QULOQ JAROHATLARI Kulokning akustik, mexanik, termik jaroxatlari va baroshikast-lar uchraydi. Kulokning akustik jaroxati - kulokka uta kuchli va davomli tovush ta’sir etishi natijasida yuzaga keladi va eshituv analizatori fao-liyatining buzilishi bilan namoyon buladi. Kulok suprasining jaroxati janjal, uyin va sport musobakalar-da sodir bulishi mumkin. Bunda tashki, urta va xatto ichki kulok u yoki bu darajada jaroxatlanadi, kulok suprasining togay va togayusti pardasi orasiga yoki teri ostiga kon kuyuladi. Belgilari. Kulok suprasining yukori kismi old yuzida tuk kizil, kukimtir shish - otogematoma xosil buladi. Paypaslanganda flyuk-tuatsiya aniklanadi, shish odatda ogrimaydi. Diagnoz kiyinchilik tugdirmaydi. Davolash. Kichik otogematoma uz uzidan suriladi, unga yod eritmasini surtish va bosuvchi boylam kuyish kifoya. Katta otogematoma punksiya kilinadi va ichidagi suyuklik surib olinadi, keyin bosuvchi boylam kuyiladi. Kulok suprasi tashki eshituv yuliga kirish joyida jaro-xatlanganda birinchi tibbiy yordam kon okishni tuxtatish va bir-lamchi jarroxlik ishlovini bajarishdan iborat. Jaroxatining che-tiga yopishkok plastir kuyiladi. Kulok suprasining uzilgan parchasi steril polietilen xaltachaga solinadi va kiska vakt ichida uz joyiga tikiladi. Tashki eshituv yulining jaroxati. Bemor pastki jag soxasi bilan yikilganda yoki zarb iyak soxasiga tugri kelganda tashki eshituv yuli suyak bulimining pastki old kismi sinadi. Belgilari. Pastki jagning xarakatida yoki chaynaganda kuchli ogrik yuzaga keladi, bemorning kulogidan kon okadi, nutki buziladi. Diagnoz bemor shikoyatilari, anamnez, otoskopiya va rentgenografiya natijalari asosida kuyiladi. Davolash. Pastki jagning xarakati boylam yordamida cheklanadi, tashki eshituv yuliga tikma kuyiladi. Bemorga suyuk ovkat tavsiya ki-linadi. Nogora pardaning jaroxati. Nogora parda yot jismni olib tashlash yoki tashki eshituv yulini notugri tozalash paytida jaroxatlanishi mumkin. Belgilari. Nogora parda yirtilganda bemorning eshitish kobiliyati pasayadi, umumiy axvoli esa uzgarmaydi. Diagnoz bemor shikoyatlari, anamnez va otoskopiya ma’lumotlari aso-sida kuyiladi. Davolash. Tashki eshituv yuliga spirtga shimdirilgan paxta kuyiladi. Kulokni yuvish man etiladi. Nogora pardadaning teshigi chandik xosil kilib bitgandan sung bemorning eshitish kobiliyati tiklanadi. Urta kulok jaroxati. Kalla suyagining asosi singanda va sinish chizigi chakka suyagi ustidan utganda urta kulok jaroxatlanishi mum-kin. Chakka suyagining toshsimon kismi uzinasiga singanda sinish chizigi nogora bushligining yukori devori va tashki eshituv yulidan utadi. Belgilari. Nogora parda yirtiladi va nogora bushlikdan kon, ba’zan orka miya suyukligi okadi, bemorda zararlangan kulok tomonga yunal-gan nistagm paydo buladi. Diagnoz. Bemorga Stenvers buyicha chakka suyagi rentgenografiyasi yoki kompyuter tomografiyasi utkaziladi. Davolash..Tashki eshituv yuliga tikma va asseptik boylam kuyiladi. Bemorga antibiotikoterapiya buyuriladi. Ichki kulok jaroxati chakka suyagining toshsimon kismi kunda-lan singanda yuzaga keladi. Belgilari. Otoskopiyada nogora parda uzgarmagan, nogora bushlikda kon aniklanadi (gematimpanum). Bemorda bosh aylanishi, eshitish kobiliyatining keskin pasayishi, kulok shangillashi, boshining ogri-shi, nutkining buzilishi, ba’zan yuz asab tolasining falaji rivoj-lanadi. Diagnoz. Kasalxona sharoitida vestibulometriya, audiometriya, akumetriya, kompyuter tomografiya tekshiruvlari utkaziladi. Bemor nevropatolog, neyrojarrox va okulist kuriklaridan utadi. Davolash. Tashki eshituv yuliga tikma va boylam kuyiladi. Bemor kasalxonaga yotkiziladi. Kasallikning oldini olish, asoratlarni uz vaktida aniklash va davolash tadbirlari utkaziladi. Baroshikast atmosfera bosimi uzgarganda (samolyotda uchish - aero-otit) yuzaga keladi. Baroshikast kupincha eshituv nayining utkazuv-chanligi buzilgan bemorda kuzatiladi. Belgilari. Kasallikning klinik manzarasi nogora pardaning yirti-lishi va ichki kulokka kon kuyilishi bilan boglik buladi. Diagnoz bemor shikoyatlari, anamnez va otoskopiya ma’lumotlari, ichki kulokning zararlanish belgilari asosida kuyiladi. Davolash.. Bemorga simptomatik terapiya tavsiya kilinadi: shok xolatida - shokka karshi tadbirlar; uykusizlikda - tinchlantiruvchi, karaxt-likda esa asab tizimi faoliyatini faollashtiruvchi vositalar; ikkilamchi infeksiya kushilganda - bakteriostatik va bakteriotsid dorilar. Bundan tashkari eshituv nayining utkazuvchanligini yaxshi-lovchi muolajalar ( burun bushligiga naftizin, sanorin, galozolin tomizishi) va eshituv nayi kateterizatsiyasi bajariladi. 1.2. quloq yot jismi. Tashki eshituv yulida turli yot jismlar (bugdoy doni, munchok, tug-ma, pista, uyinchokning kichik kismi va boshk.), shu jumladan tirik yot jismlar (xasharotlar) kirib kolishi mumkin. Nogora bushligida uchi utkir yoki xajmi kattalashadigan yot jismning (nuxat) tikilib kolishi ogir asoratlarga sabab bulishi mumkin. Belgilari. Bemor kulogida bosim xis etishiga, yutalga, ba’zan kung-li aynishiga shikoyat kiladi. Bola odatda kulogidagi yot jismni sez-maydi. Diagnoz. Anamnez ma’lumotlaridan yot jism tashki eshituv yuliga kachon va kanday vaziyatda kirib kolganligi, uni chikarib olishga uri-nish bulganligi aniklanadi. Tashki eshituv yuli atrofidagi teri kuzdan kechiriladi ( yot jism ba’zan shu yerda tikilib kolishi mumkin). Davolash. Yot jism tashki eshituv yulidan yuvib yoki ilgak yordamida chikarib olinadi (bunda pinsetni ishlatish man etiladi!). Tirik xasharotlarni chikrib olishda uchun tashki eshituv yuliga dastlab usimlik yogi tomiziladi, keyin yot jism yuvib chikariladi. Xajmi kattalashgan ( shishgan ) yot jismni chirib olish uchun dastlab tashki eshituv yuliga spirt tomiziladi, shunda yot jismning xajmi kichrayib oson chikariladi. 