QORLUQ-CHIGIL-UYG‘UR LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI (Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimi, Qorluq guruh shevalarining undoshlar tizimi, Qorluq guruh shevalarining o‘zbek adabiy tili bilan fonetik munosabati)

Yuklangan vaqt

2024-05-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

117,5 KB


Ilmiybaza.uz QORLUQ-CHIGIL-UYG‘UR LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI Reja: 1.Qorluq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot. 2.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimi. 3.Qorluq guruh shevalarining undoshlar tizimi. 4.Qorluq guruh shevalarining o‘zbek adabiy tili bilan fonetik munosabati. Ilmiybaza.uz QORLUQ-CHIGIL-UYG‘UR LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI Reja: 1.Qorluq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot. 2.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimi. 3.Qorluq guruh shevalarining undoshlar tizimi. 4.Qorluq guruh shevalarining o‘zbek adabiy tili bilan fonetik munosabati.
Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va tushunchalar. Egalik qo‘shimchalari, kelishik qo‘shimchalari, ko‘plik qo‘shimchalari, qo‘shma otlar, yasama otlar, asliy sifatlar, nisbiy sifatlar. Qorluq lahjasi atamasi o‘rnida ShShoabdurahmonov bo‘yicha, V.V. Reshetov bo‘yicha «qorluq-chigil uyg‘ur», E.D. Polivanov bo‘yicha «chig‘atoy», G‘.O. Yunusov bo‘yicha «turk-barlos», A.K. Borovkov bo‘yicha «o‘rta o‘zbek» atamalari qo‘llaniladi. Qipchoq va o‘g‘uz lahjalari bilan birga o‘zbek tilining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Qorluq lahjasini bir qancha guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin. 1. Farg‘ona guruhi — Namangan dialekti (Namangan, Uychi, Chortoq shevalari kirib, ular uyg‘ur tiliga yaqin), Andijon-Shahrixon dialekti (Andijon shahar shevasi, Shahrixon shevasi kiradi), O‘sh- O‘zgan dialekti, Marg‘ilon-Ko‘qon dialektlarini o‘z ichiga oladi. 2.Toshkent guruhi — Toshkent (Pskent, Parkent, Qoraxitoy shevalari kiradi), 2. Jizzax dialektilarini o‘z ichiga oladi. 3. Qarshi guruhi — Qarshi dialekti (Qarshi, Shahrisabz, Kitob, YAkkabog‘ shevalari) Samarqand-Buxoro dialekti (Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Cho‘st, Koson shevalari)ni o‘z ichiga oladi. Qorluq lahjasining unlilar tizimi qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining unlilar tizimidan birmuncha farqi ko‘zga tashlanadi. Buni quyidagi jadvallardan aniq ilg‘ash mumkin. Bu unlilarni hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unlilar bilan qiyoslaydigan bo‘lsak, mazkur shevalarda unlilar adabiy tildagidan kamroq. Chunki hozirgi o‘zbek adabiy tilida xuddi eski o‘zbek tilidagidek 9 unli tovush mavjud. Ammo ular 6 ta harf bilan ifodalanadi. O‘zbek shevalari undosh tovushlar tizimi jihatidan ham o‘zaro farqlanadi. Chunonchi, Toshkent va Farg‘ona guruh lahjalarda lab- tish f va v, til oldi sirg‘aluvchi j, affrikat s, bo‘g‘iz h undoshlari yo‘q. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va tushunchalar. Egalik qo‘shimchalari, kelishik qo‘shimchalari, ko‘plik qo‘shimchalari, qo‘shma otlar, yasama otlar, asliy sifatlar, nisbiy sifatlar. Qorluq lahjasi atamasi o‘rnida ShShoabdurahmonov bo‘yicha, V.V. Reshetov bo‘yicha «qorluq-chigil uyg‘ur», E.D. Polivanov bo‘yicha «chig‘atoy», G‘.O. Yunusov bo‘yicha «turk-barlos», A.K. Borovkov bo‘yicha «o‘rta o‘zbek» atamalari qo‘llaniladi. Qipchoq va o‘g‘uz lahjalari bilan birga o‘zbek tilining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Qorluq lahjasini bir qancha guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin. 1. Farg‘ona guruhi — Namangan dialekti (Namangan, Uychi, Chortoq shevalari kirib, ular uyg‘ur tiliga yaqin), Andijon-Shahrixon dialekti (Andijon shahar shevasi, Shahrixon shevasi kiradi), O‘sh- O‘zgan dialekti, Marg‘ilon-Ko‘qon dialektlarini o‘z ichiga oladi. 2.Toshkent guruhi — Toshkent (Pskent, Parkent, Qoraxitoy shevalari kiradi), 2. Jizzax dialektilarini o‘z ichiga oladi. 3. Qarshi guruhi — Qarshi dialekti (Qarshi, Shahrisabz, Kitob, YAkkabog‘ shevalari) Samarqand-Buxoro dialekti (Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Cho‘st, Koson shevalari)ni o‘z ichiga oladi. Qorluq lahjasining unlilar tizimi qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining unlilar tizimidan birmuncha farqi ko‘zga tashlanadi. Buni quyidagi jadvallardan aniq ilg‘ash mumkin. Bu unlilarni hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unlilar bilan qiyoslaydigan bo‘lsak, mazkur shevalarda unlilar adabiy tildagidan kamroq. Chunki hozirgi o‘zbek adabiy tilida xuddi eski o‘zbek tilidagidek 9 unli tovush mavjud. Ammo ular 6 ta harf bilan ifodalanadi. O‘zbek shevalari undosh tovushlar tizimi jihatidan ham o‘zaro farqlanadi. Chunonchi, Toshkent va Farg‘ona guruh lahjalarda lab- tish f va v, til oldi sirg‘aluvchi j, affrikat s, bo‘g‘iz h undoshlari yo‘q.
Ilmiybaza.uz Bu undoshlar tabiatan o‘ziga yaqin bo‘lgan boshqa tovushlar bilan almashadi: foyda > peyde, vagon > vvegen, sirk > serk, hozir > xezir. Lab-lab, jarangsiz {P} undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: pexta / paxta, ‘pek / ipak, qep / qop. Farg‘ona lahjasida so‘z o‘rtasida ba’zan jarangiz p undosh jarangli v undoshiga o‘tishi mumkin: Tepa > teve. Lab-lab, portlovchi, jarangli {6} undoshi adabiy tilda so‘zning barcha holatda kela olgani holda, lahjada so‘z oxirida uchramaydi.So‘z oxirida va so‘z boshida ko‘pincha b > v fonetik jarayoni yuz beradi: teshbaqa > teshveqe, leb > lev, xeber > xever. Toshkent, Farg‘ona, Andijon shevalarida b > m fonetik jarayoni mavjud: bun’ > mun’, burui > murun. Samarqand - Buxoro guruh shevalarda lab-tish [ F] tovushi mavjud: aft, hafta, safel. Toshkent - Farg‘ona guruh shevalarda [F] tovushi[P] tovushiga o‘tadi: k’ft > k’pt, kasofat > kesepet. Shahar guruh shevalarda lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli [v] undoshi adabiy tildagi ushbu tovugsdan deyarli farq qilmaydi: vedj //vadj, savug‘ // savuq, ‘kov // ‘kkav. Lab-lab, burun, sonor M undoshi Toshkent lahjasida ba’zan «v»ga o‘tadi: ko‘rd’m’z > ko‘rd’vuz q ko‘rduvze. Andijon shevasida m>n jarayonini ham uchratish mumkin: momaguldrek > nameguldrek. Farg‘ona, Andijon, Qo‘qon shevalarida m>p fonetik jarayoni mavjud: boryepmen >boryeppen, ketyepmep> ketyeppen. Til oldi, jarangsiz t undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: t’l- til, qattug‘ // qattq-qattiq, tel-tol. Ba’zan t>ch fonetik jarayoni uchraydi: tush > chush, t’sh > ch’sh. Lahjada jarangli [d] undoshi so‘z oxirida unlidan so‘ng ko‘pincha Ilmiybaza.uz Bu undoshlar tabiatan o‘ziga yaqin bo‘lgan boshqa tovushlar bilan almashadi: foyda > peyde, vagon > vvegen, sirk > serk, hozir > xezir. Lab-lab, jarangsiz {P} undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: pexta / paxta, ‘pek / ipak, qep / qop. Farg‘ona lahjasida so‘z o‘rtasida ba’zan jarangiz p undosh jarangli v undoshiga o‘tishi mumkin: Tepa > teve. Lab-lab, portlovchi, jarangli {6} undoshi adabiy tilda so‘zning barcha holatda kela olgani holda, lahjada so‘z oxirida uchramaydi.So‘z oxirida va so‘z boshida ko‘pincha b > v fonetik jarayoni yuz beradi: teshbaqa > teshveqe, leb > lev, xeber > xever. Toshkent, Farg‘ona, Andijon shevalarida b > m fonetik jarayoni mavjud: bun’ > mun’, burui > murun. Samarqand - Buxoro guruh shevalarda lab-tish [ F] tovushi mavjud: aft, hafta, safel. Toshkent - Farg‘ona guruh shevalarda [F] tovushi[P] tovushiga o‘tadi: k’ft > k’pt, kasofat > kesepet. Shahar guruh shevalarda lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli [v] undoshi adabiy tildagi ushbu tovugsdan deyarli farq qilmaydi: vedj //vadj, savug‘ // savuq, ‘kov // ‘kkav. Lab-lab, burun, sonor M undoshi Toshkent lahjasida ba’zan «v»ga o‘tadi: ko‘rd’m’z > ko‘rd’vuz q ko‘rduvze. Andijon shevasida m>n jarayonini ham uchratish mumkin: momaguldrek > nameguldrek. Farg‘ona, Andijon, Qo‘qon shevalarida m>p fonetik jarayoni mavjud: boryepmen >boryeppen, ketyepmep> ketyeppen. Til oldi, jarangsiz t undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: t’l- til, qattug‘ // qattq-qattiq, tel-tol. Ba’zan t>ch fonetik jarayoni uchraydi: tush > chush, t’sh > ch’sh. Lahjada jarangli [d] undoshi so‘z oxirida unlidan so‘ng ko‘pincha
