadi. Immunitet. Kasallanib o‘tgan odamda turg‘un antitoksik immunitet qolmaydi. Laboratoriyasi. Tekshirish uchun ovqat qoldiqlari, qon, siydik, qayt massasi, ahlat, oshqozon yuvingan suv, o‘sishdan yuqorisi parchasi, yo‘g‘on va ingichka ichakdan, limfa tarmoqlaridan va bosh, orqamiyadan parchalar olinadi. Tekshirish usullari. Bakterioskopik, bakteriologik, biologik. Botulizm aniqlash uchun epidemiologik anemnez malumotlari (konserva, oziq- ovqatlar, qizil baliq istemol qilingani) va bosh aylanishi, og‘izning qurib ketishi, ko‘z qorachig‘ining kengayishi, yorug‘lik va akkomadatsiyaga ko‘z reaksiyasining bo‘lmasligi, alomatlaridan shikoyat bo‘ladi. Botulizmda bemor ko‘ngli aynib qayt qiladi, qorni og‘riydi, biroq ichi ketmaydi, aksincha kabziyat va metiorizm bo‘ladi. Tana harorati ko‘tarilmaydi. Zararlanish qo‘ziqorin bilan (so‘lagi oqadi, ichi ketadi, ahlati shilliq qon bo‘ladi), metil spirti (ko‘ruv nervi zararlanadi), bilan zaharlanishdan farqlash kerak. Tashxis oydinlashmagan holatlarda bemordan 0,5 ml qon olib sichqon yoki 2 ml qon olib dengiz cho‘chqasi qorin bo‘shlig‘iga yuboriladi, agar bemorda botulizm bo‘lsa, sichqonlar 4-6 soat ichida, dengiz cho‘chqalari 24-36 soat davomida xalok bo‘ladi. Biologik usulda bir guruh dengiz cho‘chqalariga 0,5 ml miqdorida ashyodan taerlangan filtrat yuboriladi. Ikkinchi guruh dengiz cho‘chqalariga esa bu ashyo filtrat yuborish bilan bir vaqtda 0,05 ml miqdorida botulizmga qarshi zardob yuboriladi. Agar 4 kun davomida 1-guruh hayvonlar xalok bo‘lsa, 2-guruh hayvonlar tirik qolsa botulizm tashxisi biologik usul bilan tasdiqlanadi. Davolash: 1) oshqozonni yuvish. (3% soda eritmalar. ) 2) Shoshilinch zardob yuborish botulizmga qarshi. 3) Sitoksikatsiyani kamaytirish (5% gmok eritmasi. 4) muskullarining yarim falaji oqibatida yutish jarayoni buziladi. Orqa miya chuqur gipoksiya bosilishadi. Toksin qon tomirlarini torayishiga sabab bo‘lib, ular o‘tkazuvchanligini oshiradi, natijada kapilyarlar yorilib, falajlanish yuzaga keladi. Odam A, B, Ye serotiplari toksinlariga bir muncha sezuvchan bo‘ladi. Kasallikni yashirin davri asosan qisqa, yani 2 soatdan-10 kungacha davom etishi mumkin, ko‘pgina 18-24 soat davom etib, keyin bosh og‘rig‘i, qayt qilishi, ko‘z mushaklarini paraliji, ptoz, buyumlarni ikki bo‘lib ko‘rinishi, yutishi qiyinlashishi, afoniya, kuzatiladi. O‘lim juda yuqori bo‘lib 40%-60% ni tashkil etadi. Immunitet. Kasallanib o‘tgan odamda turg‘un antitoksik immunitet qolmaydi. Laboratoriyasi. Tekshirish uchun ovqat qoldiqlari, qon, siydik, qayt massasi, ahlat, oshqozon yuvingan suv, o‘sishdan yuqorisi parchasi, yo‘g‘on va ingichka ichakdan, limfa tarmoqlaridan va bosh, orqamiyadan parchalar olinadi. Tekshirish usullari. Bakterioskopik, bakteriologik, biologik. Botulizm aniqlash uchun epidemiologik anemnez malumotlari (konserva, oziq- ovqatlar, qizil baliq istemol qilingani) va bosh aylanishi, og‘izning qurib ketishi, ko‘z qorachig‘ining kengayishi, yorug‘lik va akkomadatsiyaga ko‘z reaksiyasining bo‘lmasligi, alomatlaridan shikoyat bo‘ladi. Botulizmda bemor ko‘ngli aynib qayt qiladi, qorni og‘riydi, biroq ichi ketmaydi, aksincha kabziyat va metiorizm bo‘ladi. Tana harorati