1.3. Kulokdan kon okishi Kulok suprasi, tashki eshituv yuli yoki nogora pardaning mexanik jaroxatida, kalla suyagi asosining sinishida (sinish chizigi chakka suyagi ustidan utganda) va bosh miya kon tomirlari (ayniksa sigma-simon sinus), tashki yoki ichki uyku arteriyalarning jaroxatida ku-lokdan kon okadi. Bundan tashkari grippning asorati sifatida ri-vojlangan utkir va surunkali urta otitda yoki jarroxlik amalidan sung xam bemorning kulogidan kon okishi mumkin. Kon okishning keskinligi jaroxat maydonining joylashuviga bog-lik buladi; tashki kulok jaroxatida kam, chakka suyagi va tashki eshi-tuv yuli suyak kismining jaroxatida - kup mikdorda kon okishi kuza-tiladi. Nogora parda yirtilganda bemor kulogi ogrishiga va shan-gillashiga shikoyat kiladi. Otoskopiyada nogora parda kizargan va un-ga kon kuyulganligi kuzga tashlanadi. Kalla suyagining asosi singanda va bosh miya kattik pardasining jaroxatida kulokdan kondan tashkari orka miya suyukligi xam okadi (likvoreya), bemorning eshitish kobiliyati keskin pasayadi yoki yuko-tiladi, kulogi shangillaydi, ba’zan yuz asab tolasining falaji, bosh aylanishi, kungil aynishi, kusish kabi vestibulyar buzilishlar na-moyon buladi. Nogora bushligi tomining va tubining jaroxatida urta kulokda kon tuplanadi (gemotimpanum). Otoskopiyada nogora parda kukimtir va tashki eshituv yuliga burtganligi, nogora bushligida kon tuplan-ganligi kuzga tashlanadi. Grippning asorati sifatida rivojlangan utkir urta otitda ku-lokdan kon okishi kasallikning bir belgisi sifatida namoyon buladi va otoskopiyada nogora pardaning epiteliy koplami kuchgan, unda tuk kizil kon pufakchalar paydo bulganligi kuzga tashlanadi. Surunkali polipli urta otitda tashki eshituv yulida bajarilgan muolajadan sung ( masalan, tashki eshituv yuliga kiritilgan zond po-lipga tegib ketsa) kulokdan kam mikdorda kon okishi kuzatiladi. Xo-lesteatoma jarayoni nogora bushligining old devorini va ichki uyku arteriyasining devorini yemirganda kulokdan kup mikdorda kon okadi. Belgilari. Kulokda kon borligi ba’zan uni paxta yoki zond bilan tozalash paytida aniklanadi. Diagnoz bemorning shikoyatlari, anamnez va otoskopiya ma’lumotlari asosida kuyiladi. Kalla suyagining asosi singanda bosh miya kon to-mirlarining jaroxatini aniklash esa ancha kiyin. Davolash. Kon okishini tuxtatish tadbirlari utkaziladi, tashki eshituv yuliga tikma kuyiladi, ba’zan umumiy uyku arteriya bosi-ladi. Tikma yordam bermagan xolda bemor shoshilinch ravishda ka-salxonaga yuboriladi. 2.1. Burun jaroxatlari, burun tusigi gematomasi va xuppozi. Burun jaroxatlari xayvon tishlaganda yoki xasharot chakkanda, kucha transport xodisalarida, sport mashgulotlarida, talvasa xurujida yuzaga kelishi mumkin. Ugil bolalarda burun jaroxati kizlarga nisbatan kuprok uchraydi. Burunning ochik va yopik sinishi, lat yeyishi, yirtilgan, kesilgan, yuzaki va chukur jaroxatlari uchraydi. Yengil jaroxatlarga burun lat yeyishi, shilinishi, kontalashlar kiradi. Bolalarda burun tusigi suyak kismining sinishi kup uchraydi. Ogir jaroxatlarda burun bush-ligining shilik kavati yirtiladi, togay va suyaklari sinadi. Kupin-cha burun suyaklari va burun tusigi, ba’zan yukori jag suyagining pesho-na usigi sinadi, bolalarda suyak choklari kengayadi. Burun suyaklari-ning sinishi zarb yon tomondan ta’sir etganda yuzaga keladi, bunda burun suyagining cheti sinadi yoki burun-peshona bugimi buziladi, na-tijada va burun yon tomonga kiyshayadi. Burun suyaklari va burun gum-bazining botishi natijasida burun tusigining shakli buziladi. Kucha transport xodisalarda burunning yumshok tukimalari, suyak va togay-lari, burun atrofi bushliklari, kuz kosasi va kalla suyagi jaroxat-lanadi. Belgilari.. Burun jaroxatida odatda burundan kon okadi, burun te-risi va kuz kovoklarda kontalashlar paydo buladi. Yumshok tukima-lar shishadi, suyak parchalarining xarakati, teriosti emfizemasi kuza-tiladi, burunning nafas olish va xid sezish faoliyati buziladi. Ri-noskopiyada burun bushligi shillik kavati yirtilganligi, burun bush-ligi torayganligi, burun chiganoklari botganligi, burun tusigi kiyshayganligi kuzga tashlanadi. Burun tusigi shillik kavatining shishi (ayniksa ikki tomonlama shishi) burun tusigi gematomasidan darak beradi. Bemorda burun orkali nafas olish faoliyati buzilganligi yoki xid sezish yullari yopiliganligi tufayli xidni sezish kobiliyati pasayadi, xid sezish asab tolalari uzilgada esa u butunlay yukotiladi. Diagnoz bemor shikoyatlari, anamnez va rinoskopiya ma’lumotlari asosida kuyiladi. Jaroxatning xajmi zond yordamida aniklanadi. Yopik jaroxatlarda yumshok tukimalarning shishi tufayli tashxis ku-yish kiyinlashadi. Maxalliy ogrik, burun soxasining shishi, konta-lashlar, burun tusigining kiyshikligi tashxis kuyishga yordam beradi. Galvirsimon suyakning elaksimon plastinkasi singanda va bosh miya kattik pardasi zararlanganda bemorda likvoreya kuzatiladi. Bunday bemor darxol kasalxonaga yotkizilishi shart. Rentgenografiya tekshiruvi burun - iyak va yon proeksiyalarda baja-riladi. Davolash tadbirlari jaroxatning shakli va bemorning umumiy axvolini e’tiborga olgan xolda utkaziladi. Ifloslangan jaroxat maydonida birlamchi jarroxlik ishlovi bajariladi va teri ostiga koksholga karshi tozalangan anatoksin yuboriladi ( emlangan bemor-ga- 0,5 ml, emlanmagan bemorga - 1 ml). Keyin Bezredko buyicha teri ichi sinamasi utkaziladi va 3000ME koksholga karshi kon zardobi yuboriladi. Bemorni kasalxonaga yuborish ayrim sabablarga kura kechiktirilganda jaroxat maydonining cheti tikiladi. Xayvon tish-laganda bemor birinchi tibbiy yordamdan sung kuturishga karshi emlanadi. Burun suyaklari joy-joyiga urnatilgandan sung ba’zan kon okishi uz-uzidan tuxtaydi. Kupincha bemorga burun old tikmasi bajariladi, u suyak parchalarini uz joyida ushlab turishga yordam beradi. Bolalar-da elastik tikma kullanadi. Burundan kon okishi tuxtamagan xolda burun orka tikmasi bajariladi. Burun kanotlari soxasiga muz par-chasi kuyiladi. Tikma 1-2 kunda almashtiriladi. Ochik jaroxatlarda birlamchi jarroxlik ishlovi utkaziladi, ja-roxatning cheti tikilib asseptik boylam kuyiladi. Ifloslangan ja-roxat maydoni dastlab antiseptik eritma bilan yuviladi. Keyin maxsus koshikcha yordamida singan suyak va togay parchalari olib tash-lanadi. Yumshok tukimalar iloji boricha koldiriladi. Suyak parcha-larini joy- joyiga urnatish muxim kosmetik axamiyatga ega. Burun tusigi gematomasi va xuppozi. Kuchli zarb ta’sirida togay-usti (suyakusti) pardasi togaydan ajralib, togay (suyak ) va togay-usti (suyakusti) pardasi orasida kon tuplanadi, ya’ni gematoma xosil buladi. Burun tusigi gematomasi yukumli virus kasalliklarida, chaka-loklarda (tugilish paytida) xam xosil bulishi mumkin. Gematoma bir tomonlama yoki ikki tomonlama bulib burun tusigining togay kis-mida, ba’zan orka kismida joylashadi. Bir tomonlama gematomada burun orkali nafas olish buzilmaydi, shuning uchun bemor unga e’tibor bermaydi,natijada gematoma yiringli xuppozga aylanadi. Yiringli jarayon turt burchak togayga tarkalganda bemorda burun xondroperixondriti rivojlanib burun tusigi kiyshayishiga olib keladi. Ba’zan xuppoz burun tomiga tarkalib kalla suyagi ichi aso-ratining rivojlanishiga sabab buladi. Belgilari. Burun gematomasida burun bitishi kundan kun kuchaya bo-radi, burun orkali nafas olish kiyinlashadi, undan shilimshik yoki kon aralash ajralma okadi,bemorda xidni sezish kobiliyati yukoladi. Diagnoz rinoskopiya asosida kuyiladi, bunda xar ikki tomonda bu-run tusigining old kismida yumshok kuk-kizil yoki tuk-kizil shish aniklanadi. Burun gematomasi burun chipkoni va burun saramasidan farklanadi. Davolash. Burun gematomasi yugon igna yordamida punksiya kilinadi. Burun tusigi xuppozi keng ochiladi, jaroxat maydoniga rezina naycha urnatiladi. Ikki tomonlama xuppozda yiringli uchok xar ikki to-monda aloxida ochiladi. Xuppoz ochilgandan sung xosil bulgan bushlik ichiga gipertonik eritmaga namlangan paxta tikma kuyiladi. Bemorga antibiotik va desensibilizatsiya vositalari tavsiya kilinadi. 