Ilmiybaza.uz tushadi yoki jarangsiz [t]ga o‘tadi: xursand > xursen, baland >belen, abad > evat. Til oldi, jarangsiz, affrikat [ch] undoshi so‘zning barcha holatida qo‘llaniladi. Chel || chol, keche, uch. Lahjadagi [ch] o‘zbek adabiy tilida [s] undoshi bilan almashinadi: chech, chechug‘ (toshkent)// chech, chach’q (Farg‘ona)//soch, sochiq (o‘zbek adabiy tilida). Til, oldi, jarangli, affrikat [J] undoshi so‘zning barcha o‘rnida kela oladi: jeg‘ // jaq, penje. Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [S] so‘zning uch qolatida ham ishtirok etadi: seman (Toshkent), seman (Farg‘ona), samen (Buxoro). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli [3] undoshi shahar guruh shevalarda so‘z oxirida yarim jarangsizlashadi: yuzs (yuz), b’zs (biz). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [sh] undoshi so‘zning barcha o‘rinlarida qatnashadi: shemol (Toshkent) shemal (Farg‘ona) shamol (Buxoro) besh. Til oldi, sonor, burun (n) undoshi so‘zning har uch holatida kela oladi: nen, ener (Toshkent), nen, enar (Farg‘).Toshkent shevasida qo‘shimchaning boshidagi [n] o‘zak oxiridagi tovush bilan moslashadi: tuzn’ > tuzz’, etn’> ett, temn’ > temm’, temirn’ > tem’rr’, oqn’ >oqq’, oshn’ > eshsh’. [q, g‘, k, g] tovushlaridan oldin [n>s] fonetik jarayoni yuz beradi: chenqesh > chenqesh, qo‘ng‘iz > qong‘z, to‘pka > totska, senga > setsge. [ 6] tovushi oldidan [n>m] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: sheibe > shembe, onb’r > omb’r. Til oldi, yon, jarangli [l] undoshi so‘z boshi, o‘rtasida, oxirida qo‘llaniladi: legen, bele // bala, qol. Toshkent shevasida bir bo‘g‘inli so‘zlarning oxirida (xususan fe’llarda) [l] undoshi qat’iy emas: masalan : el>o, bol>bo, qel>qe. Sonor, titroq, til oldi [r] undoshi so‘z ichida ba’zan [n] ga o‘tadi: Ilmiybaza.uz tushadi yoki jarangsiz [t]ga o‘tadi: xursand > xursen, baland >belen, abad > evat. Til oldi, jarangsiz, affrikat [ch] undoshi so‘zning barcha holatida qo‘llaniladi. Chel || chol, keche, uch. Lahjadagi [ch] o‘zbek adabiy tilida [s] undoshi bilan almashinadi: chech, chechug‘ (toshkent)// chech, chach’q (Farg‘ona)//soch, sochiq (o‘zbek adabiy tilida). Til, oldi, jarangli, affrikat [J] undoshi so‘zning barcha o‘rnida kela oladi: jeg‘ // jaq, penje. Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [S] so‘zning uch qolatida ham ishtirok etadi: seman (Toshkent), seman (Farg‘ona), samen (Buxoro). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli [3] undoshi shahar guruh shevalarda so‘z oxirida yarim jarangsizlashadi: yuzs (yuz), b’zs (biz). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [sh] undoshi so‘zning barcha o‘rinlarida qatnashadi: shemol (Toshkent) shemal (Farg‘ona) shamol (Buxoro) besh. Til oldi, sonor, burun (n) undoshi so‘zning har uch holatida kela oladi: nen, ener (Toshkent), nen, enar (Farg‘).Toshkent shevasida qo‘shimchaning boshidagi [n] o‘zak oxiridagi tovush bilan moslashadi: tuzn’ > tuzz’, etn’> ett, temn’ > temm’, temirn’ > tem’rr’, oqn’ >oqq’, oshn’ > eshsh’. [q, g‘, k, g] tovushlaridan oldin [n>s] fonetik jarayoni yuz beradi: chenqesh > chenqesh, qo‘ng‘iz > qong‘z, to‘pka > totska, senga > setsge. [ 6] tovushi oldidan [n>m] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: sheibe > shembe, onb’r > omb’r. Til oldi, yon, jarangli [l] undoshi so‘z boshi, o‘rtasida, oxirida qo‘llaniladi: legen, bele // bala, qol. Toshkent shevasida bir bo‘g‘inli so‘zlarning oxirida (xususan fe’llarda) [l] undoshi qat’iy emas: masalan : el>o, bol>bo, qel>qe. Sonor, titroq, til oldi [r] undoshi so‘z ichida ba’zan [n] ga o‘tadi:
Ilmiybaza.uz kerney > kenney, turne > tunne. Ba’zan [r>t]jarayoni uchraydi: b’rte > b’tte. Toshkent shevasida ko‘plik qo‘shimchasidagi [r] ning tushish holati uchraydi: beleler > belele || belle. Til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli [y] undoshi so‘zning hamma holatida kela oladi: yesh // yesh, suyug‘ // suyu, soy. Jarangsiz, portlovchi, til orqa [k] undoshi so‘z boshi, o‘rtasi, oxirida qo‘llaniladi: kek, ‘kk’ // ekk’. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [e] va [‘] unlilardan so‘ng [k > y// v] fonetik jarayoni yuz beradi: terek > terey, b’lek> b’ley, kuchuk > kuchuv. Til orqa, jarangli, portlovchi [g] undoshi so‘z boshi, so‘z o‘rtasida kelgani holda, so‘z oxirida qo‘llanilmaydi: gesh (go‘sht), eger (egar). O‘zlashgan so‘zlarda so‘z oxiridagi [g] tovushi [k] yoki [y]ga almashadi: barg (fors) bek > bey. So‘z o‘rtasida [g>y] fonetik jarayoni uchraydi: s’g’r > s’y’r. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [q] undoshi so‘zning uch holatida ham kela oladi: qor // qar, teqe // taqa , oq. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [q] tovushi so‘z oxirida kelmaydi. So‘z o‘rtasida jarangsiz undoshdan oldin ba’zan [q>x]jarayoni yuz berishi mumkin: toqsan > toxsan // tohsan, ch’qs’n > ch’xs’n. Ba’zan [q] [g‘] undoshlarning almashinib qo‘llanilishi, ba’zan [q>g‘] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: buloq // bulog‘ (Farg‘ona, Andijon). buleg‘ // bule (Toshkent); buleq >bulag‘, ortaq > ortag‘. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [x] undoshi ham so‘zning har uch holatida kela oladi: xet // xat, zexche, m’x (Samarqand, Buxoro). Qorluq lahjasiga kiruvchi shevalarning leksikasi xilma-xil va boshqa. Ayni paytda ularning leksik qatlamlari ham turli-tuman. Ilmiybaza.uz kerney > kenney, turne > tunne. Ba’zan [r>t]jarayoni uchraydi: b’rte > b’tte. Toshkent shevasida ko‘plik qo‘shimchasidagi [r] ning tushish holati uchraydi: beleler > belele || belle. Til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli [y] undoshi so‘zning hamma holatida kela oladi: yesh // yesh, suyug‘ // suyu, soy. Jarangsiz, portlovchi, til orqa [k] undoshi so‘z boshi, o‘rtasi, oxirida qo‘llaniladi: kek, ‘kk’ // ekk’. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [e] va [‘] unlilardan so‘ng [k > y// v] fonetik jarayoni yuz beradi: terek > terey, b’lek> b’ley, kuchuk > kuchuv. Til orqa, jarangli, portlovchi [g] undoshi so‘z boshi, so‘z o‘rtasida kelgani holda, so‘z oxirida qo‘llanilmaydi: gesh (go‘sht), eger (egar). O‘zlashgan so‘zlarda so‘z oxiridagi [g] tovushi [k] yoki [y]ga almashadi: barg (fors) bek > bey. So‘z o‘rtasida [g>y] fonetik jarayoni uchraydi: s’g’r > s’y’r. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [q] undoshi so‘zning uch holatida ham kela oladi: qor // qar, teqe // taqa , oq. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [q] tovushi so‘z oxirida kelmaydi. So‘z o‘rtasida jarangsiz undoshdan oldin ba’zan [q>x]jarayoni yuz berishi mumkin: toqsan > toxsan // tohsan, ch’qs’n > ch’xs’n. Ba’zan [q] [g‘] undoshlarning almashinib qo‘llanilishi, ba’zan [q>g‘] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: buloq // bulog‘ (Farg‘ona, Andijon). buleg‘ // bule (Toshkent); buleq >bulag‘, ortaq > ortag‘. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [x] undoshi ham so‘zning har uch holatida kela oladi: xet // xat, zexche, m’x (Samarqand, Buxoro). Qorluq lahjasiga kiruvchi shevalarning leksikasi xilma-xil va boshqa. Ayni paytda ularning leksik qatlamlari ham turli-tuman.