ko‘tarilmaydi. Zararlanish qo‘ziqorin bilan (so‘lagi oqadi, ichi ketadi, ahlati shilliq qon bo‘ladi), metil spirti (ko‘ruv nervi zararlanadi), bilan zaharlanishdan farqlash kerak. Tashxis oydinlashmagan holatlarda bemordan 0,5 ml qon olib sichqon yoki 2 ml qon olib dengiz cho‘chqasi qorin bo‘shlig‘iga yuboriladi, agar bemorda botulizm bo‘lsa, sichqonlar 4-6 soat ichida, dengiz cho‘chqalari 24-36 soat davomida xalok bo‘ladi. Biologik usulda bir guruh dengiz cho‘chqalariga 0,5 ml miqdorida ashyodan taerlangan filtrat yuboriladi. Ikkinchi guruh dengiz cho‘chqalariga esa bu ashyo filtrat yuborish bilan bir vaqtda 0,05 ml miqdorida botulizmga qarshi zardob yuboriladi. Agar 4 kun davomida 1-guruh hayvonlar xalok bo‘lsa, 2-guruh hayvonlar tirik qolsa botulizm tashxisi biologik usul bilan tasdiqlanadi. Davolash: 1) oshqozonni yuvish. (3% soda eritmalar. ) 2) Shoshilinch zardob yuborish botulizmga qarshi. 3) Sitoksikatsiyani kamaytirish (5% gmok eritmasi. 4)
Antibakteriyalar (levomitsitsuk-4). 5) Bemor organizmida aktiv immunitet xosil qilish uchun 3 marta (5 kun oralab) teri oyiga anatoksin yuborish. Profilaktikasi. Ovqatdan zaharlanish - o‘z tabiatiga ko‘ra zaharli yoki bakterial zahari bor yoki zaharli aralashmalar bilan ifloslangan oziq-ovqatlarni istemol qilganda kelib chiqadigan kasallikdir. Ovqatdan bo‘ladigan toksiko infeksiyalar - bu malum patogen mikroorganizmlar yoki ularning zaharlari bor oziq-ovkatlarni oshqozon ichak yo‘liga tushishi natijasida kelib chiqadigan o‘tkir yuqumli kasallik hisoblanadi. Toksikoinfeksiyalarning qo‘zg‘atuvchilari enterokoklar, pzofeus vulgezis, enterotoksin ishlab chiqaradigan stafilakok, strep-i, spora xosil qiladigan anaeroblar clost. Perfrivjeus, spora aeroblar Bact. cezeus, galofik vibrionlar (vibrio pere’aemolitucus) va boshqalar. Dizenteriya (ichburug‘) va vabo qo‘zg‘atuvchilariga ta’rif. Dizenteriya shigellalar qo‘zg‘atadigan intoksikatsiya simptomlari va yo‘g‘on ichak distal qisminingzararlanishi bilan ta’riflanadigan yuqumli kasallikdir. Dizenteriya yunoncha dys – buzilishi va enteros- ichak degan so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, ichak faoliyatining buzilishi degan ma’noni anglatadi. Dizenteriya bakteriyalari Enterobacteriaceae oilasiga Shigella avlodiga mansub bo‘lib, ularning 50 dan ortiq serologik tiplari ma’lum. Xalqaro klassifikatsiya bo‘yicha shigellalari 4 guruhga bo‘linadi. A- Shigelladysenteriae B- Shigella flexneri S- Shigellaboydii D- Shigella sonnei. Morfologiyasi. Shigellalar tayoqcha shaklida bo‘lib, kattaligi 0,3-0,6 dan 1-3 mkm gacha bo‘ladi. Ular harakatsiz spora va kapsulalari yo‘q, gram usuli bo‘yicha grammanfiy bo‘yaladi. Tif paratif guruhlaridan dizenteriya bakteriyalari xivchinlari yo‘qligi bilan farqlanadi. Ba’zi Shigella Fleksneri shtammlarida kiprikchalar borligi aniqlangan. O‘stirish. Dizenteriya bakteriyalari fakultativ anaerob hisoblanib, oddiy oziq muhitlarda ham o‘saveradi. Optimal o‘sish harorati 370S bo‘lib, 450S haroratda o‘smaydi. Qattiq oziq muhitlaridashigellalar mayda (1-1,5 ml) diametrdamayin Antibakteriyalar (levomitsitsuk-4). 