Ilmiybaza.uz QORLUQ-CHIGIL-UYG‘UR LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI Reja: 1.Qorluq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot. 2.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimi. 3.Qorluq guruh shevalarining undoshlar tizimi. 4.Qorluq guruh shevalarining o‘zbek adabiy tili bilan fonetik munosabati. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va tushunchalar. Egalik qo‘shimchalari, kelishik qo‘shimchalari, ko‘plik qo‘shimchalari, qo‘shma otlar, yasama otlar, asliy sifatlar, nisbiy sifatlar. Qorluq lahjasi atamasi o‘rnida ShShoabdurahmonov bo‘yicha, V.V. Reshetov bo‘yicha «qorluq-chigil uyg‘ur», E.D. Polivanov bo‘yicha «chig‘atoy», G‘.O. Yunusov bo‘yicha «turk-barlos», A.K. Borovkov bo‘yicha «o‘rta o‘zbek» atamalari qo‘llaniladi. Qipchoq va o‘g‘uz lahjalari bilan birga o‘zbek tilining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Qorluq lahjasini bir qancha guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin. 1. Farg‘ona guruhi — Namangan dialekti (Namangan, Uychi, Chortoq shevalari kirib, ular uyg‘ur tiliga yaqin), Andijon-Shahrixon dialekti (Andijon shahar shevasi, Shahrixon shevasi kiradi), O‘sh- O‘zgan dialekti, Marg‘ilon-Ko‘qon dialektlarini o‘z ichiga oladi. 2.Toshkent guruhi — Toshkent (Pskent, Parkent, Qoraxitoy shevalari kiradi), 2. Jizzax dialektilarini o‘z ichiga oladi. 3. Qarshi guruhi — Qarshi dialekti (Qarshi, Shahrisabz, Kitob, YAkkabog‘ shevalari) Samarqand-Buxoro dialekti (Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Cho‘st, Koson shevalari)ni o‘z ichiga oladi. Qorluq lahjasining unlilar tizimi qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining unlilar tizimidan birmuncha farqi ko‘zga tashlanadi. Buni quyidagi jadvallardan aniq ilg‘ash mumkin. Bu unlilarni hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unlilar bilan qiyoslaydigan bo‘lsak, mazkur shevalarda unlilar adabiy tildagidan kamroq. Chunki hozirgi o‘zbek adabiy tilida xuddi eski o‘zbek tilidagidek 9 unli tovush mavjud. Ammo ular 6 ta harf bilan ifodalanadi. O‘zbek shevalari undosh tovushlar tizimi jihatidan ham o‘zaro farqlanadi. Chunonchi, Toshkent va Farg‘ona guruh lahjalarda lab- tish f va v, til oldi sirg‘aluvchi j, affrikat s, bo‘g‘iz h undoshlari yo‘q. Ilmiybaza.uz Bu undoshlar tabiatan o‘ziga yaqin bo‘lgan boshqa tovushlar bilan almashadi: foyda > peyde, vagon > vvegen, sirk > serk, hozir > xezir. Lab-lab, jarangsiz {P} undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: pexta / paxta, ‘pek / ipak, qep / qop. Farg‘ona lahjasida so‘z o‘rtasida ba’zan jarangiz p undosh jarangli v undoshiga o‘tishi mumkin: Tepa > teve. Lab-lab, portlovchi, jarangli {6} undoshi adabiy tilda so‘zning barcha holatda kela olgani holda, lahjada so‘z oxirida uchramaydi.So‘z oxirida va so‘z boshida ko‘pincha b > v fonetik jarayoni yuz beradi: teshbaqa > teshveqe, leb > lev, xeber > xever. Toshkent, Farg‘ona, Andijon shevalarida b > m fonetik jarayoni mavjud: bun’ > mun’, burui > murun. Samarqand - Buxoro guruh shevalarda lab-tish [ F] tovushi mavjud: aft, hafta, safel. Toshkent - Farg‘ona guruh shevalarda [F] tovushi[P] tovushiga o‘tadi: k’ft > k’pt, kasofat > kesepet. Shahar guruh shevalarda lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli [v] undoshi adabiy tildagi ushbu tovugsdan deyarli farq qilmaydi: vedj //vadj, savug‘ // savuq, ‘kov // ‘kkav. Lab-lab, burun, sonor M undoshi Toshkent lahjasida ba’zan «v»ga o‘tadi: ko‘rd’m’z > ko‘rd’vuz q ko‘rduvze. Andijon shevasida m>n jarayonini ham uchratish mumkin: momaguldrek > nameguldrek. Farg‘ona, Andijon, Qo‘qon shevalarida m>p fonetik jarayoni mavjud: boryepmen >boryeppen, ketyepmep> ketyeppen. Til oldi, jarangsiz t undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: t’l- til, qattug‘ // qattq-qattiq, tel-tol. Ba’zan t>ch fonetik jarayoni uchraydi: tush > chush, t’sh > ch’sh. Lahjada jarangli [d] undoshi so‘z oxirida unlidan so‘ng ko‘pincha Ilmiybaza.uz tushadi yoki jarangsiz [t]ga o‘tadi: xursand > xursen, baland >belen, abad > evat. Til oldi, jarangsiz, affrikat [ch] undoshi so‘zning barcha holatida qo‘llaniladi. Chel || chol, keche, uch. Lahjadagi [ch] o‘zbek adabiy tilida [s] undoshi bilan almashinadi: chech, chechug‘ (toshkent)// chech, chach’q (Farg‘ona)//soch, sochiq (o‘zbek adabiy tilida). Til, oldi, jarangli, affrikat [J] undoshi so‘zning barcha o‘rnida kela oladi: jeg‘ // jaq, penje. Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [S] so‘zning uch qolatida ham ishtirok etadi: seman (Toshkent), seman (Farg‘ona), samen (Buxoro). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli [3] undoshi shahar guruh shevalarda so‘z oxirida yarim jarangsizlashadi: yuzs (yuz), b’zs (biz). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [sh] undoshi so‘zning barcha o‘rinlarida qatnashadi: shemol (Toshkent) shemal (Farg‘ona) shamol (Buxoro) besh. Til oldi, sonor, burun (n) undoshi so‘zning har uch holatida kela oladi: nen, ener (Toshkent), nen, enar (Farg‘).Toshkent shevasida qo‘shimchaning boshidagi [n] o‘zak oxiridagi tovush bilan moslashadi: tuzn’ > tuzz’, etn’> ett, temn’ > temm’, temirn’ > tem’rr’, oqn’ >oqq’, oshn’ > eshsh’. [q, g‘, k, g] tovushlaridan oldin [n>s] fonetik jarayoni yuz beradi: chenqesh > chenqesh, qo‘ng‘iz > qong‘z, to‘pka > totska, senga > setsge. [ 6] tovushi oldidan [n>m] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: sheibe > shembe, onb’r > omb’r. Til oldi, yon, jarangli [l] undoshi so‘z boshi, o‘rtasida, oxirida qo‘llaniladi: legen, bele // bala, qol. Toshkent shevasida bir bo‘g‘inli so‘zlarning oxirida (xususan fe’llarda) [l] undoshi qat’iy emas: masalan : el>o, bol>bo, qel>qe. Sonor, titroq, til oldi [r] undoshi so‘z ichida ba’zan [n] ga o‘tadi: Ilmiybaza.uz kerney > kenney, turne > tunne. Ba’zan [r>t]jarayoni uchraydi: b’rte > b’tte. Toshkent shevasida ko‘plik qo‘shimchasidagi [r] ning tushish holati uchraydi: beleler > belele || belle. Til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli [y] undoshi so‘zning hamma holatida kela oladi: yesh // yesh, suyug‘ // suyu, soy. Jarangsiz, portlovchi, til orqa [k] undoshi so‘z boshi, o‘rtasi, oxirida qo‘llaniladi: kek, ‘kk’ // ekk’. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [e] va [‘] unlilardan so‘ng [k > y// v] fonetik jarayoni yuz beradi: terek > terey, b’lek> b’ley, kuchuk > kuchuv. Til orqa, jarangli, portlovchi [g] undoshi so‘z boshi, so‘z o‘rtasida kelgani holda, so‘z oxirida qo‘llanilmaydi: gesh (go‘sht), eger (egar). O‘zlashgan so‘zlarda so‘z oxiridagi [g] tovushi [k] yoki [y]ga almashadi: barg (fors) bek > bey. So‘z o‘rtasida [g>y] fonetik jarayoni uchraydi: s’g’r > s’y’r. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [q] undoshi so‘zning uch holatida ham kela oladi: qor // qar, teqe // taqa , oq. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [q] tovushi so‘z oxirida kelmaydi. So‘z o‘rtasida jarangsiz undoshdan oldin ba’zan [q>x]jarayoni yuz berishi mumkin: toqsan > toxsan // tohsan, ch’qs’n > ch’xs’n. Ba’zan [q] [g‘] undoshlarning almashinib qo‘llanilishi, ba’zan [q>g‘] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: buloq // bulog‘ (Farg‘ona, Andijon). buleg‘ // bule (Toshkent); buleq >bulag‘, ortaq > ortag‘. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [x] undoshi ham so‘zning har uch holatida kela oladi: xet // xat, zexche, m’x (Samarqand, Buxoro). Qorluq lahjasiga kiruvchi shevalarning leksikasi xilma-xil va boshqa. Ayni paytda ularning leksik qatlamlari ham turli-tuman. Ilmiybaza.uz Ular turli davrlarga xos bo‘lganidek, barcha sohalarga tegishli. Chunonchi, lahjada qavm-qarindoshlik atamalari o‘zbek adabiy tili bilan ba’zan umumiylik kasb etganidek, ayrim o‘ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, ete// o‘zbek adabiy tilida ota, ene // adabiy tilda ona, og‘sh //. O‘zbek adabiy tilida o‘g‘il, qz //O‘zbek adabiy tilida qiz va boshqalar. Shuningdek, ayrim shevalarda ba’zi atamalar o‘ziga xos tarzida qo‘llaniladi. Ketete > kette: (<kette ete) (and.)-buve (Toshkent), kettene (<kette ene), (And)-buv’ (Toshkent), epeq’, teg‘e, emek’, xele, kel’n, kuyev, j’yen, qeynene, qeynete, qeyn’n’, qeyn’s’sl, qeyneg‘e, qeynegech’ va boshqalar. Turmush tarzi bilan bog‘liq holda kishilarning hududlarda qaysi soha bilan shug‘ullanishiga qarab, o‘sha sohani aks ettiruvchi atamalar ko‘p qo‘llaniladi. Masalan, qulun (yilqining bir yoshgacha bo‘lgan bolasi), keltatay (bir yoshdan ikki yoshgacha), g‘unan (ikkidan uch yoshgacha), | dunan (uchdan to‘rt yoshgacha), bota (tuyaning bir yoshgacha bolasi), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), nar (to‘rt yoshgacha erkak tuya), toqlu (ikki yoshgacha bo‘lgan qo‘y), h’shshek (uch yoshgacha) va boshqalar. Farg‘ona vodiysida paxtachilik rivojlanganligi sababli shu sohaga oid atamalar mo‘l. Masalan, pexta, heppek// leppek (lo‘ppak), g‘oza, sheneberg (shonabarg), beshemek (beshamak), kesek, kerek, elaqaraq (olaqaroq), ‘rdjaq(irjoq), chuv’me (chuvima) va boshqalar. O‘lchov birliklari: peyse (paysa), qadaq (qadoq), betmen (botmon), tesh (tosh), chaqrm (chaqirim). Bu atamalar hozir asosan keksalar nutqida ishlatiladi, xolos. Lahja leksikasi turkiy so‘zlar (o‘z qatlam) va o‘zlashgan qatlamdan tashkil topgan. Turkiy qatlam: Bash, yo‘rek, b’r, bor (Toshkent Andijon), Ilmiybaza.uz men (Toshkent), men (Andijon). O‘g‘‘l (Toshkent), og‘ul (Farg‘ona, Andijon), o‘che (Toshkent), ochaq (Farg‘ona), o‘pke (Toshkent), epke (Farg‘ona) o‘re (Toshkent), oraq (Farg‘ona), o‘rdey (Toshkent), erdek (Farg‘ona), chech (Toshkent), chach // chech (Farg‘ona, Andijon), s’r (Toshkent, Farg‘ona), semen (Toshkent), seman (Andijon), ch’chqen (Toshkent), ch’chqan (Andijon), t’ley (Toshkent), tere (Toshkent), taraq (Farg‘ona), tuzlu (Toshkent), uz’m (Toshkent), o‘zo‘m (Farg‘ona), kekre (Toshkent), chug‘urchu (Toshkent), chg‘rchq (Farg‘ona), s’gr // s’y’r (Toshkent, Farg‘ona),' sumey (Toshkent), shumek (Farg‘ona), chushey (Toshkent), toshek (Farg‘ona), qule (Toshkent), qulaq (Farg‘ona Andijon), qudu (Toshkent), qudug‘ (Farg‘ona), qar’sh (Toshkent), p’che (Toshkent), p’chaq (Farg‘ona), eru (Toshkent), ar’q (Farg‘ona), beshuv (Toshkent), besh’k (Farg‘ona), bute (Toshkent), butaq //putaq (Farg‘ona), belchu // belchug‘ (Toshkent), qepqe (Toshkent), qapqaq (Farg‘ona), elme (Toshkent, Farg‘ona), emech// emesh (Toshkent, Farg‘ona), eye, (Toshkent), eyaq (Farg‘ona), eg‘z (Toshkent, Farg‘ona), etuv // o‘tuv (Toshkent), enggey (Toshkent), ‘yek (Farg‘ona), k’gz // k’y’z (Toshkent, Farg‘ona), k’prey (Toshkent), k’rp’k (Farg‘ona), yurpsh (MK. 1, 443), kepeley (Toshkent), kepelek (Farg‘ona), kepaN (MK.1, 149), ‘s’rug‘ (Toshkent), Ksrxq (MK.1.125), jr (Toshkent), rr (MK.1.313), buk’r (Toshkent), bukr’ (Farg‘ona), bo‘kr! (MK. 1.366), bute (Toshkent), butaq (Farg‘ona), butaq // butaq (MK.1.358), b’ley (Toshkent), b’lek (Farg‘ona), bshak (MK.1.366), chuchuv (Toshkent), such1k (MK, 1.382), uneld’ (Toshkent), uyatt (Farg‘ona), uyattx (MK.1, 222), unn’qt’ (Toshkent), unuqt! (MK.1.223), ekt’ (Toshkent, Farg‘ona), eqgs (MK.1. 180), ‘shlend’ (Toshkent), 1shlald1 (MK. 1.290), ye:lad’ // y’g‘led’ // y’g‘led’ (Toshkent), 1g‘la§x(MK, 1, 283), ber’sh-kel’sh (Toshkent), kelsh-baryn Ilmiybaza.uz Tabiiyki, lahjadagi o‘zaro yoki yodgorliklar bilan yuz bergan tafovutlar so‘zlarda fonetik o‘zgarishlar, fonetik jarayonlar bilan ko‘proq bog‘liq. Ba’zan so‘zlardagi semantik ma’no munosabati ham o‘zaro tafovutni yuzaga keltirgan. O‘zlashgan qatlam: O‘zlashgan qatlam nafaqat adabiy tilda, balki lahjalarda ham anchagina bo‘lib, ba’zan ularni aniq qaysi qatlamga tegishliligini aniqlash ham qiyin. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va shahar guruh shevalarda shunday o‘zlashgan so‘zlar mavjudki, ular xudsi o‘z qatlamiday bo‘lib ketgan. Masalan, mel (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda mol (arabcha), m’xnet (Toshkent) adabiy imloda mehnat (arabcha), g‘em (Toshkent), g‘am (Farg‘ona) (arabcha), zer’l (Toshkent) adabiy imloda zarur (arabcha), ez’z (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda aziz (arabcha), ‘neg‘em (Toshkent), adabiy imloda in’om (arabcha), juvop (Toshkent, Farg‘ona) adabiy imloda javob (arabcha). q’mat (Toshkent), adabiy imloda qimmat (arabcha), next (Toshkent), adabiy imloda naqs (arabcha), um’r (Toshkent) adabiy imloda umr (arabcha), me:lum (Toshkent), adabiy imloda ma’lum (arabcha), xever (Toshkent), adabiy imloda xabar (arabcha), heyven (Toshkent), adabiy imloda hayvon (arabcha), derex (Toshkent), daraq// darax (Andijon, Farg‘ona), adabiy imloda daraxt (tojikcha), leden-neden (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda nodon (tojikcha), tez (Toshkent, Andijon, Farg‘ona). Adabiy imloda tez (tojikcha), bechere (Toshkent), adabiy imloda bechora (tojikcha), darye (Toshkent), deyre (Andijon). Adabiy imloda daryo (tojikcha), sheher // sheer// she:r (Toshkent), adabiy imloda shahar (tojikcha), dos (Toshkent), adabiy imloda do‘st (tojikcha), nerx (Toshkent), nex (Andijon). Adabiy imloda narx (tojikcha), gosh (Toshkent), adabiy imloda go‘sht (tojikcha), meydon (Toshkent) adabiy imloda maydon (tojikcha), bezer (Toshkent), bezar (Andijon). Adabiy imlode bazor (tojikcha), dekan (Toshkent), deken (Andijon). Adabiy Ilmiybaza.uz imloda do‘kon (tojikcha), ch’re (Toshkent), ch’raq (Andijon), adabiy imloda chiroq (tojikcha), she^ug (Toshkent), adabiy imloda shogird (tojikcha). Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar sheva vakillari nutqida xuddi o‘zbekchadek singib ketgan. Masalan: m’xnetch’ (Toshkent) (<ar.mehnat+o‘zb-chi), devletl’ (<ar.davlat+o‘zb-li), g‘eyretl’ (<ar.g‘ayrat+o‘zb-li), xeqs’z (<ar.heq+o‘zb.-siz), ‘xt’yetl’y (<ar.ehtiyot+o‘zb-lik), rez’l’y (<ar. Rozi+o‘zb.-lik), me:murch’l’y (ar.ma’mur+o‘zb-lik), shexepche (<ar shahob+o‘zb-cha), hazirgi (ar hozir+o‘zb-gi), en’qlesh(<ar.aniq+o‘zb-lash), terb’yele (<ar.tarbiya+ o‘zb.-la) va boshqalar. Lahjada arab so‘zlari o‘zagiga tojikcha qo‘shimchalar yoki arabcha va tojikcha aralash qo‘shimchalar qo‘shilgan so‘zlar ham uchraydi. Masalan: beteqat (Toshkent) (< toj. Be-+ ar.toqat), bepah’m (< toj.be- +ar.fahm), belegerden (<ar.