Ilmiybaza.uz Ular turli davrlarga xos bo‘lganidek, barcha sohalarga tegishli. Chunonchi, lahjada qavm-qarindoshlik atamalari o‘zbek adabiy tili bilan ba’zan umumiylik kasb etganidek, ayrim o‘ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, ete// o‘zbek adabiy tilida ota, ene // adabiy tilda ona, og‘sh //. O‘zbek adabiy tilida o‘g‘il, qz //O‘zbek adabiy tilida qiz va boshqalar. Shuningdek, ayrim shevalarda ba’zi atamalar o‘ziga xos tarzida qo‘llaniladi. Ketete > kette: (<kette ete) (and.)-buve (Toshkent), kettene (<kette ene), (And)-buv’ (Toshkent), epeq’, teg‘e, emek’, xele, kel’n, kuyev, j’yen, qeynene, qeynete, qeyn’n’, qeyn’s’sl, qeyneg‘e, qeynegech’ va boshqalar. Turmush tarzi bilan bog‘liq holda kishilarning hududlarda qaysi soha bilan shug‘ullanishiga qarab, o‘sha sohani aks ettiruvchi atamalar ko‘p qo‘llaniladi. Masalan, qulun (yilqining bir yoshgacha bo‘lgan bolasi), keltatay (bir yoshdan ikki yoshgacha), g‘unan (ikkidan uch yoshgacha), | dunan (uchdan to‘rt yoshgacha), bota (tuyaning bir yoshgacha bolasi), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), nar (to‘rt yoshgacha erkak tuya), toqlu (ikki yoshgacha bo‘lgan qo‘y), h’shshek (uch yoshgacha) va boshqalar. Farg‘ona vodiysida paxtachilik rivojlanganligi sababli shu sohaga oid atamalar mo‘l. Masalan, pexta, heppek// leppek (lo‘ppak), g‘oza, sheneberg (shonabarg), beshemek (beshamak), kesek, kerek, elaqaraq (olaqaroq), ‘rdjaq(irjoq), chuv’me (chuvima) va boshqalar. O‘lchov birliklari: peyse (paysa), qadaq (qadoq), betmen (botmon), tesh (tosh), chaqrm (chaqirim). Bu atamalar hozir asosan keksalar nutqida ishlatiladi, xolos. Lahja leksikasi turkiy so‘zlar (o‘z qatlam) va o‘zlashgan qatlamdan tashkil topgan. Turkiy qatlam: Bash, yo‘rek, b’r, bor (Toshkent Andijon), Ilmiybaza.uz Ular turli davrlarga xos bo‘lganidek, barcha sohalarga tegishli. Chunonchi, lahjada qavm-qarindoshlik atamalari o‘zbek adabiy tili bilan ba’zan umumiylik kasb etganidek, ayrim o‘ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, ete// o‘zbek adabiy tilida ota, ene // adabiy tilda ona, og‘sh //. O‘zbek adabiy tilida o‘g‘il, qz //O‘zbek adabiy tilida qiz va boshqalar. Shuningdek, ayrim shevalarda ba’zi atamalar o‘ziga xos tarzida qo‘llaniladi. Ketete > kette: (<kette ete) (and.)-buve (Toshkent), kettene (<kette ene), (And)-buv’ (Toshkent), epeq’, teg‘e, emek’, xele, kel’n, kuyev, j’yen, qeynene, qeynete, qeyn’n’, qeyn’s’sl, qeyneg‘e, qeynegech’ va boshqalar. Turmush tarzi bilan bog‘liq holda kishilarning hududlarda qaysi soha bilan shug‘ullanishiga qarab, o‘sha sohani aks ettiruvchi atamalar ko‘p qo‘llaniladi. Masalan, qulun (yilqining bir yoshgacha bo‘lgan bolasi), keltatay (bir yoshdan ikki yoshgacha), g‘unan (ikkidan uch yoshgacha), | dunan (uchdan to‘rt yoshgacha), bota (tuyaning bir yoshgacha bolasi), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), nar (to‘rt yoshgacha erkak tuya), toqlu (ikki yoshgacha bo‘lgan qo‘y), h’shshek (uch yoshgacha) va boshqalar. Farg‘ona vodiysida paxtachilik rivojlanganligi sababli shu sohaga oid atamalar mo‘l. Masalan, pexta, heppek// leppek (lo‘ppak), g‘oza, sheneberg (shonabarg), beshemek (beshamak), kesek, kerek, elaqaraq (olaqaroq), ‘rdjaq(irjoq), chuv’me (chuvima) va boshqalar. O‘lchov birliklari: peyse (paysa), qadaq (qadoq), betmen (botmon), tesh (tosh), chaqrm (chaqirim). Bu atamalar hozir asosan keksalar nutqida ishlatiladi, xolos. Lahja leksikasi turkiy so‘zlar (o‘z qatlam) va o‘zlashgan qatlamdan tashkil topgan. Turkiy qatlam: Bash, yo‘rek, b’r, bor (Toshkent Andijon),
Ilmiybaza.uz men (Toshkent), men (Andijon). O‘g‘‘l (Toshkent), og‘ul (Farg‘ona, Andijon), o‘che (Toshkent), ochaq (Farg‘ona), o‘pke (Toshkent), epke (Farg‘ona) o‘re (Toshkent), oraq (Farg‘ona), o‘rdey (Toshkent), erdek (Farg‘ona), chech (Toshkent), chach // chech (Farg‘ona, Andijon), s’r (Toshkent, Farg‘ona), semen (Toshkent), seman (Andijon), ch’chqen (Toshkent), ch’chqan (Andijon), t’ley (Toshkent), tere (Toshkent), taraq (Farg‘ona), tuzlu (Toshkent), uz’m (Toshkent), o‘zo‘m (Farg‘ona), kekre (Toshkent), chug‘urchu (Toshkent), chg‘rchq (Farg‘ona), s’gr // s’y’r (Toshkent, Farg‘ona),' sumey (Toshkent), shumek (Farg‘ona), chushey (Toshkent), toshek (Farg‘ona), qule (Toshkent), qulaq (Farg‘ona Andijon), qudu (Toshkent), qudug‘ (Farg‘ona), qar’sh (Toshkent), p’che (Toshkent), p’chaq (Farg‘ona), eru (Toshkent), ar’q (Farg‘ona), beshuv (Toshkent), besh’k (Farg‘ona), bute (Toshkent), butaq //putaq (Farg‘ona), belchu // belchug‘ (Toshkent), qepqe (Toshkent), qapqaq (Farg‘ona), elme (Toshkent, Farg‘ona), emech// emesh (Toshkent, Farg‘ona), eye, (Toshkent), eyaq (Farg‘ona), eg‘z (Toshkent, Farg‘ona), etuv // o‘tuv (Toshkent), enggey (Toshkent), ‘yek (Farg‘ona), k’gz // k’y’z (Toshkent, Farg‘ona), k’prey (Toshkent), k’rp’k (Farg‘ona), yurpsh (MK. 1, 443), kepeley (Toshkent), kepelek (Farg‘ona), kepaN (MK.1, 149), ‘s’rug‘ (Toshkent), Ksrxq (MK.1.125), jr (Toshkent), rr (MK.1.313), buk’r (Toshkent), bukr’ (Farg‘ona), bo‘kr! (MK. 1.366), bute (Toshkent), butaq (Farg‘ona), butaq // butaq (MK.1.358), b’ley (Toshkent), b’lek (Farg‘ona), bshak (MK.1.366), chuchuv (Toshkent), such1k (MK, 1.382), uneld’ (Toshkent), uyatt (Farg‘ona), uyattx (MK.1, 222), unn’qt’ (Toshkent), unuqt! (MK.1.223), ekt’ (Toshkent, Farg‘ona), eqgs (MK.1. 