5) Bemor organizmida aktiv immunitet xosil qilish uchun 3 marta (5 kun oralab) teri oyiga anatoksin yuborish. Profilaktikasi. Ovqatdan zaharlanish - o‘z tabiatiga ko‘ra zaharli yoki bakterial zahari bor yoki zaharli aralashmalar bilan ifloslangan oziq-ovqatlarni istemol qilganda kelib chiqadigan kasallikdir. Ovqatdan bo‘ladigan toksiko infeksiyalar - bu malum patogen mikroorganizmlar yoki ularning zaharlari bor oziq-ovkatlarni oshqozon ichak yo‘liga tushishi natijasida kelib chiqadigan o‘tkir yuqumli kasallik hisoblanadi. Toksikoinfeksiyalarning qo‘zg‘atuvchilari enterokoklar, pzofeus vulgezis, enterotoksin ishlab chiqaradigan stafilakok, strep-i, spora xosil qiladigan anaeroblar clost. Perfrivjeus, spora aeroblar Bact. cezeus, galofik vibrionlar (vibrio pere’aemolitucus) va boshqalar. Dizenteriya (ichburug‘) va vabo qo‘zg‘atuvchilariga ta’rif. Dizenteriya shigellalar qo‘zg‘atadigan intoksikatsiya simptomlari va yo‘g‘on ichak distal qisminingzararlanishi bilan ta’riflanadigan yuqumli kasallikdir. Dizenteriya yunoncha dys – buzilishi va enteros- ichak degan so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, ichak faoliyatining buzilishi degan ma’noni anglatadi. Dizenteriya bakteriyalari Enterobacteriaceae oilasiga Shigella avlodiga mansub bo‘lib, ularning 50 dan ortiq serologik tiplari ma’lum. Xalqaro klassifikatsiya bo‘yicha shigellalari 4 guruhga bo‘linadi. A- Shigelladysenteriae B- Shigella flexneri S- Shigellaboydii D- Shigella sonnei. Morfologiyasi. Shigellalar tayoqcha shaklida bo‘lib, kattaligi 0,3-0,6 dan 1-3 mkm gacha bo‘ladi. Ular harakatsiz spora va kapsulalari yo‘q, gram usuli bo‘yicha grammanfiy bo‘yaladi. Tif paratif guruhlaridan dizenteriya bakteriyalari xivchinlari yo‘qligi bilan farqlanadi. Ba’zi Shigella Fleksneri shtammlarida kiprikchalar borligi aniqlangan. O‘stirish. Dizenteriya bakteriyalari fakultativ anaerob hisoblanib, oddiy oziq muhitlarda ham o‘saveradi. Optimal o‘sish harorati 370S bo‘lib, 450S haroratda o‘smaydi. Qattiq oziq muhitlaridashigellalar mayda (1-1,5 ml) diametrdamayin
xiraroq kolorniyalar xosil qilsa, sharbatlarda esa oziq muhitni diffuz loyqalantirib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Shigellalar jelatinni suyultirmaydi, serovodorod xosil qilmaydi, glyukozani kislota xosil qilib parchalaydi (lekin bundan Nyukasl turi istisno bo‘lib ba’zan esa glyukozani kislota va gaz xosil qilib parchalaydi). Zonne bakteriyasidan tashqari boshqa hammasi laktozani parchalamaydi. Zahar xosil qilishi. Grigorev Shigabakteriyalari kuchli ekzotoksin ishlab chiqaradi parchalanganida esa ulardan endotoksin ham ajralib chiqadi. Dizenteriya bakteriyalarining toksinlari neyrotrop va enterotrop xususiyatiga ega. Grigorev- Shigabakteriyalarining virulentligi juda yuqori hisoblanib, qolganlari esa unga virulentli emas. Antigen tuzilishi. Shigellalarning termostobil ya’ni issiqlikka chidamli somatik O-antigeni va yuza kontigeni bor. Chidamliligi. Shigellalar tashqi muhit sharoitiga qarab bir necha kundan bir oygacha tirik saqlanadi. Sut va boshqa sutli mahsulotlarda shigellalar tirik saqlanibgina qolmay balki tez sur’at bilan ko‘paya oladi ham. Oziq-ovqat mahsulotlaridan non, go‘sht mahsulotlarida bir necha sutka, sutda 30 kun va undan ortiq, okava suvlarda bir necha soatdan 5-9 kungacha saqlanadi. Ifloslangan idishlarda, xo‘l kiyimlarda ular yashash xususiyatini haftalab va xatto oylab, tuproqda 3 oygacha saqlanib qolishi mumkin. Ular sovuq haroratda va quritilganda xalok bo‘lmaydi. 