+toj.), ves’yetneme (< ar+ toj), qvlegey (< ar+ toj), aslzede (< ar+ toj), qev’shdo‘z (< ar+ toj) va boshqalar. O‘zbek xalqi bilan tojik xalqi juda uzoq vaqtdan buyon yaqin munosabatda bo‘lganligi sababli o‘zbek tiliga tojik tilidan juda ko‘p so‘zlar o‘zlashgan. SHahar guruh shevalarda ism guruhida va ravish turkumida arabcha so‘zlar anchagina.Masalan: Toshkent shevasida evez (adabiy imloda ovoz), eyne (adabiy imloda oyna), ege: (adabiy imloda ogoh), erem (adabiy imloda orom), erz’ (adabiy imloda orzu), eptev (adabiy imloda oftob), bednem (adabiy imloda badnom), better (imloda battar), bez’m (imloda bazm), bende (imloda banda), beng (imloda bangi), bey (imloda barg), b’yevon (imloda biyobon), begene (imloda begona), bemer (imloda bemor), bechere (imloda bechora), qelender (imloda qalandar), deremat (imloda daromad), desh (imloda dasht), endeze (imloda andoza), end’she (imloda andisha), ermen (imloda armon), ze (imloda zog‘), zeberdes (imloda zabardast), nerven (imloda Ilmiybaza.uz narvon), kepter (imloda kaptar), gerden (imloda gardon), g’ye (imloda giyoh), gevher (imloda gavhar), lerze (imloda larza), nezen’n (imloda nozanin), nevro‘z (imloda navro‘z), peyendez (imloda poyondoz), peymen (imloda paymon), reven (imloda ravon), revshen (imloda ravshan), teshne (imloda tashna) va boshqalar. Tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlardan ba’zilari ayrim so‘zlarning qosil bo‘lishiga asos sifatida ham xizmat qiladi. Masalan, duterch’ (< toj.dutor+o‘zb-chi), rehberl’y (toj.rahbar+o‘zb.-lik), xursench’l’y (< toj.xursand+o‘zb-chilik), evrel (<toj.obru +o‘zb-li), peslesh’p (<toj.past+o‘zb-la+sh+ib), derexs’z (<toj. daraxt +o‘zb-siz) va boshqalar. Shahar shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi adabiy tildan farqli ravishda o‘zakning tabiatiga qarab -n’ // -d’ /-t’ shaklida qo‘llaniladi. Masalan: qares’n’ ko‘rsetmay kett’ (Toshkent), s’zn’ ez’y’zge munas’p (And). Ulard’ uch og‘l bar (Andijon) n’chaqt sap’ (Farg‘ona). Foydalanish uchun adabiyotlar: 1. Shoabdurahmonov Sh. Karlukskoe narechie uzbekskogo yazja. T.: «Fan» 1983. 2. Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. Toshkent. 1962. 3. Nosirov Sh. O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi. Toshkent, 1980. 4. Ibrohimov S.I. O‘zbek tilining Andijon shevasi. Toshkent, 1967. 5. Shermatov A. Qashqadaryo o‘zbek shevalari. Toshkent, 1972 . 6. AlievA.Yu. O‘zbek dialektologiyasidan materiallar. Toshkent, 1991. Qipchoq, o‘g‘uz lahjasining muhim xususiyatlari (4 soat) Reja: Ilmiybaza.uz 1. Qipchoq lahjasi. Uning eski o‘zbek va qozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 2. Qipchoq lahjasining unlilar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 3. Qipchoq lahjasining undoshlar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 4. Fonetik jarayonlar. 5. Ohangdoshlik. 6. O‘g‘uz lahjasining fonetik xususiyatlari. 7. O‘guz lahjasining leksikasi. 8. O‘g‘uz lahjasining morfologik xususiyatlari. Tayanch tushuncha va iboralar: Qipchoq lahjasi, adabiy til, hozirgi o‘zbek adabiy til, eski o‘zbek tili, qipchoq lahjasi haqida umumiy ma’lumot, tovush va harf munosabati, qipchoq lahjasidagi unlilar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, qipchoq lahjasidagi undoshlar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. Dunyodagi ko‘p tillar va ularning lahjalari munosabatini daraxt va butoqlarga mengzash mumkin bo‘lsa, o‘zbek tili va uning lahjalari o‘rtasidagi munosabatni tizma tog‘larga o‘xshatish mumkin.O‘zbek tili turli mustaqil lahjalarning tadrijiy birikuvi natijasida paydo bo‘lgandir. Dunyo tillari orasida ko‘p lahjaliligi bilan ajralib turuvchi o‘zbek tili hamda uning shevalari o‘rtasidagi munosabatlar haqida turkiy tillar grammatikasining bilimdoni professor E.D. Polivanov o‘z vaqtida shunday yozgan edi: «O‘zbek tili (o‘zbek dialektlarining bir butun yig‘indisi sifatida) yagona sistemaning, hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek tilining dialektologik parchalanishi yo‘li bilan emas, balki til sistemalarining Ilmiybaza.uz birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan». Darhaqiqat shevashunoslarimizning ko‘p yillik tadqiqotlari o‘zbek umumxalq tili uch yirik mustaqil lahjaning birikuvidan tashkil topganini tasdiqlaydi: 1. Qorluq-chigil yoki o‘rta o‘zbek lahjasi. 2. Qipchoq yoki sof o‘zbek (E.D.Polivanov atamasi) lahjasi. 3. O‘g‘uz lahjasi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda, Turon zaminining kechmishini tasvirlovchi qadimiy qo‘lyozmalarda Dashti Qipchoq fuqarolari o‘zbeklar deb atalganligi bugungi tarixchilarimiz tomonidan ham ta’kidlanmoqda. Ayni paytda, bir qator olimlar tasavvufning turondagi asoschilaridan bo‘lmish Xo‘ja Ahmad Yassaviy asarlarini va badiiy so‘z jozibasining go‘zal namunasi bo‘lmish «Muhabbatnoma» dostonini qipchoq lahjasiga nisbat berib izohlaydilarki, bunday ma’lumotlar, bir jihatdan, qipchoq lahjasining juda qadimiy va keng hududga tarqalganligini ko‘rsatsa, ikkinchidan, uning o‘zbek umumxalq tilini shakllantirishdagi haqiqiy o‘rnini belgilashga ham yordam beradi. XIII—XIV asarlarda o‘zbek