2.2. Burun yot jismi. Burun bushligida tanga, munchok, nuxat, pista, tugma, uyinchoklar-ning kichik kismi, kogoz parchasi tikilib kolishi mumkin. Chikaril-may kolgan burun yot jismi rinolitga aylanadi. Belgilari.. Bemorda burun orkali nafas olish bir tomonlama kiyin-lashadi, undan yokimsiz xid keladi, burunning bir tomonidan yi-ringli ajralma okadi, burun daxlizi soxasi kizaradi. Diagnozda anamnez ma’lumotlari muxim axamiyat kasb etadi. Rino- skopiyada burun bushligining shillik kavati shishganligi, kon tomir-larni toraytiruvchi dori surtilgandan sung yot jism borligi kuzga tashlanadi. Rentgenkontrastli yot jism rentgenografiya yordamida aniklanadi. Yukori jag bushligida tikilib kolgan yot jism sinusit va kuz yoshi yulining yalliglanishiga sabab buladi. Davolash. Burun yot jismi ilgak yordamida olib tashlanadi. Askarida kurtini va zullukni chikarib olishda kiskich ishlatiladi. Ostritsa kurtini chikarib olish uchun burun ichiga dastlab mentol, zullukni chikarib olish uchun - 10% natriy xlorid eritmasi tomiziladi. Burun ichiga kirib kolgan yirik xasharot ilgak yordamida chikarib olinadi. Burunni yuvish man etiladi. 2.3. Burundan kon okishi Burundan kon okishiga maxalliy va umumiy kasalliklar sabab buladi. Burundan kon okishiga sabab bulgan umumiy kasalliklar : -utkir yukumli kasalliklar (kupincha gripp); -arterial gipertoniya; -ateroskleroz; -yurak, jigar, buyrak kasalliklarining ogir shakli; -kon kasalliklari; kon ivishining buzilishi, davolashda antikoagulyantlar mikdorini oshirilishi; -septik va zaxarlanish xolatlari; -gipo-va avitaminozlar; -ayollarda xomila va xayzning buzilishi ( vikar konashlar); -atmosfera bosimining pasayishi, jismoniy zurikish, isib ketish; -nur kasalligi. Burundan kon okishiga sabab bulgan maxalliy kasalliklar: -burun va burun atrofi bushliklarining jaroxati; -kon tomir devorining buzilishiga olib kelgan burun shillik kavatining atrofik jarayonlari; -burun va burun atrofi bushliklarining xavfli usmalari; -xavfsiz usmalar (angioma, angiofibroma); -burun bushligi yot jismi. Klinik manzara.. Burundan kon okishi tusatdan yoki prodromal belgilardan sung boshlanadi ( bosh ogrishi, kulok shangillashi, bosh aylanishi, burunni kichishi). Burundan kon okishi yukori nafas yullari va oshkazon konashidan farklanadi. Burundan okkan konning rangi odatda tuk kizil buladi, bemor boshini orkaga tashlaganda xal-kumning orka devorida kon kurinadi. Upkadan okkayotgan kon kupik-li, oshkazondan okkayotgan kon - ivigan va tuk kizil rangda buladi. Ba’zan bemor konni yutganligi tufayli unda kon aralash kusishi kuzatiladi. Diagnoz aniklangandan sung yukotilgan konning mik-dori, konayotgan maydon va kon okishning sababi aniklanadi. Konning yukotilish darajasini aniklash ---------------------------------------------------------------------------------------------- ! Konning ! Yukotilgan ! Konning ! Eritrotsitlar! Gemo - ! Gema- ! ! yukotilish ! konning !solishtirma! soni ! globin ! tokrit! ! darajasi ! xajmi (ml) ! ogirligi ! ! ! ! ---------------------------------------------------------------------------------------------- ! I ! 500 gacha ! 1055 ortik ! 4,5-5,0 ! 60 kup ! 40 kup ! ! II ! 500-1000 ! 1050-1055 ! 3,5-4,0 ! 50-60 ! 30-40 ! ! III ! 1000-1500 ! 1045-1050 ! 3,0-3,5 ! 40-50 ! 20-30 ! IY ! 1500 ortik ! 1045 ! 3,0 ! 40 ! 20 ! ---------------------------------------------------------------------------------------------- Bundan tashkari bemorning umumiy axvoli, teri va shillik kavati-ning rangi, kon bosimi, tomir urishi, nafas tezligi e’tiborga oli-nadi. Kon kam mikdorda oksa burun bushligidagi konayatgan may-donini aniklash oson buladi, odatda u burun tusigining old-pastki bulimida joylashadi (Kisselbax, Littlya maydoni). Ba’zan burun tusigining shillik kavatida yoki burun chiganoklarida konayotgan shish kuzga tashlanadi. Kasallikning sababini aniklashda anamnez ma’-lumotlari, klinik tekshiruvlar, kon va siydik taxlili, koagulogram-ma yordam beradi. Bemor xayoti uchun xavfli bulgan kuchli kon okishi tusatdan boshlanadi va kiska muddatda kup mikdorda kon yukotiladi. Ba’zan bunday kon okishdan oldin bemorning kuz oldi korongi-lashadi, boshi lukillab ogriydi. Kon uz-uzidan tuxtagandan sung kon okishiga kupincha burun kon tomirining jaroxati, yuz suyaklari va kalla suyagi asosining sinishi, kon tomirlarning kengayishi, xavfli usma sabab bulganligi aniklanadi. Burnidan kup mikdorda kon oka-yotgan bemor shoshilinch ravishda LOR-bulimga, ba’zan reanimatsiya bulimiga yotkiziladi. Kon guruxi aniklangandan sung, konning yuko-tilishiga karshi chora-tadbirlar utkaziladi. Burundan kon okishini tuxtatish usullari. 1.Birinchi tibbiy yordam - bemor utirgan yoki yotgan xolatda burun bushligining old bulimiga 3% vodorod peroksidi namlangan paxta tikma kuyiladi, burun kanotlari burun tusigiga bosiladi, burun kanotlari soxasiga muz parchasi kuyiladi. Bemorga tinchlanish, chu-kur va erkin nafas olish maslaxati beriladi. Bemor yotgan xonaning xavosi tozalanadi. 2.Burun bushligida konayotgan kon tomirni kuydirish. Burundan kayta- kayta kon okishi kuzatilganda konayatgan maydonda kon tomirlar kuydiriladi: burun shillik pardasi 2% dikain yoki 0,1% adrenalin yordamida ogriksizlantirilgandan sung konayotgan maydonga 20% sirka kislotasi, 30% kumush nitrat yoki vagotil eritmasi surtiladi. 3. Kumush nitrat ”marvaridi” usuli. Kumush nitrat kristalchasi olovda kizdirilgan tugmali zond uchiga olinadi va konayatgan may-donga surtiladi. 4. Konayotgan kon tomirining atrofiga 2-5 ml 0,25-0,5% novokain va 5% amnokapronat kislotasining aralashmasiga (1:1) 1-2 tomchi adrenalin gidroxlorid kushib yuboriladi. 