600S issiqlikda 30 minutdan so‘ng, 1000S da darxol xalok bo‘ladi. Quyosh nuri ham ularni o‘ldiradi. Dezinfeksiyalovchi moddalar gipoxlorit, xloramin, lizol va boshqalar bu bakteriyalarni bir necha minut ichida xalok qiladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Shigellalar bilan maymunlar kasallanishi zooparkda va boshqa joylarda ishlaydigan bemor odam yoki bakteriya tashuvchilari orqali yuqishi mumkin. Quyonlarga parenteral yo‘l bilan yuqtirilganda ularda intoksikatsiya rivojlanib o‘limga olib kelishi mumkin. Mikroorganizm yuqtirilgan hayvonlarda ichketishi, parezlar yoki falajlar keyin esa kollaps va o‘lim bilan tugashi mumkin. Patogenezi. Og‘iz orqali kirgan shigellalarning bir qismi me’da va ichakda hazm fermentlari ta’sirida xalokbo‘lib,emiriladi. Ulargaichakdagimikroblar ham ta’sir qiladi. Anashu to‘siqlarni yengib o‘tgan shigellalari yo‘g‘on ichak epiteliy xiraroq kolorniyalar xosil qilsa, sharbatlarda esa oziq muhitni diffuz loyqalantirib o‘sadi. Fermentativ xususiyati. Shigellalar jelatinni suyultirmaydi, serovodorod xosil qilmaydi, glyukozani kislota xosil qilib parchalaydi (lekin bundan Nyukasl turi istisno bo‘lib ba’zan esa glyukozani kislota va gaz xosil qilib parchalaydi). Zonne bakteriyasidan tashqari boshqa hammasi laktozani parchalamaydi. Zahar xosil qilishi. Grigorev Shigabakteriyalari kuchli ekzotoksin ishlab chiqaradi parchalanganida esa ulardan endotoksin ham ajralib chiqadi. Dizenteriya bakteriyalarining toksinlari neyrotrop va enterotrop xususiyatiga ega. Grigorev- Shigabakteriyalarining virulentligi juda yuqori hisoblanib, qolganlari esa unga virulentli emas. Antigen tuzilishi. Shigellalarning termostobil ya’ni issiqlikka chidamli somatik O-antigeni va yuza kontigeni bor. Chidamliligi. Shigellalar tashqi muhit sharoitiga qarab bir necha kundan bir oygacha tirik saqlanadi. Sut va boshqa sutli mahsulotlarda shigellalar tirik saqlanibgina qolmay balki tez sur’at bilan ko‘paya oladi ham. Oziq-ovqat mahsulotlaridan non, go‘sht mahsulotlarida bir necha sutka, sutda 30 kun va undan ortiq, okava suvlarda bir necha soatdan 5-9 kungacha saqlanadi. Ifloslangan idishlarda, xo‘l kiyimlarda ular yashash xususiyatini haftalab va xatto oylab, tuproqda 3 oygacha saqlanib qolishi mumkin. Ular sovuq haroratda va quritilganda xalok bo‘lmaydi. 600S issiqlikda 30 minutdan so‘ng, 1000S da darxol xalok bo‘ladi. Quyosh nuri ham ularni o‘ldiradi. Dezinfeksiyalovchi moddalar gipoxlorit, xloramin, lizol va boshqalar bu bakteriyalarni bir necha minut ichida xalok qiladi. Hayvonlar uchun patogenligi. Shigellalar bilan maymunlar kasallanishi zooparkda va boshqa joylarda ishlaydigan bemor odam yoki bakteriya tashuvchilari orqali yuqishi mumkin. Quyonlarga parenteral yo‘l bilan yuqtirilganda ularda intoksikatsiya rivojlanib o‘limga olib kelishi mumkin. Mikroorganizm yuqtirilgan hayvonlarda ichketishi, parezlar yoki falajlar keyin esa kollaps va o‘lim bilan tugashi mumkin. Patogenezi. Og‘iz orqali kirgan shigellalarning bir qismi me’da va ichakda hazm fermentlari ta’sirida xalokbo‘lib,emiriladi. Ulargaichakdagimikroblar ham ta’sir qiladi. Anashu to‘siqlarni yengib o‘tgan shigellalari yo‘g‘on ichak epiteliy