180), ‘shlend’ (Toshkent), 1shlald1 (MK. 1.290), ye:lad’ // y’g‘led’ // y’g‘led’ (Toshkent), 1g‘la§x(MK, 1, 283), ber’sh-kel’sh (Toshkent), kelsh-baryn Ilmiybaza.uz men (Toshkent), men (Andijon). O‘g‘‘l (Toshkent), og‘ul (Farg‘ona, Andijon), o‘che (Toshkent), ochaq (Farg‘ona), o‘pke (Toshkent), epke (Farg‘ona) o‘re (Toshkent), oraq (Farg‘ona), o‘rdey (Toshkent), erdek (Farg‘ona), chech (Toshkent), chach // chech (Farg‘ona, Andijon), s’r (Toshkent, Farg‘ona), semen (Toshkent), seman (Andijon), ch’chqen (Toshkent), ch’chqan (Andijon), t’ley (Toshkent), tere (Toshkent), taraq (Farg‘ona), tuzlu (Toshkent), uz’m (Toshkent), o‘zo‘m (Farg‘ona), kekre (Toshkent), chug‘urchu (Toshkent), chg‘rchq (Farg‘ona), s’gr // s’y’r (Toshkent, Farg‘ona),' sumey (Toshkent), shumek (Farg‘ona), chushey (Toshkent), toshek (Farg‘ona), qule (Toshkent), qulaq (Farg‘ona Andijon), qudu (Toshkent), qudug‘ (Farg‘ona), qar’sh (Toshkent), p’che (Toshkent), p’chaq (Farg‘ona), eru (Toshkent), ar’q (Farg‘ona), beshuv (Toshkent), besh’k (Farg‘ona), bute (Toshkent), butaq //putaq (Farg‘ona), belchu // belchug‘ (Toshkent), qepqe (Toshkent), qapqaq (Farg‘ona), elme (Toshkent, Farg‘ona), emech// emesh (Toshkent, Farg‘ona), eye, (Toshkent), eyaq (Farg‘ona), eg‘z (Toshkent, Farg‘ona), etuv // o‘tuv (Toshkent), enggey (Toshkent), ‘yek (Farg‘ona), k’gz // k’y’z (Toshkent, Farg‘ona), k’prey (Toshkent), k’rp’k (Farg‘ona), yurpsh (MK. 1, 443), kepeley (Toshkent), kepelek (Farg‘ona), kepaN (MK.1, 149), ‘s’rug‘ (Toshkent), Ksrxq (MK.1.125), jr (Toshkent), rr (MK.1.313), buk’r (Toshkent), bukr’ (Farg‘ona), bo‘kr! (MK. 1.366), bute (Toshkent), butaq (Farg‘ona), butaq // butaq (MK.1.358), b’ley (Toshkent), b’lek (Farg‘ona), bshak (MK.1.366), chuchuv (Toshkent), such1k (MK, 1.382), uneld’ (Toshkent), uyatt (Farg‘ona), uyattx (MK.1, 222), unn’qt’ (Toshkent), unuqt! (MK.1.223), ekt’ (Toshkent, Farg‘ona), eqgs (MK.1. 180), ‘shlend’ (Toshkent), 1shlald1 (MK. 1.290), ye:lad’ // y’g‘led’ // y’g‘led’ (Toshkent), 1g‘la§x(MK, 1, 283), ber’sh-kel’sh (Toshkent), kelsh-baryn
Ilmiybaza.uz Tabiiyki, lahjadagi o‘zaro yoki yodgorliklar bilan yuz bergan tafovutlar so‘zlarda fonetik o‘zgarishlar, fonetik jarayonlar bilan ko‘proq bog‘liq. Ba’zan so‘zlardagi semantik ma’no munosabati ham o‘zaro tafovutni yuzaga keltirgan. O‘zlashgan qatlam: O‘zlashgan qatlam nafaqat adabiy tilda, balki lahjalarda ham anchagina bo‘lib, ba’zan ularni aniq qaysi qatlamga tegishliligini aniqlash ham qiyin. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va shahar guruh shevalarda shunday o‘zlashgan so‘zlar mavjudki, ular xudsi o‘z qatlamiday bo‘lib ketgan. Masalan, mel (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda mol (arabcha), m’xnet (Toshkent) adabiy imloda mehnat (arabcha), g‘em (Toshkent), g‘am (Farg‘ona) (arabcha), zer’l (Toshkent) adabiy imloda zarur (arabcha), ez’z (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda aziz (arabcha), ‘neg‘em (Toshkent), adabiy imloda in’om (arabcha), juvop (Toshkent, Farg‘ona) adabiy imloda javob (arabcha). q’mat (Toshkent), adabiy imloda qimmat (arabcha), next (Toshkent), adabiy imloda naqs (arabcha), um’r (Toshkent) adabiy imloda umr (arabcha), me:lum (Toshkent), adabiy imloda ma’lum (arabcha), xever (Toshkent), adabiy imloda xabar (arabcha), heyven (Toshkent), adabiy imloda hayvon (arabcha), derex (Toshkent), daraq// darax (Andijon, Farg‘ona), adabiy imloda daraxt (tojikcha), leden-neden (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda nodon (tojikcha), tez (Toshkent, Andijon, Farg‘ona). Adabiy imloda tez (tojikcha), bechere (Toshkent), adabiy imloda bechora (tojikcha), darye (Toshkent), deyre (Andijon). Adabiy imloda daryo (tojikcha), sheher // sheer// she:r (Toshkent), adabiy imloda shahar (tojikcha), dos (Toshkent), adabiy imloda do‘st (tojikcha), nerx (Toshkent), nex (Andijon). Adabiy imloda narx (tojikcha), gosh (Toshkent), adabiy imloda go‘sht (tojikcha), meydon (Toshkent) adabiy imloda maydon (tojikcha), bezer (Toshkent), bezar (Andijon). Adabiy imlode bazor (tojikcha), dekan (Toshkent), deken (Andijon). Adabiy Ilmiybaza.uz Tabiiyki, lahjadagi o‘zaro yoki yodgorliklar bilan yuz bergan tafovutlar so‘zlarda fonetik o‘zgarishlar, fonetik jarayonlar bilan ko‘proq bog‘liq. Ba’zan so‘zlardagi semantik ma’no munosabati ham o‘zaro tafovutni yuzaga keltirgan. O‘zlashgan qatlam: O‘zlashgan qatlam nafaqat adabiy tilda, balki lahjalarda ham anchagina bo‘lib, ba’zan ularni aniq qaysi qatlamga tegishliligini aniqlash ham qiyin. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va shahar guruh shevalarda shunday o‘zlashgan so‘zlar mavjudki, ular xudsi o‘z qatlamiday bo‘lib ketgan. Masalan, mel (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda mol (arabcha), m’xnet (Toshkent) adabiy imloda mehnat (arabcha), g‘em (Toshkent), g‘am (Farg‘ona) (arabcha), zer’l (Toshkent) adabiy imloda zarur (arabcha), ez’z (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda aziz (arabcha), ‘neg‘em (Toshkent), adabiy imloda in’om (arabcha), juvop (Toshkent, Farg‘ona) adabiy imloda javob (arabcha). q’mat (Toshkent), adabiy imloda qimmat (arabcha), next (Toshkent), adabiy imloda naqs (arabcha), um’r (Toshkent) adabiy imloda umr (arabcha), me:lum (Toshkent), adabiy imloda ma’lum (arabcha), xever (Toshkent), adabiy imloda xabar (arabcha), heyven (Toshkent), adabiy imloda hayvon (arabcha), derex (Toshkent), daraq// darax (Andijon, Farg‘ona), adabiy imloda daraxt (tojikcha), leden-neden (Toshkent, Farg‘ona), adabiy imloda nodon (tojikcha), tez (Toshkent, Andijon, Farg‘ona). Adabiy imloda tez (tojikcha), bechere (Toshkent), adabiy imloda bechora (tojikcha), darye (Toshkent), deyre (Andijon). Adabiy imloda daryo (tojikcha), sheher // sheer// she:r (Toshkent), adabiy imloda shahar (tojikcha), dos (Toshkent), adabiy imloda do‘st (tojikcha), nerx (Toshkent), nex (Andijon). Adabiy imloda narx (tojikcha), gosh (Toshkent), adabiy imloda go‘sht (tojikcha), meydon (Toshkent) adabiy imloda maydon (tojikcha), bezer (Toshkent), bezar (Andijon). Adabiy imlode bazor (tojikcha), dekan (Toshkent), deken (Andijon). Adabiy