5. Burun old tikmasi. Burun old tikmasini bajarishda burun kengaytirgich, tigsiz pinset yoki burun kornsangi va 40-50 sm uzunlikda doka tampon kerak buladi. Ogriksizlantirish uchun burun ichiga 2% dikain, 10% lidokain surtiladi, muskul orasiga 1 ml 2% dimedrol, 1ml 1% promedol, 2ml 50% analgin yuboriladi. Doka tampon 4-5 sm masofada pinset bilan ushlanadi va burun bushligining tubidan boshlab bir-birining ustiga kavat-kavat kilib zich joylanadi, bunda doka tamponning uchi burun-xalkumga va xal-kum devoriga tegmasligi lozim, aks xolda bemorda kusish xarakati paydo buladi. Doka tampon zich joylanmaganda old burun tikmasi kon okishini tuxtatmaydi. Tikma 48 soatga koldirilganda vakti-vakti bilan unga vezelin yogi 1ki 3% vodorod peroksidi tomiziladi. Bundan tashkari burun old tikmasini kuruk trombin, fibrin tolasi, kon tuxtatuvchi surgich, antibiotik eritmasiga shimdirilgan paxta, rezina kateter yoki rezina kulkopning barmogi ichiga paxta yoki doka joylangan moslama yordamida bajarsa buladi. Kon burun tusigining old kismdan oksa burunga uzunligi 7-8 sm bulgan bir nechta doka tamponlar ketma-ket joylanadi. Kon burun bushligining urta yoki orka bulimlaridan oksa yoki konayotgan maydon noanik bulsa, unda tikma burunning bir tomoniga joylanadi ( bunda 2-3 dona uzun doka tampon kerak buladi ). Burun bushligiga kiritishdan oldin doka tampon 3% vodorod peroksidi yoki 5% aminokapronat kislotasiga, dala sharoitida- 70% spirtga shimdiriladi. V.I.Voyachek taklif etgan burun old tikmasining “ilgak” usuli kuyidagicha bajariladi. Xamshira uzunligi 30 sm bulgan va vazelin yoki gemostatik eritmaga shimdirilgan doka tasmaning urtasini burun daxlizi soxasida ushlaydi. Vrach kiyshik kiskich yoki burun raspatori yordamida doka tasmaning urtasini 6-7 sm chukurlikda burun bush-ligiga kiritadi va “ilgak” shaklida ikki kavat kilib joylaydi, “ilgak” orasiga esa gemostatik eritmaga shimdirilgan boshka doka tampon joylanadi. “Ilgak” va doka tamponning kolgan bulagi kesi-ladi. Bunday tikma oson va ogriksiz olinadi; 24-48 soatdan sung tikmaga 3% vodorod peroksidi tomiziladi va avval doka tampon , bir kundan sung - “ilgak” olib tashlanadi. 4.Burun orka tikmasi. Gemastatik terapiya va burun old tikmasi yordam bermagan xolda burun orka tikmasi bajariladi. Buning uchun dastlab bemor burun- xalkumining xajmi aniklanadi, odatda bir-biriga yonma-yon kuyilgan katta barmoklar tirnok falagalarining ul-chami burun-xalkum xajmiga mos keladi. Keyin ulchami 2x2x2 sm bul-gan kubsimon doka tuguncha tayyorlanadi, buning uchun eni 1,5-2,0 sm, buyi 40-50 sm bulgan bir nechta doka salfetkalar ustma-ust kuyiladi va uzunligi 60-70 sm bulgan ikkita yugon ipak ip bilan zich boglanadi (yumshok tampon kon okishini tuxtatmaydi). Iplarning 4 uchidan biri kesib tashlanadi. Burun orka tikmasi kuyidagicha bajariladi: - burunning konayatgan tomoniga № 15-18 rezina kateteri kiritiladi, kateterning uchi xoanalardan utib xalkumda, tanglay chodirining or-kasida kurinishi lozim; - kateterning uchlari ogiz-xalkumda kuringandan sung, ularning xar biri kornsang yoki pinset yordamida ogiz orkali 4 -5 sm tashkariga chikariladi. - kateterning uchlariga tugunchaning ikki ipi boglanadi (iplarning uzunligi 20 sm bulishi kerak). - vrach chap kuli bilan kateterlarni va ularga boglangan iplarning uchini burun orkali chikarib oladi, bir vaktning uzida ung kulining kursatkich barmogi bilan doka tugunchani yumshok tanglayga, xoa-nalarga zich joylaydi. - orka tikmani burun-xalkumda ushlab turadigan juft ipak iplar chap kul bilan ushlanadi, ung kul bilan burun old tikmasi bajariladi. - burun orkali chikarilgan ikki ipning uchi burunga kirish joyida urnatilgan doka lulacha ustida boglanadi. - tikmani olib tashlashga muljallangan ip esa ogiz orkali chikarilib plastir yordamida lunjga yopishtirib kuyiladi. Ba’zan tayyorlangan doka tugunchaga kushimcha sifatida yana ikkita ipni boglash va uchlarini burunning xar ikki tomonidan tortib olish xoanalarni zich yopishga yordam beradi. Kupincha burun orka tikmasi burundan kon okishni tuxtatishga yordam beradi. Tamponni burun-xalkumda 48 soatdan ortik vaktga koldirish man etiladi, chunki patogen mikroflora doka tampondan eshituv nayi orkali urta kulokga tarkalishi mumkin. Ogir xollarda tikma 6-7 kunga koldiriladi va xar kuni antibiotik, aminokapronat kislota, ditsinon eritmalari bilan namlanadi. Burun orka tikmasining asoratlari. Burun orka tikmasidan sung bemorda urta kulokning yiringli yalliglanishi rivojlanishi mumkin. Buni oldini olish uchun kuniga bir marta otoskopiya kilish, bemorga sulfanilamid preparatlar va antibiotiklar berish lozim. Urta ku-lokda yalliglanish jarayoni rivojlanganda bemorning tana xarorati 38-39 o S kutariladi, burnidan yokimsiz xid keladi, boshi va kulogi ogriydi. Bunday xollarda burun orka tikmasi chikarib olinadi. Orka tikmani olishdan oldin bemorga muskul orasiga 2 ml 50% analgin yuboriladi. Burun orka tikmasini chikarib olish uchun iplarning uchi kesiladi va dastlab 3% vodorod peroksidi bilan namlangan burun old tikmasi, keyin burun orka tikmasi chikarib olinadi. Yumshok tanglayga zarar yetkazmaslik uchun uchinchi ip farin- goskopiya shpatelining oxirgi teshigidan utkaziladi ( shpatel tang-lay chodirigacha kiritiladi ) va kuch bilan tortiladi. 5.Pnevmatik burun tikmasi. Burun orka tikmasini takrorlash extiyoji tugilganda yoki burun va burunxalkumning yalliglanishi kuchayganda M.P.Mezrin taklif kilgan juft pnevmatik tikma usuli bajariladi. Rezina kateterning kiyshik uchiga rezina kulkopning bitta barmogi yopiladi va kateter uchidagi teshikni yopgan xolda ip bilan boglanadi, natijada kateter uchida baloncha xosil buladi. Keyin kizdirilgan igna yordamida kateterning uchidan 6 sm tashlab yangi teshik ochiladi. Kateter ustiga rezina kulkopning boshka barmogi yopiladi va ikkita ip bilan ikkinchi teshikdan yukorida va zich boglanadi. Shu tarika ikkinchi balloncha xosil buldi. Ikkala ballon zich yopilishi uchun kateterning erkin uchiga bir necha tomchi vazelin yogi tomizish lozim. Rezina kateter burun tubi va burun tusigi buylab kiritiladi, keyin ballonchalarga xavo yoki furatsillin eritmasi yuboriladi (shpris yordamida), kateterning erkin uchiga kiskich kuyiladi. Birinchi bal-loncha shishib xoanani, ikkinchisi - burun daxlizini zichs yopadi. Burun tikmasining bu usuli oson bajariladi va zararsiz xisoblanadi. Juft pnevmatik tikmani olib tashlash uchun kiskichni ochib rezina kateterni burundan chikarish kifoya. 6. Umumiy gemostatik terapiya. Burundan kon okishini tuxtatish maksadida maxalliy chora-tadbirlar bilan bir katorda umumiy gemostatik terapiya utkaziladi. Bemorga tomir ichiga tomchilab poli-glyukin (400,0), 100 ml 5% aminokapronat kislotasi; jelatinol (450,0 - 900,0), Ringer-Lokk (1000 ml), 10 ml 10% kalsiy xlorid yoki kal-siy glyukonat yuboriladi, muskul orasiga 1ml 1% vikasol, 2-4 ml 12,5% ditsinon yoki 2ml etamzilat natriy yuboriladi; namlangan kis-lorod, yurak faoliyatini yaxshilovchi vositalar buyuriladi. Utkir kon yukotilishida (1000 ml kuprok) kon mikdorini koplash va kon okishni tuxtatish maksadida bemorga eritrotsitlar, kon zardobi yoki donor koni kuyiladi. Kon tomir devorining utkazuvchanligini yaxshilash uchun rutin (0,04 kuniga 3 marta), askorbin kislotasi 5% (5,0 ml muskul orasiga yoki tomir ichiga ) tavsiya kilinadi. Konning fibrinolitik faolligi oshganda ( masalan, geparinni kul-lash natijasida) tomir ichiga tomchilab 100 ml 5% aminokapronat kislotasi va 5 ml 5% protamin sulfat yuboriladi. 