hujayralariga epiteliotsitlarga joylashib ularda uzoq vaqt saqlana oladi va ko‘payadi. Hujayralarning bir qismi xalok bo‘ladi va ulardan chiqqan shigellalarni neytrofil leykotsitlar va makrofaglar yutib oladi (fagotsitoz). Ayni paytda ajralib chiqqan toksinlar organizmga o‘zkuchini ko‘rsatadi. Toksinni neyrotropik xususiyatiga ega qismi markaziy nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasi va simpatiko-adrenal sistemaga ta’sir qiladi. Bu intoksikatsiya moddalar almashinuvi jarayonining buzilishiga sabab bo‘ladi. Toksinning enterotrop xususiyatli qismi enterotoksin asosan yo‘g‘on ichak distal qismining shilliq pardasiga ta’sir qiladi. Bu toksin adenilsiklazani faol xolga keltirishi va natijada ichakda suyuqlik va ularning toksinlari ta’sirida ichak shilliq pardasi yallig‘lanadi eroziya va yaralari paydo bo‘ladi. Toksin ta’sirida biologik faol moddalar gistamin serotokin, kinin prostoglandin ko‘proq ishlanib chiqadi va ularda yallig‘lanish jarayoni ko‘payib, ichak funksiyalari harakat kilish, sekret chiqarish va shimilish buzilishiga sabab bo‘ladi. Bemor qornini burab og‘rishi to‘g‘ri ichak devorining qisqarib tortishib turishi o‘qtin-o‘qtin yozilishga undovchi og‘riq kuchanish paydo bo‘lishi va boshqalar ana shu o‘zgarishlarning klinik ifodasidir. Yo‘g‘on ichak shilliq pardasida o‘zgarishlar bilan bir qatorda disbakterioz hodisasi yuz beradi. Dizenteriya og‘ir o‘tganida ayniqsa yosh bolalarda toksikoz va eksikoz belgilari yaqqol ko‘rinadi. Ba’zan qon tomirlari funksiyasi qattiq buzilishi natijasida bemor o‘lib qolishi ham mumkin. Dizenteriyaning og‘ir yoki yengil o‘tishi va klinikasining ba’zi xususiyatlari shigellalarning xillariga bog‘liqdir. Masalan: Grigorev-Shiga bakteriyasi qo‘zg‘atgan dizenteriyada intoksikatsiya kuchli bo‘ladi va kolit sindromi yaqqol ko‘rinadi. Ba’zan yo‘g‘on ichak shilliq pardasida xosil bo‘lgan yaralar uzoq vaqt bitmasligi va ularda joylanib olgan shigellalar ko‘payishda davom etishi mumkin. Bunday kishilarda kasallik belgilari ko‘rinmaydi. Ammo ular bakteriya tashib yurib kasallikni boshqalarga yuqtirishi mumkin. Immunitet. Dizenteriya bilan og‘rigan bemor organizmida xosil bo‘ladigan immunitet kuchsiz bo‘ladi va uzoqqa cho‘zilmaydi. Laboratoriya tashxisi: hujayralariga epiteliotsitlarga joylashib ularda uzoq vaqt saqlana oladi va ko‘payadi. Hujayralarning bir qismi xalok bo‘ladi va ulardan chiqqan shigellalarni neytrofil leykotsitlar va makrofaglar yutib oladi (fagotsitoz). Ayni paytda ajralib chiqqan toksinlar organizmga o‘zkuchini ko‘rsatadi. Toksinni neyrotropik xususiyatiga ega qismi markaziy nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasi va simpatiko-adrenal sistemaga ta’sir qiladi. Bu intoksikatsiya moddalar almashinuvi jarayonining buzilishiga sabab bo‘ladi. Toksinning enterotrop xususiyatli qismi enterotoksin asosan yo‘g‘on ichak distal qismining shilliq pardasiga ta’sir qiladi. Bu toksin adenilsiklazani faol xolga keltirishi va natijada ichakda