tili taraqqiyotiga qipchoq lahjasining katta ta’siri borligi maxsus lug‘atlarda ham o‘z aksini topgan. Ma’nosi o‘sha qadimiy lug‘atlarda ham izoxlangan chak-chakak, tamaqsov — ochko‘z, satsrov — kar (attuhfa — tuz) singari juda ko‘plab so‘zlarning hozirgacha qipchoq lahjasida keng qo‘llanilishi ham bu lahjaning juda qadimiy, yashovchan va ifoda imkoniyati keng ekanligini ko‘rsatadi. Mavlono Lutfiy, hazrat Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va ular zamondoshi Muhammad Solih singari daho adiblar asarlari tilida qipchoq tili unsurlarining bot-bot uchrab turishini ham qo‘shadigan bo‘lsak, umuman bu guruh lahjalarining eski o‘zbek adabiy tili taraqqiyotida benihoya katta o‘rin tutganligining guvohi bo‘lamiz. Aslida, amaldagi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida ham qipchoq lahjasining ta’siri biz tasavvur qilganimizdan Ilmiybaza.uz bir necha bor kuchliroqdir. Zero, har qanday mahalliy lahja tilning quyi shakli bo‘lib, u adabiy tilning boyishi uchun asos, tuganmas manbadir. Afsuski, bizning tilshunosligimizda tilning taraqqiyotini sun’iy tarzda tezlashtirishga intilish, xuddi mulkni umumlashtirishga shoshilganimiz singari umumiy tilga ega bo‘lishga shoshilish tendensiyasining uzoq vaqt hukmron bo‘lib kelishi natijasida adabiy til mahalliy shevalardan- lahjalardan ajralib qoldi. Aksar hollarda, adabiy til lahjalarga, ayrim mahalliy lahjalar bir-birlariga qarshi qo‘yildi. Bu hol, o‘z navbatida, adabiy tilni har jihatdan kambalg‘allashtiradi, lahjalarni esa, o‘z qiyofasidan mahrum bo‘lish, kishilik xotirasidan unut bo‘lishga sabab bo‘ldi. XX asrning 20—90-yillarida o‘zbek tili, asosan, tashqi omillarga tayanib rivojlandi. Tilimizga rus tili va u orqali Evropa tillaridan juda ko‘plab so‘zlar kirib keldi. Shevadagi minglab ifodalar, o‘zimizning asrlar mobaynida yaratgan milliy boyligimizni chetga surib qo‘yildi. Mana shu nosog‘lom vaziyatni bartaraf qilish kerak bo‘lgan fursat etib keldi. Jumhuriyat hududidagi barcha lahjalarni, jumladan qipchoq lahjasini g‘oyat sinchiklab o‘rganib chiqish va ulardagi ko‘plab so‘zlarni, ideomatik iboralarni adabiy til xazinasiga qo‘shish tilshunoslarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan biridir. Chunki qipchoq lahjalari xususiyatlari ta’kidlanganidek, avvalo eski o‘zbek tilida, o‘sha davrda yaratilgan manbalarda berilgan. Ikkinchidan, boshqa lahjalar kabi qipchoq lahjasi hozirgi o‘zbek adabiy tilini boyitib turibdi. Qipchoq lahjasining barchasida to‘qqiz unlilik tizimi amal qiladi. Bu jihatdan qipchoq lahjasi qipchoq guruhidagi (qozoq, qoraqalpoq, qirgiz kabi)boshqa turkiy tillar bilan umumiylik kasb etadi. Qipchoq lahjasidagi to‘qqiz unlilik tizimi uning eski turkiy va eski o‘zbek tilining tadrijiy davomi ekanligidan ham dalolat beradi. Chunki eski turkiy va eski o‘zbek tilida ham to‘qqiz unlilik tizimi bo‘lgan. Bular: i, g, e, a, e, e, o, u, o‘. Ilmiybaza.uz E unlisi til oldi, keng, lablanmagan tovush: Ozge, kem, eke, kette, kel, ene, emme kabi. Eski turkiy (edg‘u- yaxshi, eb-uy, sekiz- sakkiz), eski o‘zbek (eylese, ezgeler (Navoiy), shermende liktin, ketmese, kekte ese (Lutfiy)) tillarda ham bu tovush faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida keng qo‘llanilmoqda. a unli til orqa, keng, lablanmagan unli : al, bar, qal, baba, tag‘a, taq, chaq, ayt. Eski turkiy (adag‘// ayag‘ («Devon»), qag‘an (Devon)), eski o‘zbek (shaftolu, qashu, jan, almag‘a (Lutfiy)) tillarida ham faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham so‘zning barcha o‘rnida qatnashadi. e unlisi mustaqil tovush sifatida eski turkiy til davridan boshlab shakllangan bo‘lib, uning yuzaga kelishida keng, til oldi, lablanmagan e tovushning nisbatan torayishi, hamda tor, lablanmagan i unlisining kengayishi muhim ahamiyat kasb etgan. e tovushi asosida e ning shakllanganini hozirgi turkiy tilning barchasi, xususan o‘zbek tilininig o‘g‘uz lahjasi to‘liq isbotlaydi. Agar hozirgi o‘zbek tilidagi m e n, s e n kishilik olmoshlaridagi so‘z o‘rtasida keluvchi o‘rta keng e unlisining tarixan tor i tovushi bo‘lganligiga e’tibor bersak, ayrim holatda e ning shakllanishida i tovushining ham asos bo‘lganligini sezamiz. Eski o‘zbek tili davrida e unlisi mustaqil fonema sifatida ishlatilib, aksariyat asl turkiy so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ko‘llanadi. Meni men istagan kishi vz suhbatige arjumand etmes, Meni ister kishinits so‘hbetin kvndo‘m pisend etmes. (Navoiy). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida va o‘zbek xalq shevalarining aksariyatida bu tovush ishlatiladi. Biroq bu tovushning talaffuzida hozir shevalararo ma’lum darajada farq bor. Chunonchi, shahar va shahar tipidagi shevalarda biroz yopiqroq, qipchoq lahjasida esa ochiqrokdir. Masalan, Toshkent, Marg‘ilon, Namangan shevalarida b e r, e n d i, e r k a y , e r k a k , qipchoq lahjalarida e n d i , e r k e k , c h e p k e n , Ilmiybaza.uz e n e, adabiy imloda ber, e n d i , e r k a k , c h e k m a n , o n a . Til oldi, tor, lablanmagan I va til orqa 1 unlilari eski turkiy (s1zd! — chizdi, smzladn — zirqiratdi, sga- qomat, smr-sir, bo‘yoq, siz- hurmat ma’nosi, sirka-boshdagi bit sirkasi- «Devon») va eski o‘zbek tilida mustaqil fonema bo‘lgan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini to‘liq saqlab qolgan ba’zi turkiy (masalan, qozoq, qoraqalpoq) tillarda shuningdek qipchoq lahjalarida til oldi I va til orqa 1 unlilari eski o‘zbek tilidagidek alohida mustaqil ikki tovushdir.Qipchoq sheva vakillari tmsh (tashqari)- tish (kishining tishi); ms (qurum) -is (hid); smz (chiz)-siz (siz) so‘zlaridagi 1 va I tovushlarini farqli talaffuz etadilar. Eski turkiy til davrida to‘rtta lablangan unli tovush mavjud bo‘lgan. Buni Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘atit turk» asarida maxsus ta’kidlab ko‘rsatadi qiyoslang: o‘ l o‘ sh —hissa (til oldi qilib talaffuz etiladi), u l u sh (til orqa qilib talaffuz etiladi, hurish, baqirish, faryod); ech- intiqom, o‘ch (til oldi qilib talaffuz etiladi), ot-o‘t, olov-ot degan bilan og‘iz quymas (til orqa qilib talaffuz etiladi). Eski o‘zbek tilida ham bu to‘rt lablangan unli aohida fonema bo‘lganligi Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn»ida chiroyli izohlangan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini saqlab qolgan qipchoq lahjasida ko‘pgina turkiy (qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay va b.) tillaridagidek, bu to‘rt lablangan unli mustaqil fonema sanaladi. Bu sheva vakillari ham xuddi tilimiz tarixidagidek ularni bir-birdan juda oson ajratadilar. Qiyoslang: 0t — o‘tishga buyruq, organizmning bir qismi ( unli til oldi), Ot-olov, o‘simlik (unli til orqa); vr-sochni o‘rish, qiyolik(unli til oldi); Or-bedani o‘rmoq, chuqurlik (til orqa); t e r — uyning to‘ri (til oldi), t o r — baliq tutadigan uskuna (til orqa); Oz-o‘zlik olmoshi (til oldi), Oz-o‘zishga buyruq (til orqa); b e z — material (til oldi), boz-maysa, rang (til orqa ) o‘ch-3 (til oldi) uch-uchmoq (til orqa); t Ilmiybaza.uz o‘ t o‘ n — mo‘rining tutuni (til oldi), t u t u n-aka-uka tutunmoq (til orqa); to‘r-xil, engni turish (tiloldi) t u r -o‘rindan turmoq (til orqa); b o‘ r — hayo, uyat, bedaning guli, bargi (til oldi), bur — mashinani burmoq (til orqa). Uzbek adabiy tilida ham bu unlilar yaxshi farqlanadi.Ular mustaqil to‘rtta tovush. Biroq ikki harf bilan ifodalanganligi sababli ko‘pda mazkur tovushlar harf bilan chalkashtiriladi. Unli tovushlarning tadrijiy taraqqiyotini shunday ko‘rsatish mumkin. O‘zbek xalq shevalarining undoshlar tizimi asosan bir-biriga to‘tri keladi. Biroq ular ma’lum darajada o‘zaro farqlanadilar ham. Qiggchoq lahjasi ham y-lovchi, j-lovchi guruhlarga ajralganligi sababli ba’zan ularning o‘zida qisman tafovut ko‘zga tashlanib qoladi. Lekin ularda baribir umumiylik kuchli. Chuqur til orqa «X» undoshi bu guruh shevalarda yo‘q darajada, uning o‘rnida aksariyat q qo‘llanadi: tuqum (tuxum), qala (xola), qatsh (xotin). X tovushining turkiy so‘zlarda qo‘llanlishi eski turkiy til davriga to‘g‘ri keladi xan (Dlt)- xon, xayu (Dlt)-qaysi. Bu tovushning iste’mol doirasi eski o‘zbek tili davriga kelib yanada kengayadi: Xatun (rabg). Xotin, xonlmq (XSH)-xonlik. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham X undoshi faol ishlatiladi. Ammo ba’zi turkiy tillarda, jumladan, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz tillarida bu tovushning o‘rnida q undoshi qo‘llaniladi. Bo‘g‘iz, sirg‘aluvchi, jarangsiz h undoshi qipchoq shevalarida mustaqil fonema: H e m m e, hem, hikmet, himmetkabi. Eski o‘zbek tilida ham faol ishlatilgan bu tovush Toshkent shevasida mustaqil fonema sanalmaydi. O‘zbek adabiy tilida X va H undoshlari bir- biridan farqlanadi. Lab-tish sirg‘aluvchi, jarangsiz f undoshi qipchoq lahjasida fonema sifatida mavjud emas.Uning o‘rnida hamisha p tovushi qo‘llaniladi: ad til. Ilmiybaza.uz foyda //qip.lah: p a y d a, ad .til. farzand // qip.lah. p e r z e n t ad.til f a r q qip.lah. p a r q, ad .til. fahm // qip.lah. p a y m //p a y — i m, ad . til. Fikr //qip.lah. p i k r / / p i k i r , ad.til fursat qip.lah. p u r s a t va b. Bu tovush qadimgi turkiy gilda uchramaydi. U eski turkiy va eski o‘zbek tillarida o‘zlashgan so‘zlar hisobiga paydo bo‘ldi. Shuning uchun ayrim boshqa turkiy tillarda va barcha o‘zbek lahjalarida f fonema sifatida mavjud emas. O‘zbek adabiy tiliga o‘zlashgan so‘zlardan kirib kelgan sirg‘aluvchi j undoshi barcha o‘zbek shevalaridagidek qipchoq lahjasida ham mustaqil fonema sifatida uchramaydi. Ajdar, jurnal tarzidagi so‘zlarda keladigan sirg‘aluvchi j affrikat j; tovushiga almashadi.CHunki qipchoq lahjasida affrikat j, tovushining xudsi qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq tillaridagidek iste’mol doirasi keng. J,ol (yo‘l), Domarit (jumard), Jdr (jar), Jdqshm (yaxshi), jaqsh (yaqin), J,ora (jo‘ra), jog‘arg (yuqari). Titroq, sonor R undoshi qipchoq lahjasida til oldi, til orqa shaklda bo‘lib, xuddZ qadimgi turkiy tildagidek so‘z boshida kelmaydi. 