7.Jarroxlik usullari. Burundan kon okishni tuxtatish uchun kul-langan barcha usullar yordam bermagan xolda jarroxlik amali ba-jariladi. Konayotgan maydonni kuydirish usuli yordam bermaganda shillik kavat ostiga 5-10 ml 1% novokain yuboriladi va konayotgan shillik kavat ajratiladi, burun tusigi shillikosti rezeksiyasi ba-jariladi. Xayot uchun xavfli bulgan arterial kon okishda ( orka burun tikmasi va umumiy gemostatik terapiya yordam bermaganda) tashki uyku arteriyasi (ba’zan ikki tomonda) boglanadi. Burundan kon okishiga galvirsimon arteriyasining jaroxati sabab bulganda galvirsimon labirint ochilib katakchalari olib tashlanadi, xosil bulgan bush-likka tikma kuyiladi. 2.4. Burunning termik kuyishi Burunning termik kuyishi issik (shu jumladan,kuyosh nuri), sovuk, elektr toki ta’siri natijasida yuzaga keladi. Yumshok tukimalar kuyishining 4 darajasi tafovut etiladi: eritema (I daraja,epidermis kavati kuyadi), shish va pufakchalar (II daraja, derma kavati kuyadi), teri nekrozi ( III daraja, dermaning chukur kavatlari kuyadi), tukima nekrozi (IY daraja, tukima uladi). Belgilari. Klinik manzara kuyish darajasiga boglik . Diagnoz kiyinchilik tugdirmaydi. Davolash. Ogriksizlantirish, zararsizlantirish terapiyasi olib boriladi, tomir ichiga kon zardobi va boshka suyukliklar yuboriladi, spazmolitiklar kullanadi. Bukrun soxasiga asseptik boylam, anes-tezin, borat kislota bilan anestezin, oksiklozol, legrazol, tegra-lezol, levovinozol, olezol, 1-2% kaliy permanganat, 1-2 % tanin, furatsillin (1:5000), 10% borat lanolin eritmalari va surmalari kullanadi. Kuygan maydonga darxol muz yoki sovuk narsa kuyiladi, amizol, levomizol aerozollari sepiladi. Burunning sovuk urishida burunda pufakchalar, nekroz maydonchalari va yaralar paydo buladi. Belgilari . Burunni kizarishi va ogrishi. Diagnoz kiyinchilik tugdirmaydi. Davolash.. Ogriksizlantirish, antibiotikoterapiya, jarroxlik davo-lash usuli kullanadi. Yengil suvuk urishlarda burun soxasiga issik boylam kuyiladi. (Burov suyukligi yoki indifferent surtma sur-tiladi). Burun terisiga spirt surtiladi, pufakchalar ochiladi. Be-morga UBN, UVCh muolajalari tavsiya kilinadi. 2.5. Burun atrofi bushliklarining jaroxati. Burun atrofi bushliklarining jaroxati odatda kucha transport xo-disalarida, turli shikastlarda yuzaga keladi. Peshona va galvirsi-mon suyaklarning jaroxati kupincha burun, kuz va kuz kosasi, ba’zan kalla suyagining jaroxati, yukori jag bushligining jaroxati kuz kosasi pastki devori, chakka suyagi, tishlar va ogiz bushligining jaroxati bilan birga uchraydi. Peshona bushligining jaroxati galvirsimon va yukori jag bush-liklarining jaroxatiga nisbatan kuprok uchraydi. Peshona bushli-gining jaroxati kupincha koshusti soxasida, galvirsimon bushligi-ning jaroxati - kuz kosasining medial kismida va burunning yon tomonida, yukori jag bushligining jaroxati - kuz kosasining pastki chegarasi va yuz soxasida sodir buladi. Burun atrofi bushliklarining jaroxati turlicha namoyon buladi; suyak devorining yorilishi, sinishi, suyak parchalarini bushlik ichiga kirib kolishi va x.k.. Burun atrofi bushliklarining jaroxati kalla suyagi devorining jaroxatiga kura kalla bushligiga tarkalgan yoki tarkalmagan jaro-xatlarga bulinadi. Tarkalmagan burun yon bushliklari va kalla suyagi-ning jaroxati bosh miya chaykalishi, bosh miya jaroxati yoki kisilishi belgilari bilan namoyon buladi; tarkalgan jaroxatlarda kupincha kalla suyagi ichi asoratlarining belgilari rivojlanadi. Kalla suyagi singanda va bosh miya kattik pardasi jaroxatlanganda jaroxat may-donidan, burun yoki xalkumdan orka miya suyukligining okishi ( likvo-reya) kuzatiladi. Belgilari. Aralash jaroxatlarning belgilari xilma-xil bulib, ular bushlik va atrof tukimalar kay darajada zararlanganligiga boglik buladi. Ogir jaroxatlarda bemorda shok (karaxtlik) xolati kuzatiladi. Diagnoz burun atrofi bushliklarining rentgenografiyasi, rentgeno-skopiyasi, kompyuter tomografiya natijalari asosida kuyiladi. Davolash. Shoshilinch tibbiy yordam ogriksizlantirish, kon okishini tuxtatish va bemorni darxol kasalxonaga yuborishdan iborat. Kasal-xonada zararlangan bushlikda jarroxlik amali utkaziladi. Bola-larda burun va burun atrofi bushliklarining aralash jaroxati yuz skeleti jaroxati bilan birga uchraydi. Yuzining urta kismi jaro-xatlangan bolalarda yuz suyaklarining usishi buziladi, keyinchalik yuz skeletining deformatsiyasi rivojlanadi. Belgilari aralash jaroxatning turiga boglik buladi. Diagnoz tashki tekshiruv, rinoskopiya, rentgenologik tekshiruv, kom-pyuter tomografiya natijalari asosida kuyiladi. Davolash. Bemor shoshilinch ravishda kasalxonaga yotkiziladi, unga tegishli davolash tadbirlari utkaziladi. 3.9. Xalkum va xikildok jaroxatlari. Xalkumning mexanik jaroxatlari tashki yoki ichki, yopik yoki ochik jaroxatlarga bulinadi. Xalkum va xikildok jaroxatlarida bemorda nafas faoliyati buzi-ladi, yutinishi kiyinlashadi, ovozi uzgaradi, yutal va teriosti emfi-zemasi kuzatiladi. Laringospazm xamda nafas yullarini togay, yum-shok tukima parchasi va gematoma bilan yopilishi natijasida bemorda bugilish xolati yuzaga keladi. Xikildok daxlizi jaroxatlanganda suyuklik va ovkat parchalarining nafas yullariga tushishi va bemor yutalganda jaroxat maydoni orkali chikarilishi kuzatiladi. Jaro- xat maydonidan xavoni, konni, balgamni va shilimshik moddani chika-rilishi xikildok va traxeyaning ochik jaroxatlarida xam kuzatiladi. Xalkum va xikildokning yopik tashki jaroxatlariga lat yeyish, sinish, teriosti tukimasining yirtilishi kiradi va kupincha kucha transport xodisalarda, sport uyinlarida sodir buladi. Bemorda ogrik, shish, shillik kavatga kon kuyulishi, terining shilinishi kuzatiladi. Tilosti suyagining sinishida bemor ogzini ochganda va tilini chikar-ganda ogrik paydo buladi, uning nutki va yutinishi buziladi. Jaroxat maydoni paypaslanganda ogrik, shish va krepitatsiya anikla-nadi. Xikildok togaylari singanda va yumshok tukimalari yirtilganda bemorda emfizema, disfagiya, nafasning buzilishi va ovozining uzga-rishi kuzatiladi. Ogir jaroxatlarda xikildok tilosti suyagi va tra-xeyadan ajralib bemorda bugilish xolati, buyin, yuz va kukrak kafasi emfi-zemasi rivojlanib bemor xayotiga xavf solishi mumkin. 