suyuqlik va ularning toksinlari ta’sirida ichak shilliq pardasi yallig‘lanadi eroziya va yaralari paydo bo‘ladi. Toksin ta’sirida biologik faol moddalar gistamin serotokin, kinin prostoglandin ko‘proq ishlanib chiqadi va ularda yallig‘lanish jarayoni ko‘payib, ichak funksiyalari harakat kilish, sekret chiqarish va shimilish buzilishiga sabab bo‘ladi. Bemor qornini burab og‘rishi to‘g‘ri ichak devorining qisqarib tortishib turishi o‘qtin-o‘qtin yozilishga undovchi og‘riq kuchanish paydo bo‘lishi va boshqalar ana shu o‘zgarishlarning klinik ifodasidir. Yo‘g‘on ichak shilliq pardasida o‘zgarishlar bilan bir qatorda disbakterioz hodisasi yuz beradi. Dizenteriya og‘ir o‘tganida ayniqsa yosh bolalarda toksikoz va eksikoz belgilari yaqqol ko‘rinadi. Ba’zan qon tomirlari funksiyasi qattiq buzilishi natijasida bemor o‘lib qolishi ham mumkin. Dizenteriyaning og‘ir yoki yengil o‘tishi va klinikasining ba’zi xususiyatlari shigellalarning xillariga bog‘liqdir. Masalan: Grigorev-Shiga bakteriyasi qo‘zg‘atgan dizenteriyada intoksikatsiya kuchli bo‘ladi va kolit sindromi yaqqol ko‘rinadi. Ba’zan yo‘g‘on ichak shilliq pardasida xosil bo‘lgan yaralar uzoq vaqt bitmasligi va ularda joylanib olgan shigellalar ko‘payishda davom etishi mumkin. Bunday kishilarda kasallik belgilari ko‘rinmaydi. Ammo ular bakteriya tashib yurib kasallikni boshqalarga yuqtirishi mumkin. Immunitet. Dizenteriya bilan og‘rigan bemor organizmida xosil bo‘ladigan immunitet kuchsiz bo‘ladi va uzoqqa cho‘zilmaydi. Laboratoriya tashxisi:
Davolash. Dizenteriyaning yengil ko‘rinishlisini uy sharoitida ham davolash mumkin. Bunda albatta uydagi imkoniyat, uning sanitariya holati, oila a’zolarining gigiena qoidalariga rioya qilish qilmasligi e’tiborga olinadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga aloqador joyda ishlaydigan bemorlar albatta shifoxonaga jo‘natiladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisiga ta’sir o‘tkazish uchun bemorlarga nevigramon, kanamitsin, polimiksin, M- sulfat, furazalidon preparatlari qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Patogenetik davo. Dizenteriya og‘ir o‘tib intoksikatsiya belgilari yaqqol ko‘ringanda dezintoksikatsion dorilar ishlatiladi. Osh tuzining fiziologik eritmasi, Ringer-Lokk eritmasi, Tresol, Asesol, Laktosol va eritmalari 1-2 litr miqdorda yuboriladi. Bulardan tashqari kolloid eritmalar gemodez, reopoliglyukin, poliglyukin bir kecha-kunduzda 400-800 ml miqdorida venadan yuborib turiladi. Emiziladigan bolalarga esa sutkasiga 10-15 mlkg hisobidan venasidan plazma, gemodez, poliglyukin va boshqalarni yuborib turish tavsiya etiladi. Juda og‘ir xollarda kortikosteroidlar: 5-8 kun davomida sutkasiga 3-5 ml/kg dan gidrokortizon,1-2 mg/kgdan prednizalon buyurib sutkalik dozasini har 1-3 kunda 50-30% dan kamaytirib borish maslaxat ko‘riladi. Profilaktikasi. Avvalo dizenteriya tashxisini imkoni boricha barvaqt aniqlab, bemorni kasalxonaga jo‘natish yoki kasallikning undan boshqalarga yuqmaslik choralarini ko‘rish zarur. Dizenteriyani bilinar-bilinmas belgilar bilan o‘tadigan ayniqsa subklinik xilini aniqlashga alohida e’tibor qilinadi. Oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan, saqlanadigan