Ilmiybaza.uz imloda do‘kon (tojikcha), ch’re (Toshkent), ch’raq (Andijon), adabiy imloda chiroq (tojikcha), she^ug (Toshkent), adabiy imloda shogird (tojikcha). Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar sheva vakillari nutqida xuddi o‘zbekchadek singib ketgan. Masalan: m’xnetch’ (Toshkent) (<ar.mehnat+o‘zb-chi), devletl’ (<ar.davlat+o‘zb-li), g‘eyretl’ (<ar.g‘ayrat+o‘zb-li), xeqs’z (<ar.heq+o‘zb.-siz), ‘xt’yetl’y (<ar.ehtiyot+o‘zb-lik), rez’l’y (<ar. Rozi+o‘zb.-lik), me:murch’l’y (ar.ma’mur+o‘zb-lik), shexepche (<ar shahob+o‘zb-cha), hazirgi (ar hozir+o‘zb-gi), en’qlesh(<ar.aniq+o‘zb-lash), terb’yele (<ar.tarbiya+ o‘zb.-la) va boshqalar. Lahjada arab so‘zlari o‘zagiga tojikcha qo‘shimchalar yoki arabcha va tojikcha aralash qo‘shimchalar qo‘shilgan so‘zlar ham uchraydi. Masalan: beteqat (Toshkent) (< toj. Be-+ ar.toqat), bepah’m (< toj.be- +ar.fahm), belegerden (<ar.+toj.), ves’yetneme (< ar+ toj), qvlegey (< ar+ toj), aslzede (< ar+ toj), qev’shdo‘z (< ar+ toj) va boshqalar. O‘zbek xalqi bilan tojik xalqi juda uzoq vaqtdan buyon yaqin munosabatda bo‘lganligi sababli o‘zbek tiliga tojik tilidan juda ko‘p so‘zlar o‘zlashgan. SHahar guruh shevalarda ism guruhida va ravish turkumida arabcha so‘zlar anchagina.Masalan: Toshkent shevasida evez (adabiy imloda ovoz), eyne (adabiy imloda oyna), ege: (adabiy imloda ogoh), erem (adabiy imloda orom), erz’ (adabiy imloda orzu), eptev (adabiy imloda oftob), bednem (adabiy imloda badnom), better (imloda battar), bez’m (imloda bazm), bende (imloda banda), beng (imloda bangi), bey (imloda barg), b’yevon (imloda biyobon), begene (imloda begona), bemer (imloda bemor), bechere (imloda bechora), qelender (imloda qalandar), deremat (imloda daromad), desh (imloda dasht), endeze (imloda andoza), end’she (imloda andisha), ermen (imloda armon), ze (imloda zog‘), zeberdes (imloda zabardast), nerven (imloda Ilmiybaza.uz imloda do‘kon (tojikcha), ch’re (Toshkent), ch’raq (Andijon), adabiy imloda chiroq (tojikcha), she^ug (Toshkent), adabiy imloda shogird (tojikcha). Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar sheva vakillari nutqida xuddi o‘zbekchadek singib ketgan. Masalan: m’xnetch’ (Toshkent) (<ar.mehnat+o‘zb-chi), devletl’ (<ar.davlat+o‘zb-li), g‘eyretl’ (<ar.g‘ayrat+o‘zb-li), xeqs’z (<ar.heq+o‘zb.-siz), ‘xt’yetl’y (<ar.ehtiyot+o‘zb-lik), rez’l’y (<ar. Rozi+o‘zb.-lik), me:murch’l’y (ar.ma’mur+o‘zb-lik), shexepche (<ar shahob+o‘zb-cha), hazirgi (ar hozir+o‘zb-gi), en’qlesh(<ar.aniq+o‘zb-lash), terb’yele (<ar.tarbiya+ o‘zb.-la) va boshqalar. Lahjada arab so‘zlari o‘zagiga tojikcha qo‘shimchalar yoki arabcha va tojikcha aralash qo‘shimchalar qo‘shilgan so‘zlar ham uchraydi. Masalan: beteqat (Toshkent) (< toj. Be-+ ar.toqat), bepah’m (< toj.be- +ar.fahm), belegerden (<ar.+toj.), ves’yetneme (< ar+ toj), qvlegey (< ar+ toj), aslzede (< ar+ toj), qev’shdo‘z (< ar+ toj) va boshqalar. O‘zbek xalqi bilan tojik xalqi juda uzoq vaqtdan buyon yaqin munosabatda bo‘lganligi sababli o‘zbek tiliga tojik tilidan juda ko‘p so‘zlar o‘zlashgan. SHahar guruh shevalarda ism guruhida va ravish turkumida arabcha so‘zlar anchagina.Masalan: Toshkent shevasida evez (adabiy imloda ovoz), eyne (adabiy imloda oyna), ege: (adabiy imloda ogoh), erem (adabiy imloda orom), erz’ (adabiy imloda orzu), eptev (adabiy imloda oftob), bednem (adabiy imloda badnom), better (imloda battar), bez’m (imloda bazm), bende (imloda banda), beng (imloda bangi), bey (imloda barg), b’yevon (imloda biyobon), begene (imloda begona), bemer (imloda bemor), bechere (imloda bechora), qelender (imloda qalandar), deremat (imloda daromad), desh (imloda dasht), endeze (imloda andoza), end’she (imloda andisha), ermen (imloda armon), ze (imloda zog‘), zeberdes (imloda zabardast), nerven (imloda
Ilmiybaza.uz narvon), kepter (imloda kaptar), gerden (imloda gardon), g’ye (imloda giyoh), gevher (imloda gavhar), lerze (imloda larza), nezen’n (imloda nozanin), nevro‘z (imloda navro‘z), peyendez (imloda poyondoz), peymen (imloda paymon), reven (imloda ravon), revshen (imloda ravshan), teshne (imloda tashna) va boshqalar. Tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlardan ba’zilari ayrim so‘zlarning qosil bo‘lishiga asos sifatida ham xizmat qiladi. Masalan, duterch’ (< toj.dutor+o‘zb-chi), rehberl’y (toj.rahbar+o‘zb.-lik), xursench’l’y (< toj.xursand+o‘zb-chilik), evrel (<toj.obru +o‘zb-li), peslesh’p (<toj.past+o‘zb-la+sh+ib), derexs’z (<toj. daraxt +o‘zb-siz) va boshqalar. Shahar shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi adabiy tildan farqli ravishda o‘zakning tabiatiga qarab -n’ // -d’ /-t’ shaklida qo‘llaniladi. Masalan: qares’n’ ko‘rsetmay kett’ (Toshkent), s’zn’ ez’y’zge munas’p (And). Ulard’ uch og‘l bar (Andijon) n’chaqt sap’ (Farg‘ona). Foydalanish uchun adabiyotlar: 1. Shoabdurahmonov Sh. Karlukskoe narechie uzbekskogo yazja. T.: «Fan» 1983. 2. Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. Toshkent. 1962. 3. Nosirov Sh. O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi. Toshkent, 1980. 4. Ibrohimov S.I. O‘zbek tilining Andijon shevasi. Toshkent, 1967. 5. Shermatov A. Qashqadaryo o‘zbek shevalari. Toshkent, 1972 . 6. AlievA.Yu. O‘zbek dialektologiyasidan materiallar. Toshkent, 1991. Qipchoq, o‘g‘uz lahjasining muhim xususiyatlari (4 soat) Reja: Ilmiybaza.uz narvon), kepter (imloda kaptar), gerden (imloda gardon), g’ye (imloda giyoh), gevher (imloda gavhar), lerze (imloda larza), nezen’n (imloda nozanin), nevro‘z (imloda navro‘z), peyendez (imloda poyondoz), peymen (imloda paymon), reven (imloda ravon), revshen (imloda ravshan), teshne (imloda tashna) va boshqalar. Tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlardan ba’zilari ayrim so‘zlarning qosil bo‘lishiga asos sifatida ham xizmat qiladi. Masalan, duterch’ (< toj.dutor+o‘zb-chi), rehberl’y (toj.rahbar+o‘zb.-lik), xursench’l’y (< toj.xursand+o‘zb-chilik), evrel (<toj.obru +o‘zb-li), peslesh’p (<toj.past+o‘zb-la+sh+ib), derexs’z (<toj. daraxt +o‘zb-siz) va boshqalar. Shahar shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi adabiy tildan farqli ravishda o‘zakning tabiatiga qarab -n’ // -d’ /-t’ shaklida qo‘llaniladi. Masalan: qares’n’ ko‘rsetmay kett’ (Toshkent), s’zn’ ez’y’zge munas’p (And). Ulard’ uch og‘l bar (Andijon) n’chaqt sap’ (Farg‘ona). Foydalanish uchun adabiyotlar: 1. Shoabdurahmonov Sh. Karlukskoe narechie uzbekskogo yazja. T.: «Fan» 1983. 2. Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari. Toshkent. 1962. 3. Nosirov Sh. O‘zbek tilining Qo‘qon shevasi. Toshkent, 1980. 4. Ibrohimov S.I. O‘zbek tilining Andijon shevasi. Toshkent, 1967. 5. Shermatov A. Qashqadaryo o‘zbek shevalari. Toshkent, 1972 . 6. AlievA.Yu. O‘zbek dialektologiyasidan materiallar. Toshkent, 1991. Qipchoq, o‘g‘uz lahjasining muhim xususiyatlari (4 soat) Reja:
Ilmiybaza.uz 1. Qipchoq lahjasi. Uning eski o‘zbek va qozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 2. Qipchoq lahjasining unlilar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 3. Qipchoq lahjasining undoshlar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 4. Fonetik jarayonlar. 5. Ohangdoshlik. 6. O‘g‘uz lahjasining fonetik xususiyatlari. 7. O‘guz lahjasining leksikasi. 8. O‘g‘uz lahjasining morfologik xususiyatlari. Tayanch tushuncha va iboralar: Qipchoq lahjasi, adabiy til, hozirgi o‘zbek adabiy til, eski o‘zbek tili, qipchoq lahjasi haqida umumiy ma’lumot, tovush va harf munosabati, qipchoq lahjasidagi unlilar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, qipchoq lahjasidagi undoshlar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. Dunyodagi ko‘p tillar va ularning lahjalari munosabatini daraxt va butoqlarga mengzash mumkin bo‘lsa, o‘zbek tili va uning lahjalari o‘rtasidagi munosabatni tizma tog‘larga o‘xshatish mumkin.O‘zbek tili turli mustaqil lahjalarning tadrijiy birikuvi natijasida paydo bo‘lgandir. Dunyo tillari orasida ko‘p lahjaliligi bilan ajralib turuvchi o‘zbek tili hamda uning shevalari o‘rtasidagi munosabatlar haqida turkiy tillar grammatikasining bilimdoni professor E.D. Polivanov o‘z vaqtida shunday yozgan edi: «O‘zbek tili (o‘zbek dialektlarining bir butun yig‘indisi sifatida) yagona sistemaning, hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek tilining dialektologik parchalanishi yo‘li bilan emas, balki til sistemalarining Ilmiybaza.uz 1. Qipchoq lahjasi. Uning eski o‘zbek va qozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 2. Qipchoq lahjasining unlilar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 3. Qipchoq lahjasining undoshlar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 4. Fonetik jarayonlar. 5. Ohangdoshlik. 6. O‘g‘uz lahjasining fonetik xususiyatlari. 7. O‘guz lahjasining leksikasi. 8. O‘g‘uz lahjasining morfologik xususiyatlari. Tayanch tushuncha va iboralar: Qipchoq lahjasi, adabiy til, hozirgi o‘zbek adabiy til, eski o‘zbek tili, qipchoq lahjasi haqida umumiy ma’lumot, tovush va harf munosabati, qipchoq lahjasidagi unlilar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, qipchoq lahjasidagi undoshlar tizimi, ularning eski o‘zbek tiliga munosabati, hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. Dunyodagi ko‘p tillar va ularning lahjalari munosabatini daraxt va butoqlarga mengzash mumkin bo‘lsa, o‘zbek tili va uning lahjalari o‘rtasidagi munosabatni tizma tog‘larga o‘xshatish mumkin.O‘zbek tili turli mustaqil lahjalarning tadrijiy birikuvi natijasida paydo bo‘lgandir. Dunyo tillari orasida ko‘p lahjaliligi bilan ajralib turuvchi o‘zbek tili hamda uning shevalari o‘rtasidagi munosabatlar haqida turkiy tillar grammatikasining bilimdoni professor E.D. Polivanov o‘z vaqtida shunday yozgan edi: «O‘zbek tili (o‘zbek dialektlarining bir butun yig‘indisi sifatida) yagona sistemaning, hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek tilining dialektologik parchalanishi yo‘li bilan emas, balki til sistemalarining
Ilmiybaza.uz birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan». Darhaqiqat shevashunoslarimizning ko‘p yillik tadqiqotlari o‘zbek umumxalq tili uch yirik mustaqil lahjaning birikuvidan tashkil topganini tasdiqlaydi: 1. Qorluq-chigil yoki o‘rta o‘zbek lahjasi. 2. Qipchoq yoki sof o‘zbek (E.D.Polivanov atamasi) lahjasi. 3. O‘g‘uz lahjasi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda, Turon zaminining kechmishini tasvirlovchi qadimiy qo‘lyozmalarda Dashti Qipchoq fuqarolari o‘zbeklar deb atalganligi bugungi tarixchilarimiz tomonidan ham ta’kidlanmoqda. Ayni paytda, bir qator olimlar tasavvufning turondagi asoschilaridan bo‘lmish Xo‘ja Ahmad Yassaviy asarlarini va badiiy so‘z jozibasining go‘zal namunasi bo‘lmish «Muhabbatnoma» dostonini qipchoq lahjasiga nisbat berib izohlaydilarki, bunday ma’lumotlar, bir jihatdan, qipchoq lahjasining juda qadimiy va keng hududga tarqalganligini ko‘rsatsa, ikkinchidan, uning o‘zbek umumxalq tilini shakllantirishdagi haqiqiy o‘rnini belgilashga ham yordam beradi. XIII—XIV asarlarda o‘zbek tili taraqqiyotiga qipchoq lahjasining katta ta’siri borligi maxsus lug‘atlarda ham o‘z aksini topgan. Ma’nosi o‘sha qadimiy lug‘atlarda ham izoxlangan chak-chakak, tamaqsov — ochko‘z, satsrov — kar (attuhfa — tuz) singari juda ko‘plab so‘zlarning hozirgacha qipchoq lahjasida keng qo‘llanilishi ham bu lahjaning juda qadimiy, yashovchan va ifoda imkoniyati keng ekanligini ko‘rsatadi. Mavlono Lutfiy, hazrat Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va ular zamondoshi Muhammad Solih singari daho adiblar asarlari tilida qipchoq tili unsurlarining bot-bot uchrab turishini ham qo‘shadigan bo‘lsak, umuman bu guruh lahjalarining eski o‘zbek adabiy tili taraqqiyotida benihoya katta o‘rin tutganligining guvohi bo‘lamiz. Aslida, amaldagi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida ham qipchoq lahjasining ta’siri biz tasavvur qilganimizdan Ilmiybaza.uz birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan». Darhaqiqat shevashunoslarimizning ko‘p yillik tadqiqotlari o‘zbek umumxalq tili uch yirik mustaqil lahjaning birikuvidan tashkil topganini tasdiqlaydi: 1. Qorluq-chigil yoki o‘rta o‘zbek lahjasi. 