1. Xalkum va xikildokning ichki jaroxati kupincha mexanik jaro-xatda xamda termik va kimyoviy kuyishlarda yuzaga keladi. Bola ogziga solingan kalam yoki chup bilan yikilganda yumshok tanglayning teshi-lishi yoki xalkum orka devori shillik pardasining yirtilishi sodir buladi. Xalkumda gematoma, shish va yalliglanish belgilari kuza-tiladi. Bunday jaroxatlar yot jismni chikarib olish yoki endoskopiya paytida xam sodir bulishi mumkin. Intubatsiya yordamida ogriksizlantirish usuli keng kullanishi tufayli xikildok shishi, ovoz burmalarining falaji, intubatsiyadan sungi granulemalar tez-tez uchrab turadi. Xalkum va xikildokning shillik kavatini xasharotlar (ayniksa ari) chakkanda kiska vakt ichida maxalliy shish rivojlanib bemorda bugi-lish xolati yuzaga keladi. Xikildok yoki traxeya yorigiga zulluk kirib kolganda bemorda yutal, kon aralash kusish, ovozining bugilishi, nafasining kiyinlashishi va bugilish xolati rivojlanishi mumkin. Diagnoz kuyish uchun jaroxat kachon va kanday vaziyatda sodir bulgan-ligi, yot jism bor-yukligi aniklanadi. Burun bushligi, burun-xalkum, xikildok-xalkum va jaroxat may-doni kuzdan kechiriladi va yot jism bor-yukligi aniklanadi. Bemorda kon guruxi va rezus-omil tekshiriladi, xalkum rentgenografiyasi va jaroxatning joylashuviga jarrox, stomatolog va otorinolarinoglog kurigi utkaziladi. Tekshiruvda buyin yumshok tukimalarining zararlanganligi, kon-talash va gematoma paydo bulganligi, bevosita laringoskopiyada xi-kildokning shillik kavati va togaylari jaroxatlangan, yorigi to-raygan, bugimlari siljiganligi kuzga tashlanadi. Bundan tashkari bemorga xikildok rentgenografiyasi, kompyuter tomografiyasi tekshi-ruvlari utkaziladi. Davolash. Bemor shoshilinch ravishda shifoxonaga yotkiziladi. Kuchli kon okishlarda jaroxat maydonidan pastda uyku arteriyasiga bosuvchi boylam kuyiladi. Nafasning keskin buzilishida shoshilinch ravishda intubatsiya yoki traxeostomiya amallari bajariladi (traxeotomiya, konikotomiya) bajariladi. Xalkum va xikildokning kichik ichki jaroxatlarida jaroxat may-doni tozalanib bemorga antibiotikoterapiya tavsiya kilinadi. Belgilari: bemorda ogrik, yutinishning buzilishi, ogizdan sulak va kon okishi, ba’zan buyin soxasining shishi, emfizemasi kuzatiladi. Birinchi yordam: shillik kavat shilinganda jaroxat maydoniga 3% kumush nitrati surtiladi. Yumshok tanglay yoki xalkumning yon devori yirtilganda jaroxat maydoni ketgut bilan tikiladi, unga koksholga karshi zardob yuboriladi va yalliglanishga karshi terapiya utkazila-di. Bunday bemor vrach nazorati ostida bulishi lozim. 2. Xalkumning tashki jaroxatiga aralash (buyin, kalla suyagi, gavda, kul- oyoklarning jaroxati bilan birga uchrashi) va ochik ( ke-silgan, sukilgan, majaglangan, uk-yoy jaroxati) jaroxatlar kiradi. Belgilari: bemorda ogrik, kon okishi, pastki jag va tilosti suyagi-ning jaroxatida nafas, nutk, yutinishning buzilishi va teriosti em-fizemasi kuzatiladi. Tashxis kasallik belgilari, paypaslash, endo-skopiya va rentgenografiya tekshiruvlari yordamida aniklanadi. Xal-kumning tashki jaroxatida shoshilinch ravishda kon okishni tuxta-tish, nafas faoliyatini tiklash tadbirlari utkaziladi. Davolash tadbirlari LOR- yoki reanimatsiya bulimida utkaziladi. Kuchli arterial kon okishda umumiy uyku arteriyasi bosiladi, jaroxat maydoni kuzdan kechirilib konayotgan kon tomir boglanadi. Nafasning keskin buzilishida (xikildok torayishining III-IY darajasi) intubatsiya, traxeostomiya yoki konikotomiya jarroxlik amali baja-riladi. Unga koksholga karshi zardob yuboriladi, yalliglanishga kar-shi va infuzion terapiya utkaziladi. Bemor zond orkali ovkatlan- tiriladi. 3.10. Xalkum yot jismi Yot jism (tishtozalagich, igna, tugnagich, tugma) ogiz yoki burun bush- ligida, xikildokxalkumda tikilib kolishi mumkin. Belgilari: bemorning tomogi ogriydi, kichiydi, ba’zan ogrik kulok soxasiga tarkaladi, unda yutal, ogzidan sulak okishi, kungli aynishi kuzatiladi. Diagnoz endoskopiya (faringoskopiya, bevosita laringoskopiya, orka rinoskopiyada ) tekshiruvlari yordamida aniklanadi. Kupincha utkir uchli yot jism ( balik suyakchalari, igna) murtakda, til ildizida va noksimon chuntakda tikilib koladi. Murtaklarni kuzdan kechirilganda old ravokchalar shpatel bilan bosiladi va murtak medial tomonga siljitiladi. Odatda yot jism lakunada yoki murtak va ravokcha orasida joylashgan shillik kavat burmasida tikilib koladi. Ba’zan yot jismning bir uchi murtak tuki-masiga sukilgan buladi, uning ikkinchi uchi - til ildiziga tegib tu-radi, laringoskopiyada til ildizi shillik kavatining shilinganligi kuzga tashlanadi. Murtakning pastki kismi, murtak va ravokcha ora-sidagi shillik kavatning burmasi barmok yordamida paypaslanadi. Til ildizi va noksimon chuntak soxasini kuzdan kechirish va tikilib kolgan yot jismni chikarib olish uchun shillik kavatga 2% dikain, 0,1% adrenalin, 10% lidokain surtiladi. Tekshiruvda til murtagi tukima-sining, til ildizi va xikildokusti kopkogi orasidagi bushlik xola-tiga e’tibor beriladi. Noksimon chuntak bevosita laringoskopiyada (gipofaringoskopiya) kuzdan kechiriladi. Muolaja bemorning boshi oldinga yoki yot jism tomonga egilgan xolda bajariladi, bunda til ildizi, xikildokxalkum yon devori, chumichsimon togay va chumichsimon-xikildokusti kopkogi burmalarining shillik kavati shilingan va shishganligi, noksimon chuntak torayganligi kuzga tashlanadi. Ayrim xollarda xikildokxalkumning shillik kavati zond yordamida tekshi-riladi. Yosh bolalarda noksimon chuntak bilvosita laringoskopiyada (gipofaringoskopiya) kuzdan kechiriladi. Yot jism noksimon chuntak yoki murtakning paski kismida tikilib kolganda paypaslash paytida pastki jag burchagi yumshok tukimalarining soxasi ogriydi. Zarur bulganda bemorga G.M.Zemsov buyicha buyin rentgenografiya tekshi-ruvi utkaziladi. Davolash. Xalkum yot jismi faringoskopiyada korsang yordamida chi-karib olinadi. Til ildizi yoki noksimon chuntak soxasining yot jismi xikildok korsangi yordamida maxalliy ogriksizlantirishdan sung bajarilgan bevosita laringoskopiyada chikarib olinadi. Yosh bolalarda xikildok-xalkum yot jismi bilvosita laringoskopiyada (gipofaringoskopiyada) chikarib olinadi. Burun-xalkum yot jismlari orka rinoskopiyada maxalliy ogriksiz-lantirish ostida korsang yoki Mikulich kiskichlari yordamida chikarib olinadi. Burun- xalkumga zulluk kirib kolganda dastlab 10% tuz yuboriladi, keyin zulluk chikarib olinadi. 