1rayqan, irayis, oraza, oramal kabi. Bu holat hozirgi ayrim turkiy (qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz kabi ) tillarda ham saqlanib qolgan. S burun tovushi qipchoq lahjasida qipchoq guruhiga taalluqli turkiy tillardagi kabi ikki variantlidir. Til orqa unlilar bilan keladigan S' (tats, aq, qaq- qolits, barsh, chabms kabi) va til oldi unlilari bilan keladigan S2 (kes, tes, ketso‘l, sitsil, mits, e k e s e, o‘ k e s e) shakllari mavjud. Qipchoq lahjasida k, g, g‘, q, undoshlari mustaqil fonema. Qo‘llanilish jahatidan o‘zbek adabiy tili va boshqa shevalardan farq qilmaydi. Ammo, bir tomondan, ular mazkur lahjada ohangdoshlik qonuniyat bilan bog‘liq ravishda bir-biriga til oldi va til orqalikda variant bo‘lib kelish bilan, ikkinchi tomondan, ba’zan so‘z oxirida ikkilamchp v undoshiga aylanish bilan o‘ziga xosliklarga ham ega. Qiyoslang; Ilmiybaza.uz adabiy tilda: qipchoq lahjasida tog‘ .................................................... tav bo‘yog‘ .............................................. boyov ellik .................................................... elluv Qipchoq lahjasida arxaik shaklga kirib qolgan so‘zlar ham anchagina: shmrdan (shgrdan somonning loy shuvab bekitilgan uyumi), g‘odmra (g‘mdra-avvalgi yildan qolgan donning har-har joyda chiqqan shakli), otav (o‘tov), qora uy, baqan (to‘yda kelinga tutiladigan to‘siq), kerege (keraga), uvmq, (uvuq), chatsg‘araq (chongg‘aroq), belbev (belbog‘-qora uyning atrofini aylantirib kigizning ustidan boglaydigan ip) ergenek (erganak), keli, keli sap (keli dasta), j,ekkemmq (yakkalik)-otni bog‘laydigan maxsus yog‘och-qoziq, qoldmymrman (qo‘l tegirmon), pestek (po‘stak), nepremech —ko‘rpa-yostiqni o‘rab qo‘yadigan gilam- qop, sandal (sandal), amach (omoch), moymnturuq (bo‘yinturuq), tish (tish), tirkish (tirkish), kogen (qo‘qon), jehez (jihoz), minsek (mursak), postmn (po‘stin), basma (bosma chakman), kevish (kavush), petek (patak), chekmen (chakman), meki // mo‘ki (oyoq kiyimi), jelek (jelak), delegey (delegay), tupek (tupak), jumelek (jamalak), tmshqalm (tishqoli), gejjek (gajak), aymash (oyim oshi), jenchmich //jenchmich (yanchminch), qag‘anaq (qog‘anoq), kilegey (kilagay), qazan nan (qozon non), aqso‘yek (oq suyak- o‘yin turi), saqa (soqqa-o‘yin turi), ashmq (oshiq-o‘yin turi), taltayaq (toltoyoq-o‘yin turi), orda (o‘rda - o‘yin turi) kabilar. Qipchoq lahjasi vakillari nutqida o‘zlashgan so‘zlarning ayrimlari qayta ishlanib bu shevalarningleksik-stilistik tomondan rivojlanishini, rang-barangligini orttirishda imkoniyat beradi. Masalan, malchm (molchi), mazalm (mazali), mazasmz (mazasiz), iretssiz (rangsiz), shadmanlmq (shodmonlik), abadanchmlmq (obodonchilik), Ilmiybaza.uz qursannmq (xursandlik), charpaylm (chorpayli) va boshqalar. O‘g‘uz lahjasini juda ko‘p olimlar o‘rgangan. Chunonchi, G‘ozi Olim Yunusov, («O‘zbek lahjalarining tasnifida bir tajriba» 1936), E.D. Polivanov («Shovot rayon, Qiyot — Ko‘ng‘irot qishlog‘i shevasi»), A.K. Borovkov, keyinchalik Ahmad Ishaev («O‘zbek tili mang‘it shevasining fonetik xususiyatlari»), Yusuf Jumanazarov («Hazorasp shevasining morfologik xususiyatlari»), Erka O‘rozov («Janubiy Qoraqalpogiston o‘zbek shevalari»), Fattoh Abdullaev («O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi») va boshqalar mazkur lahjani maxsus tadqiq etdilar. Janubiy Xorazmning Urganch, Hazorasp, Xonqa, Xiva, Bog‘ot, Shovot, Qo‘shko‘pir, Yangiariq tumanlarida, Turkmanistonning Toshovuz viloyatining bir qismida, Turkistonning Qarnoq, Iqon, Sayram, Qorabuloq, Ibota qishloq aholisi o‘g‘uz lahjasida so‘zlashadilar. Albatta hududiy jihatdan bo‘lgan farq ma’lum darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun garchi ular O‘guz guruh lahjasini tashkil etsa-da, ba’zan bu shevalarda qisman tafovutlarning ham bo‘lishi tabiiy bir holat. Ammo mazkur guruh lahjalarda shubhasiz umumiylik mavjud. Urganch — Xiva guruh shevalarda unli tovushlar o‘nta: i, ‘, q o‘, u, o, e, e, a, (e), a. Bulahjadaxuddi eski o‘zbektili va qipchoqlahjasidagi kabi «i»(til oldi) va «n» (til orqa), «o‘» (til oldi) va «u» (til orqa), «0» (til oldi) va «O» (til orqa) unlilari mustaqil fonema. Biroq Turkiston hududidagi o‘g‘uz lahjasida, ya’ni shimoliy o‘zbek shevalarida unlilar soni 9 ta. Bu shevalarda qisqa ‘ fonema sifatida mavjud emas. O‘g‘uz lahjasida birlamchi cho‘ziq unlilar mavjud. Bu xususiyat ularni qipchoq va qorluq guruh lahjalaridan farqlaydi. Ayni paytda