2. Qipchoq yoki sof o‘zbek (E.D.Polivanov atamasi) lahjasi. 3. O‘g‘uz lahjasi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda, Turon zaminining kechmishini tasvirlovchi qadimiy qo‘lyozmalarda Dashti Qipchoq fuqarolari o‘zbeklar deb atalganligi bugungi tarixchilarimiz tomonidan ham ta’kidlanmoqda. Ayni paytda, bir qator olimlar tasavvufning turondagi asoschilaridan bo‘lmish Xo‘ja Ahmad Yassaviy asarlarini va badiiy so‘z jozibasining go‘zal namunasi bo‘lmish «Muhabbatnoma» dostonini qipchoq lahjasiga nisbat berib izohlaydilarki, bunday ma’lumotlar, bir jihatdan, qipchoq lahjasining juda qadimiy va keng hududga tarqalganligini ko‘rsatsa, ikkinchidan, uning o‘zbek umumxalq tilini shakllantirishdagi haqiqiy o‘rnini belgilashga ham yordam beradi. XIII—XIV asarlarda o‘zbek tili taraqqiyotiga qipchoq lahjasining katta ta’siri borligi maxsus lug‘atlarda ham o‘z aksini topgan. Ma’nosi o‘sha qadimiy lug‘atlarda ham izoxlangan chak-chakak, tamaqsov — ochko‘z, satsrov — kar (attuhfa — tuz) singari juda ko‘plab so‘zlarning hozirgacha qipchoq lahjasida keng qo‘llanilishi ham bu lahjaning juda qadimiy, yashovchan va ifoda imkoniyati keng ekanligini ko‘rsatadi. Mavlono Lutfiy, hazrat Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va ular zamondoshi Muhammad Solih singari daho adiblar asarlari tilida qipchoq tili unsurlarining bot-bot uchrab turishini ham qo‘shadigan bo‘lsak, umuman bu guruh lahjalarining eski o‘zbek adabiy tili taraqqiyotida benihoya katta o‘rin tutganligining guvohi bo‘lamiz. Aslida, amaldagi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida ham qipchoq lahjasining ta’siri biz tasavvur qilganimizdan
Ilmiybaza.uz bir necha bor kuchliroqdir. Zero, har qanday mahalliy lahja tilning quyi shakli bo‘lib, u adabiy tilning boyishi uchun asos, tuganmas manbadir. Afsuski, bizning tilshunosligimizda tilning taraqqiyotini sun’iy tarzda tezlashtirishga intilish, xuddi mulkni umumlashtirishga shoshilganimiz singari umumiy tilga ega bo‘lishga shoshilish tendensiyasining uzoq vaqt hukmron bo‘lib kelishi natijasida adabiy til mahalliy shevalardan- lahjalardan ajralib qoldi. Aksar hollarda, adabiy til lahjalarga, ayrim mahalliy lahjalar bir-birlariga qarshi qo‘yildi. Bu hol, o‘z navbatida, adabiy tilni har jihatdan kambalg‘allashtiradi, lahjalarni esa, o‘z qiyofasidan mahrum bo‘lish, kishilik xotirasidan unut bo‘lishga sabab bo‘ldi. XX asrning 20—90-yillarida o‘zbek tili, asosan, tashqi omillarga tayanib rivojlandi. Tilimizga rus tili va u orqali Evropa tillaridan juda ko‘plab so‘zlar kirib keldi. Shevadagi minglab ifodalar, o‘zimizning asrlar mobaynida yaratgan milliy boyligimizni chetga surib qo‘yildi. Mana shu nosog‘lom vaziyatni bartaraf qilish kerak bo‘lgan fursat etib keldi. Jumhuriyat hududidagi barcha lahjalarni, jumladan qipchoq lahjasini g‘oyat sinchiklab o‘rganib chiqish va ulardagi ko‘plab so‘zlarni, ideomatik iboralarni adabiy til xazinasiga qo‘shish tilshunoslarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan biridir. Chunki qipchoq lahjalari xususiyatlari ta’kidlanganidek, avvalo eski o‘zbek tilida, o‘sha davrda yaratilgan manbalarda berilgan. Ikkinchidan, boshqa lahjalar kabi qipchoq lahjasi hozirgi o‘zbek adabiy tilini boyitib turibdi. Qipchoq lahjasining barchasida to‘qqiz unlilik tizimi amal qiladi. Bu jihatdan qipchoq lahjasi qipchoq guruhidagi (qozoq, qoraqalpoq, qirgiz kabi)boshqa turkiy tillar bilan umumiylik kasb etadi. Qipchoq lahjasidagi to‘qqiz unlilik tizimi uning eski turkiy va eski o‘zbek tilining tadrijiy davomi ekanligidan ham dalolat beradi. Chunki eski turkiy va eski o‘zbek tilida ham to‘qqiz unlilik tizimi bo‘lgan. Bular: i, g, e, a, e, e, o, u, o‘. Ilmiybaza.uz bir necha bor kuchliroqdir. Zero, har qanday mahalliy lahja tilning quyi shakli bo‘lib, u adabiy tilning boyishi uchun asos, tuganmas manbadir. Afsuski, bizning tilshunosligimizda tilning taraqqiyotini sun’iy tarzda tezlashtirishga intilish, xuddi mulkni umumlashtirishga shoshilganimiz singari umumiy tilga ega bo‘lishga shoshilish tendensiyasining uzoq vaqt hukmron bo‘lib kelishi natijasida adabiy til mahalliy shevalardan- lahjalardan ajralib qoldi. Aksar hollarda, adabiy til lahjalarga, ayrim mahalliy lahjalar bir-birlariga qarshi qo‘yildi. Bu hol, o‘z navbatida, adabiy tilni har jihatdan kambalg‘allashtiradi, lahjalarni esa, o‘z qiyofasidan mahrum bo‘lish, kishilik xotirasidan unut bo‘lishga sabab bo‘ldi. XX asrning 20—90-yillarida o‘zbek tili, asosan, tashqi omillarga tayanib rivojlandi. Tilimizga rus tili va u orqali Evropa tillaridan juda ko‘plab so‘zlar kirib keldi. Shevadagi minglab ifodalar, o‘zimizning asrlar mobaynida yaratgan milliy boyligimizni chetga surib qo‘yildi. Mana shu nosog‘lom vaziyatni bartaraf qilish kerak bo‘lgan fursat etib keldi. Jumhuriyat hududidagi barcha lahjalarni, jumladan qipchoq lahjasini g‘oyat sinchiklab o‘rganib chiqish va ulardagi ko‘plab so‘zlarni, ideomatik iboralarni adabiy til xazinasiga qo‘shish tilshunoslarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan biridir. Chunki qipchoq lahjalari xususiyatlari ta’kidlanganidek, avvalo eski o‘zbek tilida, o‘sha davrda yaratilgan manbalarda berilgan. Ikkinchidan, boshqa lahjalar kabi qipchoq lahjasi hozirgi o‘zbek adabiy tilini boyitib turibdi. Qipchoq lahjasining barchasida to‘qqiz unlilik tizimi amal qiladi. Bu jihatdan qipchoq lahjasi qipchoq guruhidagi (qozoq, qoraqalpoq, qirgiz kabi)boshqa turkiy tillar bilan umumiylik kasb etadi. Qipchoq lahjasidagi to‘qqiz unlilik tizimi uning eski turkiy va eski o‘zbek tilining tadrijiy davomi ekanligidan ham dalolat beradi. Chunki eski turkiy va eski o‘zbek tilida ham to‘qqiz unlilik tizimi bo‘lgan. Bular: i, g, e, a, e, e, o, u, o‘.