3.11. Xalkumdan kon okishi Xalkum orka devori, tanglay murtaklari, tangalay ravoklari va til murtagining mexanik jaroxatlarida xalkumdan kon okishi kuzatila-di. Bundan tashkari utkir faringit, yarali-nekrotik angina, para-tonzillit va xalkum orkasi xuppozida, turli umumiy kasalliklarda, kon tomirning kengayishida yoki arroziyasida, jismoniy zurikishda, kattik yutalda va jarroxlik amalining (adenotomiya, tonzilektomiya) asorati sifatida xalkumdan kon okishi yuzaga kelishi mumkin. Kon okishning keskinligi konayotgan jaroxat maydonining xajmiga va joylashuviga boglik buladi. Jaroxatda kon xalkumning ichki devoridagi kon tomirlardan okadi. Faringoskopiyada shillik kavat shilingan, yaralangan, yumshok tanglay va ravoklar yirtilganligi kuzga tashlanadi. Jarroxlik amalidan sung xalkumdan kon okishi dastlabki soat-larda, ba’zan 1,5-2 xaftadan sung yuzaga kelishi mumkin. Adenoto-miyadan sunggi kon okishlarga limfadenoid tukimaning koldiklari sabab buladi. Tonzillotomiyadan sunggi kon okishlar barcha xalkum kon okishlarining 6,5 - 9 % tashkil kiladi. Utkir faringitda kichik kon tomirlardan kon okib uz-uzidan tux-taydi. Yarali- nekrotik anginada karash olingandan sung osti konaydi. Paratonzillyar xuppozda ba’zan tashki uyku arteriya va uning shoxa-laridan, ichki uyku arteriya yoki ichki buyituruk arteriyadan kon okishi kuzatilishi mumkin. Belgilari. Xalkumdan kon okishi odatda kon tupirish bilan na-moyon buladi. Diagnoz anamnez ma’lumotlari va faringoskopiya asosida kuyiladi. Bemor shilimshik va kon aralash balgam tupiradi, yutal kuzatil-maydi. Konayotgan maydonni aniklash uchun faringoskopiya, orka rino-skopiya va bevosita laringoskopiya tekshiruvlari utkazladi. Davolash..Bemor darxol shifoxonaga yotkiziladi. Adenotomiyadan sung yuz bergan kon okishlarda readenotomiya kilinadi va limfadenoid tu-kima koldiklari olib tashlanadi. Burun-xalkumdan kon okishi yuzaga kelganda burun orka tikmasi bajariladi. Bemor 100-200 ml kon yukotganda unga 30-50 ml mikdorda donor koni kuyuladi. Agar xalkumdan kup mikdorda kon okishi ku-zatilsa, unda zararlangan tomonda tashki uyku arteriyasi va kichik kon tomirlar boglanadi. 3.12. Xikildok, traxeya , bronx va kizilungach yot jismlari. Ovkatlanish yoki uyin paytida, bola yugurganda, yigilganda yoki gapirganda ogziga olgan yot jism nafas yullarida tikilib kolishi mumkin. Kattalarda xam xikildokxalkum ximoya refleksi susayganda yot jism yoki protez tishlarning nafas yullarida tikilib kolishi uchrab turadi. Anamnez. Yot jism nafas yullarida tikilib kolganda bemorda xuruj-li yutal paydo bulib, tusatdan bugilish xolati yuzaga keladi. Xuruj-li yutal va stenotik nafas bir necha bor takrorlanib turadi. Klinik manzara: Xikildok yorigida tikilib kolgan yirik yot jismda bemorda bugilish xolati yuzaga keladi, u yutaladi, ba’zan kusadi. Yot jism ovoz yorigi soxasida tikilib kolganda bemorning ovozi pasaya-di,afoniya kuzatiladi. Xikildok yorigida kichik yot jism tikilib kol-ganda shillik kavatining yalliglanishi va shishi tufayli bemorda xikildok torayishi xolati rivojlanishi mumkin. Kattalarda xikil-dok yot jismi (igna, tugnogich, balik suyakchalari) bevosita laringo-skopiyada aniklanadi. Traxeyada asosan ovoz yorigidan utgan yot jism tikilib kolishi mum-kin (yongok donalari, nuxat, usimliklar urugi). Xurujli yutal bemor xayajonlanganda yoki kechasi kuchayadi. Traxeyada xarakatchan yot jism tikilib kolganda auskultatsiyada kuyidagi belgilar aniklanadi: yutal paytida yoki nafas chikarilganda “urilish” tovushi eshitilishi, traxeya soxasi paypaslanganda turtkini xis etish, bemor ogzini ochib nafas olganda xushtak tovushi eshitiladi. Traxeyadagi xarakatchan yot jism ba’zan xikildok soxasida tikilib kolib bemorda tusatdan ri- vojlangan bugilish xolatiga sabab bulishi mumkin. Yot jism bronxlarda tikilib kolganda bemorda xurujli yutal va nafasning buzilishlari takrorlanib turadi. Xurujlar orasida be-mor erkin nafas oladi. Auskultatsiyada yot jism tikilib kolgan to-monda bemorning nafasi susayganligi, kuruk va xul xirillash eshiti-ladi. Perkussiyada tovushning kiskarganligi yoki kutisimon bulgan-ligi aniklanadi. Bronxlarda tikilib kolgan yot jismda rentgenologik manzara. kuyidagicha buladi: kontrastli yot jism kukrak kafasi rentgenogram-masida kurinadi, kontrastsiz yot jismda bronxning turli darajada yopilib kolishi kuzatiladi: - bronx butunlay yopilib kolganda bemorda abturatsiyali atelektaz kuzatiladi, upka soyasi xiralashadi, diafragma gumbazi yukoriga sil-jiydi, kovurgalar orasi torayadi, kuks oraligining soyasi yon tomonga siljiydi. - bronx kisman yopilib kolganda yot jism tikilib kolgan tomonda diafragma gumbazining xarakati chegaralanadi, upka soyasi xirala-shadi, nafas olganda kuks oraligining soyasi yot jism tikilib kolgan tomonga siljiydi (Golsknext-Yakobson belgisi); - bronx klapan (ventilyatsiya) shaklida yopilganda upka tinikligi osha-di (emfizema), kovurgalar oraligi kengayib, kuks oraligining soyasi soglom tomonga siljiydi, yot jism tikilib kolgan tomonda diafrag-maning gumbazi pastga siljiydi, uning xarakati chegaralanadi. Shoshilinch tibbiy yordam. Nafas yullarida yot jism tikilib kolganda bemor shoshilinch ravishda shifoxonaga yotkiziladi. Xikildok torayi-shi xolatida yoki xarakatchan yot jismda traxeostomiya amali baja-riladi va bemor pulmonologiya bulimiga kuchiriladi. Tusatdan yuz bergan bugilish xolatida konikotomiya jarroxlik amali bajariladi. Xikildok yot jismi zudlik bilan olib tashlanadi. Katta kishilarda yot jism maxalliy ogriksizlantirish ostida bevosita laringoskopiya-da, bolalarda - bilvosita laringoskopiyada chikarib olinadi. Larin-goskopiya tekshiruvini bajarish iloji bulmaganda va xikildok tora-yishining III-IY darajasida shoshilinch ravishda traxeostomiya yoki konikotomiya amallari bajariladi. Traxeya yot jismi, ayniksa xarakatchan yot jismi shoshilinch ravishda ogriksizlantirish ostida bajarilgan yukori bronxoskopiyada chikarib olinadi. Shishgan va ovoz yorigi orkali olishning iloji bulmagan yot jism traxeostoma orkali chikariladi. Bronxlar yot jismida bemor chukur tekshiruvdan utkaziladi (aynik-sa, xarakatsiz yot jismda), keyin yot jism ogriksizlantirish ostida bajarilgan yukori bronxoskopiyada chikarib olinadi. Bronxlar yot jismida upka atelektazi yoki ventil torayish xolati yuzaga kelganda u shoshilinch ravishda olib tashlanadi. Pastki bronxoskopiya kuyidagi kursatmalarda bajariladi: - shishgan yoki utkir uchli yirik yot jism ovoz yorigi orkali chikarib olinmaganda; - yot jism bilan boglik bulgan bugilish xolatida; - bronx yot jismi yukori bronxoskopiyada chikarib olinmaganda. Ferromagnit yot jism elektromagnit usuli yordamida chikarib olina-di. Bronxoskop yordamida yot jismni chikarib olishning iloji bul-maganda bemor kukrak jarroxligi bulimiga kuchiriladi. Kizilungach yot jismlari oddiy - aylana,sillik (tanga,tugma) va asoratli - utkir,gadir-budir (gusht va balik su-yaklari, tish protezi, igna, tugnagich) yot jismlarga bulinadi. Yot jism kizilungachning fi-ziologik torayishlarida, kupincha buyin kismi torayishida tikilib koladi. Patologik uzgargan kizilungachda (kimyoviy kuyishdan sung) ovkat parchalari tikilib kolishi mumkin (meva donagi, non, nuxat). Kariyalarda kizilungach muskullarining tonusi pasayganligi tufayli ovkat parchalari tuplanib tikilib kolish xollari uchraydi. Klinik manzara: bemor yutinishi kiyinlashganligiga, ovkatlanish paytida tomogi va tush suyagining orkasi ogrishiga, kup mikdorda sulak okishiga shikoyat kiladi. Bemorning tashki kurinishi. Utkir kirrali yot jism kizilungachning buyin kismida tikilib kolganda bemor boshini oldinga va pastga egib kimirlamay utiradi, yon tomonga butun gavdasi bilan burab ka-raydi. Yot jism kizilungachning kukrak kismida tikilib kolganda bemor yarimutrok xolatni