o‘zbek adabiy tilidan ham shu jihatdan farqlanadi. Chimkent viloyatiga tarqalgan o‘g‘uz shevalarida ham birlamchi cho‘ziq unlilar mavjud. Bu hudud lahjasida 9 ta qisqa unlilarga yana shuncha cho‘ziq unlilar qo‘shilib, unli fonemalarning miqdorini 18 taga etkazadi: a:, e:, i:, e:, m, o‘:, u:, u:, o: Ilmiybaza.uz A: a:g‘a, ba:la, ba:zar, a:dash, a:ya (oyi). E: e:sh’ (dugona), e:rinchek (erinchoq), te:rek. I: ti:ze, ti:sh, i:s, ti:rk 1: (‘) q’yz, q’yn (qin), yaq’yn. O‘: to‘:b, to‘:n, to‘:sh. U: tu:z, tu:t, u:ch 0: e:t, te:r, be:bek. O: o:t (olov), to:g‘ay, qo:y Xorazm o‘g‘uz shevalarida qisqa va cho‘ziqunlilar miqdori o‘n etgita. Bu guruh o‘g‘uz shevalarda cho‘ziqlik asosan ot kategoriyasidagi so‘zlarda (keng ma’noda) uchraydi, fe’l turkumidagi so‘zlarda uning tarqalishi juda cheklangan. Hatgo cho‘ziqlikka ega bo‘lgan otdan fe’l yasalganda ham unlilarning cho‘ziqligi zaiflashadi va oddiy cho‘ziqliqsagi unliga teng bo‘lib qoladi: at — a:t, ot — o:t, ot — e:t kabi. Ikkilamchi cho‘ziqlik o‘z xarakteri va qo‘llanish chegarasiga ko‘ra, boshqa o‘zbek shevalaridan keskin farqlanmaydi. Bunday cho‘ziqlik odatda turli tovush jarayonlari ba’zi tovush yoki biror bo‘g‘inning tushishi natijasida shakllanadi: [R] tushadi: ba:d’m, be:d’, to:t [L] tushadi: a:d’, bo:d’, qa:d’ [Y] tushadi: e:t (eyt), to‘:me [G] tushadi: bi:z, ti:d’, i:n (egin) [Q][K] tushadi: ayu:, azu: ellu: O‘rta kenglikdagi unlilar oldidan protetik tor unlining ortgirilishi hodisasi o‘g‘uz guruh shevalarida qayd etilmaydi. Bu hodisa (diftonglashish hodisasi) faqat qipchoq lahjasida turli darajada namoyon bo‘ladi. O‘g‘uz lahjasida q, g‘, x undoshlari chuqur til orqasida emas, Ilmiybaza.uz tilning orqa qismida talaffuz etiladi. K, G undoshlari odatdagidan yumshoqroq tovushlar bo‘lib, tilning o‘rta qismida paydo bo‘ladi. G undoshi nutqsa ba’zan Y undoshi bilan ham almashinib turadi . So‘z boshida kelgan jarangsiz K undoshi o‘g‘uz lahjasida jarangli G undoshi bilan almashinib qo‘llaniladn: kel — gel, kez — gez kabi. So‘z boshida kelgan jarangsiz T undoshi o‘g‘uz lahjasida jarangli D undoshi bilan almashinadi: temir — dem1r, tert — dert kabi. O‘g‘uz lahjasida N, burun tovushi qipchoq lahjasidagi N, tovushiga nisbatan til orqaroq: mennen gett’, saqa yett’; Aytmq, bu ya:r sze kmleden qag‘an? (Xiva) O‘g‘uz lahjasi ham qipchoq lahjasi kabi o h a n g d o s h l i k (singarmonizm)ning har uch qonuniyatiga amal qiladi. Xususan tovushlardagi til orqalik va til oldilik, undoshlardagi jaranglilik va jarangsizlik nutqsa o‘z ifodasini topadi: Du:z soramaqa dl, srke soramaqa usul gerek (Xiva). Hunell qul elnche xarolmas (Maqol). Tag‘n aras’dag‘g bulaqlard’n muzdak suv ch’xga yat’pt’. Dyen ull’s’ keprn o‘stnde tayaq yeyd/yyd (Urganch). So‘z albatta tilning oynasi. Shu sababli lahjalarda ham o‘zaro va adabiiy tildan farq qiluvchi so‘zlar anchagina uchraydi. Chunonchi, Xorazm shevalarida zesg (narvon) so‘zi CHimkent viloyatidagi o‘g‘uz shevalarida o‘zeqg shaklida ishlatiladi. Qorluq guruh shevalardagi o‘xshamoq - o‘xshash — o‘xshamoq so‘zi o‘rnida o‘g‘uz lahjasining har ikki tarmog‘ida meszesh (meszemek) so‘zi ishlatiladi. Kanal, anhor ma’nosida Xorazm o‘g‘uz lahjasida arna so‘zi ishlatiladi. O‘g‘uz lahjasida O‘zbek adabiy tilida Anmz Bug‘doypoya At’z Ekin maydoni Ern Lab Ezu Ikki labning tutashgan joyi Armg‘ Toza Asmg‘ (a: ssh) Foyda Ilmiybaza.uz Qomcha Kigiz to‘qim Kepchk Egar yostig‘i Begemek Bo‘g‘moq, band qilmoq Beget Damba Quv Oqqush Sitsir Pay, tomir Saqaq Bag‘baqa Tota yol To‘g‘ri yo‘l Keshkin Tog‘ toshi Kevesh Xurma, kuvacha Qovash Tarnov Kekey Xotira, yod Kemirchek Tog‘ay Savalaq Tutun chiqmasligi uchun o‘choq og‘ziga tiqiladigan latta O‘g‘uz lahjalarining har ikki guruhida tarixiy o‘tgan zamon shakli fe’l negiziga -g‘an, -gen, -qan, -ken shaxs-son qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li (men barg‘amman, men barg‘amma, bizle barg‘ammms, biz er barg‘ammms shaklida) bilan hosil qilinadi. Uzoq o‘tgan zamon, o‘tgan zamon hikoya fe’llarining yasalishida boshqa lahjalardan va o‘zbek adbiy tilidan deyarli farq yo‘q deyish mumkin. Shuningdek hozirgi zamon fe’l shakllarida ham umumiylik mavjud. Kelasi zamon fe’l shakllarining yasalishida Xorazm o‘g‘uz shevalari Chimkent viloyatidagi o‘g‘uz shevalaridan farqlanadi. Chunonchi, Xorazm o‘g‘uz shevalarida kelasi zamon fe’li «fe’l negizi»+«j,aq+shaxs- son» tarzida hosil qilinadi: gel+eaqek+men, bar+ajaq+sap kabi. Foydalanish uchun adabiyotlar: 1. Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. T.: «Fan», 1979. 2. Daniyorov X. Opgg izucheniya djekayushix dialektov v sravnenii s uzbekim literaturnsh yazgkom. T.: «Fan», 1975. 3. IshaevA. Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari. T.: «Fan», 1977. 4. To‘ychiboev B., Qashqirli Q. Tuganmas boyliklar bulog‘i. T.: «O‘qi- tuvchi», 1991.