va sotiladigan joylarda ishlovchilar, shuningdek bolalar muassasalari va kasalxona xodimlari vaqti-vaqti bilan tekshirib turiladi. Bemor yotgan uy dezinfeksiya qilinadi. Bemorni kasalxonadan uyiga ketishiga kasallik simptomlari butunlay barxam topib, najasi tekshirib ko‘rilganda dizenteriya qo‘zg‘atuvchilari yo‘qligi aniqlanganidan keyingina ruxsat etiladi. Aholi yashash joylarini obodonlashtirish, kanalizatsiya va vodoprovod o‘rnatish ishlarini olib borish, yashash joylarida chiqindilarni o‘z vaqtida tashib yo‘qotish ularni zararsizlantirish pashshalar bilan kurashish ham asosiy o‘rinda turadi. Markazlashtirilgan suv ta’limotida vodoprovodga olinuvchi suv havzalarida sanitariya muxofazazonasini tashkil qilish, olingan suvni tozalash va Davolash. Dizenteriyaning yengil ko‘rinishlisini uy sharoitida ham davolash mumkin. Bunda albatta uydagi imkoniyat, uning sanitariya holati, oila a’zolarining gigiena qoidalariga rioya qilish qilmasligi e’tiborga olinadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga aloqador joyda ishlaydigan bemorlar albatta shifoxonaga jo‘natiladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisiga ta’sir o‘tkazish uchun bemorlarga nevigramon, kanamitsin, polimiksin, M- sulfat, furazalidon preparatlari qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Patogenetik davo. Dizenteriya og‘ir o‘tib intoksikatsiya belgilari yaqqol ko‘ringanda dezintoksikatsion dorilar ishlatiladi. Osh tuzining fiziologik eritmasi, Ringer-Lokk eritmasi, Tresol, Asesol, Laktosol va eritmalari 1-2 litr miqdorda yuboriladi. Bulardan tashqari kolloid eritmalar gemodez, reopoliglyukin, poliglyukin bir kecha-kunduzda 400-800 ml miqdorida venadan yuborib turiladi. Emiziladigan bolalarga esa sutkasiga 10-15 mlkg hisobidan venasidan plazma, gemodez, poliglyukin va boshqalarni yuborib turish tavsiya etiladi. Juda og‘ir xollarda kortikosteroidlar: 5-8 kun davomida sutkasiga 3-5 ml/kg dan gidrokortizon,1-2 mg/kgdan prednizalon buyurib sutkalik dozasini har 1-3 kunda 50-30% dan kamaytirib borish maslaxat ko‘riladi. Profilaktikasi. Avvalo dizenteriya tashxisini imkoni boricha barvaqt aniqlab, bemorni kasalxonaga jo‘natish yoki kasallikning undan boshqalarga yuqmaslik choralarini ko‘rish zarur. Dizenteriyani bilinar-bilinmas belgilar bilan o‘tadigan ayniqsa subklinik xilini aniqlashga alohida e’tibor qilinadi. Oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan, saqlanadigan va sotiladigan joylarda ishlovchilar, shuningdek bolalar muassasalari va kasalxona xodimlari vaqti-vaqti bilan tekshirib turiladi. Bemor yotgan uy dezinfeksiya qilinadi. Bemorni kasalxonadan uyiga ketishiga kasallik simptomlari butunlay barxam topib, najasi tekshirib ko‘rilganda dizenteriya qo‘zg‘atuvchilari yo‘qligi aniqlanganidan keyingina ruxsat etiladi. Aholi yashash joylarini obodonlashtirish, kanalizatsiya va vodoprovod o‘rnatish ishlarini olib borish, yashash joylarida chiqindilarni o‘z vaqtida tashib yo‘qotish ularni zararsizlantirish pashshalar bilan kurashish ham asosiy o‘rinda turadi. Markazlashtirilgan suv ta’limotida vodoprovodga olinuvchi suv havzalarida sanitariya muxofazazonasini tashkil qilish, olingan suvni tozalash va