Ilmiybaza.uz E unlisi til oldi, keng, lablanmagan tovush: Ozge, kem, eke, kette, kel, ene, emme kabi. Eski turkiy (edg‘u- yaxshi, eb-uy, sekiz- sakkiz), eski o‘zbek (eylese, ezgeler (Navoiy), shermende liktin, ketmese, kekte ese (Lutfiy)) tillarda ham bu tovush faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida keng qo‘llanilmoqda. a unli til orqa, keng, lablanmagan unli : al, bar, qal, baba, tag‘a, taq, chaq, ayt. Eski turkiy (adag‘// ayag‘ («Devon»), qag‘an (Devon)), eski o‘zbek (shaftolu, qashu, jan, almag‘a (Lutfiy)) tillarida ham faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham so‘zning barcha o‘rnida qatnashadi. e unlisi mustaqil tovush sifatida eski turkiy til davridan boshlab shakllangan bo‘lib, uning yuzaga kelishida keng, til oldi, lablanmagan e tovushning nisbatan torayishi, hamda tor, lablanmagan i unlisining kengayishi muhim ahamiyat kasb etgan. e tovushi asosida e ning shakllanganini hozirgi turkiy tilning barchasi, xususan o‘zbek tilininig o‘g‘uz lahjasi to‘liq isbotlaydi. Agar hozirgi o‘zbek tilidagi m e n, s e n kishilik olmoshlaridagi so‘z o‘rtasida keluvchi o‘rta keng e unlisining tarixan tor i tovushi bo‘lganligiga e’tibor bersak, ayrim holatda e ning shakllanishida i tovushining ham asos bo‘lganligini sezamiz. Eski o‘zbek tili davrida e unlisi mustaqil fonema sifatida ishlatilib, aksariyat asl turkiy so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ko‘llanadi. Meni men istagan kishi vz suhbatige arjumand etmes, Meni ister kishinits so‘hbetin kvndo‘m pisend etmes. (Navoiy). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida va o‘zbek xalq shevalarining aksariyatida bu tovush ishlatiladi. Biroq bu tovushning talaffuzida hozir shevalararo ma’lum darajada farq bor. Chunonchi, shahar va shahar tipidagi shevalarda biroz yopiqroq, qipchoq lahjasida esa ochiqrokdir. Masalan, Toshkent, Marg‘ilon, Namangan shevalarida b e r, e n d i, e r k a y , e r k a k , qipchoq lahjalarida e n d i , e r k e k , c h e p k e n , Ilmiybaza.uz E unlisi til oldi, keng, lablanmagan tovush: Ozge, kem, eke, kette, kel, ene, emme kabi. Eski turkiy (edg‘u- yaxshi, eb-uy, sekiz- sakkiz), eski o‘zbek (eylese, ezgeler (Navoiy), shermende liktin, ketmese, kekte ese (Lutfiy)) tillarda ham bu tovush faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida keng qo‘llanilmoqda. a unli til orqa, keng, lablanmagan unli : al, bar, qal, baba, tag‘a, taq, chaq, ayt. Eski turkiy (adag‘// ayag‘ («Devon»), qag‘an (Devon)), eski o‘zbek (shaftolu, qashu, jan, almag‘a (Lutfiy)) tillarida ham faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham so‘zning barcha o‘rnida qatnashadi. e unlisi mustaqil tovush sifatida eski turkiy til davridan boshlab shakllangan bo‘lib, uning yuzaga kelishida keng, til oldi, lablanmagan e tovushning nisbatan torayishi, hamda tor, lablanmagan i unlisining kengayishi muhim ahamiyat kasb etgan. e tovushi asosida e ning shakllanganini hozirgi turkiy tilning barchasi, xususan o‘zbek tilininig o‘g‘uz lahjasi to‘liq isbotlaydi. Agar hozirgi o‘zbek tilidagi m e n, s e n kishilik olmoshlaridagi so‘z o‘rtasida keluvchi o‘rta keng e unlisining tarixan tor i tovushi bo‘lganligiga e’tibor bersak, ayrim holatda e ning shakllanishida i tovushining ham asos bo‘lganligini sezamiz. Eski o‘zbek tili davrida e unlisi mustaqil fonema sifatida ishlatilib, aksariyat asl turkiy so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ko‘llanadi. Meni men istagan kishi vz suhbatige arjumand etmes, Meni ister kishinits so‘hbetin kvndo‘m pisend etmes. (Navoiy). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida va o‘zbek xalq shevalarining aksariyatida bu tovush ishlatiladi. Biroq bu tovushning talaffuzida hozir shevalararo ma’lum darajada farq bor. Chunonchi, shahar va shahar tipidagi shevalarda biroz yopiqroq, qipchoq lahjasida esa ochiqrokdir. Masalan, Toshkent, Marg‘ilon, Namangan shevalarida b e r, e n d i, e r k a y , e r k a k , qipchoq lahjalarida e n d i , e r k e k , c h e p k e n ,
Ilmiybaza.uz e n e, adabiy imloda ber, e n d i , e r k a k , c h e k m a n , o n a . Til oldi, tor, lablanmagan I va til orqa 1 unlilari eski turkiy (s1zd! — chizdi, smzladn — zirqiratdi, sga- qomat, smr-sir, bo‘yoq, siz- hurmat ma’nosi, sirka-boshdagi bit sirkasi- «Devon») va eski o‘zbek tilida mustaqil fonema bo‘lgan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini to‘liq saqlab qolgan ba’zi turkiy (masalan, qozoq, qoraqalpoq) tillarda shuningdek qipchoq lahjalarida til oldi I va til orqa 1 unlilari eski o‘zbek tilidagidek alohida mustaqil ikki tovushdir.Qipchoq sheva vakillari tmsh (tashqari)- tish (kishining tishi); ms (qurum) -is (hid); smz (chiz)-siz (siz) so‘zlaridagi 1 va I tovushlarini farqli talaffuz etadilar. Eski turkiy til davrida to‘rtta lablangan unli tovush mavjud bo‘lgan. Buni Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘atit turk» asarida maxsus ta’kidlab ko‘rsatadi qiyoslang: o‘ l o‘ sh —hissa (til oldi qilib talaffuz etiladi), u l u sh (til orqa qilib talaffuz etiladi, hurish, baqirish, faryod); ech- intiqom, o‘ch (til oldi qilib talaffuz etiladi), ot-o‘t, olov-ot degan bilan og‘iz quymas (til orqa qilib talaffuz etiladi). Eski o‘zbek tilida ham bu to‘rt lablangan unli aohida fonema bo‘lganligi Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn»ida chiroyli izohlangan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini saqlab qolgan qipchoq lahjasida ko‘pgina turkiy (qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay va b.) tillaridagidek, bu to‘rt lablangan unli mustaqil fonema sanaladi. Bu sheva vakillari ham xuddi tilimiz tarixidagidek ularni bir-birdan juda oson ajratadilar. Qiyoslang: 0t — o‘tishga buyruq, organizmning bir qismi ( unli til oldi), Ot-olov, o‘simlik (unli til orqa); vr-sochni o‘rish, qiyolik(unli til oldi); Or-bedani o‘rmoq, chuqurlik (til orqa); t e r — uyning to‘ri (til oldi), t o r — baliq tutadigan uskuna (til orqa); Oz-o‘zlik olmoshi (til oldi), Oz-o‘zishga buyruq (til orqa); b e z — material (til oldi), boz-maysa, rang (til orqa ) o‘ch-3 (til oldi) uch-uchmoq (til orqa); t Ilmiybaza.uz e n e, adabiy imloda ber, e n d i , e r k a k , c h e k m a n , o n a . Til oldi, tor, lablanmagan I va til orqa 1 unlilari eski turkiy (s1zd! — chizdi, smzladn — zirqiratdi, sga- qomat, smr-sir, bo‘yoq, siz- hurmat ma’nosi, sirka-boshdagi bit sirkasi- «Devon») va eski o‘zbek tilida mustaqil fonema bo‘lgan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini to‘liq saqlab qolgan ba’zi turkiy (masalan, qozoq, qoraqalpoq) tillarda shuningdek qipchoq lahjalarida til oldi I va til orqa 1 unlilari eski o‘zbek tilidagidek alohida mustaqil ikki tovushdir.Qipchoq sheva vakillari tmsh (tashqari)- tish (kishining tishi); ms (qurum) -is (hid); smz (chiz)-siz (siz) so‘zlaridagi 1 va I tovushlarini farqli talaffuz etadilar. Eski turkiy til davrida to‘rtta lablangan unli tovush mavjud bo‘lgan. Buni Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘atit turk» asarida maxsus ta’kidlab ko‘rsatadi qiyoslang: o‘ l o‘ sh —hissa (til oldi qilib talaffuz etiladi), u l u sh (til orqa qilib talaffuz etiladi, hurish, baqirish, faryod); ech- intiqom, o‘ch (til oldi qilib talaffuz etiladi), ot-o‘t, olov-ot degan bilan og‘iz quymas (til orqa qilib talaffuz etiladi). Eski o‘zbek tilida ham bu to‘rt lablangan unli aohida fonema bo‘lganligi Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn»ida chiroyli izohlangan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini saqlab qolgan qipchoq lahjasida ko‘pgina turkiy (qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay va b.) tillaridagidek, bu to‘rt lablangan unli mustaqil fonema sanaladi. Bu sheva vakillari ham xuddi tilimiz tarixidagidek ularni bir-birdan juda oson ajratadilar. Qiyoslang: 0t — o‘tishga buyruq, organizmning bir qismi ( unli til oldi), Ot-olov, o‘simlik (unli til orqa); vr-sochni o‘rish, qiyolik(unli til oldi); Or-bedani o‘rmoq, chuqurlik (til orqa); t e r — uyning to‘ri (til oldi), t o r — baliq tutadigan uskuna (til orqa); Oz-o‘zlik olmoshi (til oldi), Oz-o‘zishga buyruq (til orqa); b e z — material (til oldi), boz-maysa, rang (til orqa ) o‘ch-3 (til oldi) uch-uchmoq (til orqa); t