egallaydi (“yuk kutargan odam” xolati). Bolalarda kizilungach yot jismi uziga xos belgilar bilan kechadi: 1) kizilungachga yot jism kupincha uyin paytida tikilib koladi; 2) aylana va sillik yot jism kizilungachning buyin kismida tikilib kolganda bolada sulak okishi, yutal, kungil aynishi, ovkatlanishdan bosh tortish belgilari kuzatiladi; 3) kizilungachning buyin kismida yirik yot jism tikilib kolganda bolalarda xikildokning utkir torayishi yuzaga keladi; 4) aylana va sillik yot jism kizilungachda uzok vakt ushlanib kol-ganda kasallik sulak okishi, kungil aynishi, yutinishning kiyinla-shishi,yutal xurujlari,ovozning bugilishi va xansirash bilan namoyon buladi. Kizilungach yot jismining asoratli kechimida bemorning tana xa-rorati kutariladi, konda giperleykotsitoz,EChT oshishi kuzatiladi. Diagnoz. Yot jism kizilungachning birinchi fiziologik torayishida tikilib kolganda uzuksimon togay soxasi bosilganda ogriydi. Utkir kirrali yot jism kizilungachning buyin kismida tikilib kol-ganda xalkum va xikildok shillik kavatining shilingan va noksimon chuntakda sulak tuplanganligi, chumichsimon togaylarning shillik pardasi shishganligi kuzga tashlanadi. Bemor suyuklik ichganda yuzida azoblanish,boshining majburiy xola-ti yoki kusishi kuzatiladi. Tana xaroratining kutarilishi, konda EChT oshishi, leykotsitoz kizilungach yalliglanganligidan dalolat beradi. Kizilungach yot jismida rentgenologik tekshiruv kuyidagi usullar buyicha utkaziladi: 1.G.M.Zemsov buyicha kizilungach buyin kismining yon rentgenografiyasi. - 3 buyin umurtkasi soxasida joylashgan pastki jag burchagi va til-osti suyagining katta shoxasi bir - biriga mos xolda joylashishi lozim; - rentgenogrammada buyin umurtkalari anik kuzga kurinishi lozim. Buyni kalta va yugon bulgan bemorlarda yelka suyaklari yettinchi buyin umurtkasini yopib turadi, shuning uchun bunday bemorlarda rentgeno-grafiya boshi va yelkalari orkaga tashlangan xolda bajariladi. Rentgenogrammani baxolash paytida kuyidagilar e’tiborga oli-nadi: me’yorda umurtkaoldi tukima soyasining eni S4-S5 soxada 0,4 - 0,5 sm , S6 - S7 soxasida - 1,5 sm teng ; kariyalarda uzuksimon togay maydonidagi oxaklanish ba’zan yot jism sifatida baxolanishi mum-kin. G.M.Zemsov buyicha rentgenologik tekshiruvi kizilungach yot jismini aniklashga yordam beradi, kupincha u vertikal xolatda, yassi yot jism ba’zan frontal xolatda joylashadi. Kontrastsiz yot jismda va kizilungach devorining jaroxatida kuyidagi ikkilamchi belgilar e’ti-borga olinadi ; - umurtka oldi muskullarining reflektor kiskarishi tufayli umur-tka pogonasi buyin kismining shakli uzgaradi; - traxeyadagi xavo ustuni va buyin umurtkalari orasidagi umurtka oldi bushligi yumshok tukimalarining soyasi kengayadi; - “xavo nayzasi” belgisi-kizilungach yot jismida yoki kizilungach devo-ri shishganda me’dadan chikkan xavo nayza shaklida pastda tuplanadi, “nayzaning” uchi patologik uzgargan tomonga karatilgan buladi. - umurtka oldi bushligining yumshok tukimalarida xavo soyasi kuri-nadi, bu belgi kizilungach orkasidagi tukimalarga xavo kirganligini yoki parchalanish jarayonini bildiradi . 2. S.V.Ivanova-Podobed buyicha kizilungachning kontrastli rentge- nografiyasi bariy yoki yodolipol yordamida bajariladi. Rentgenogra-fiya paytida bemorga 2-3 kultum suv ichish buyuriladi. Kizilungach yot jismi yoki kizilungach devorining jaroxatiga kontrastli dog suv ichgandan sung yukolmaydi. 2 yoshgacha bulgan bolalarda kizilungach yot jismlarida kontrastli rentgenoskopiya va rentgenografiyasi yodolipol yordamida bajari-ladi.( Chunki bola bariyni kusib tashlashi va shunda u nafas yullariga tushishi mumkin). Kattalarda kizilungach yot jismini aniklash maksadida gastrofibro-skopiya tekshiruvidan foydalansa buladi. Shoshilinch tibbiy yordam. Kizilungach yot jismi shifoxona sharoitida shoshilinch ravishda bajarilgan ezofagoskopiyada chikarib olinadi. Ezofagoskopiya intubatsiyali ogriksizlantirish ostida bajariladi. Bezovta bulmagan va ozgin bemorlarda ezofagoskopiyani maxalliy og-riksizlantirish ostida bajarsa buladi. Yot jism chikarib olingandan sung kizilungach rentgenoskopiyasi utkaziladi. Ezofagoskopiya kechik-tirilganda (masalan, bemor shifoxonaga ovkatlangandan sung yoki mast xolda keltirilganda) yot jism “chikarilishini” osonlashtirish maksa- dida teri ostiga 0,1% atropin va 2% promedol yuboriladi. Bemorga antibiotikoterapiya utkaziladi. Kizilungach yot jismini ezofagosko-piya yordamida chikarib olinmaganda bemorda ezofagotomiya jarroxlik amali bajariladi va yot jism buyindagi jaroxat orkali olinadi. Asoratlar. Yot jism ta’sirida yoki ezofagoskopiya paytida kizil-ungachning devori jaroxatlanishi va keyinchalik bemorda periezo-fagit asrati rivojlanishi mumkin. Paypaslanganda buyin yumshok tukimasining soxasi ogriydi, ogrik orkaga beriladi, uzuksimon togay yoki tush suyagi soxasida kalin infiltrat paydo buladi, bemorning tana xarorati kutariladi, konda yalliglanishga xos uzgarishlar paydo buladi. Kizilungach devori teshilganda buyin yumshok tukimalari soxasi paypaslanganda orkaga beriladigan kuchli ogrik va krepitatsiya anik-lanadi, bemorda teriosti emfizemasi, kaltirash, nafas olishining kiyinlashishi, boshning majburiy xolati, buyin va tana muskullar tonusining oshishi va taxikardiya kuzatiladi. Mediastinit asoratida bemorning tana xarorati kutariladi, tomir urishi tezlashadi, tili karash bilan koplanadi, eyforiya kuzatiladi. Tush suyagi soxasi perkussiya kilinganda, umurtkalarning utkir usik-lari soxasi va paravertebral nuktalar paypaslanganda ogriydi. Be-morda Popkov belgisi musbat buladi (bemor oyoklarini chuzib yotgan xolda uning tovonlariga urilganda tush suyagi orkasi ogrigining kuchayishi). Rentgenogrammada kizilungach teshigi soxasida va kizilungach devo-rining tashkarisida kontrast modda tuplanganligi aniklanadi. Kizilungach yot jismida rivojlanadigan ogir asoratlardan biri - bu buyin va kukrak kafasi yirik kon tomirlaridan kon okishi bulib, unda bemor kip-kizil kon kusadi, tush suyagining orkasi ogriydi, kollaps xolati rivojlanadi. Asoratlarni davolash.. Ezofagit va periezofagit asoratida yot jism chikarib olingandan sung bemor parxez taomlar va yalliglanishga kar-shi tadbirlar yordamida davolanadi. Kizilungachning buyin kismi teshilganda bemor klinik va rentgeno-logik nazorat ostida buladi. Unga ogiz orkali ovkatlanish man eti-ladi, antibiotikoterapiya va infuzion terapiya utkaziladi. Ogir xol-larda mediastinotomiya jarroxlik amali bajariladi. Kizilungachning kukrak kismi teshilganda va yiringli mediastinit-da bemor jarroxlik amali yordamida davolanadi va u gastrostoma or-kali ovkatlantiriladi. Kizilungach yot jismida kip-kizil kon kusgan bemor shoshilinch ra-vishda jarroxlik bulimiga kuchiriladi. 3.13. Kizilungachning mexanik jaroxati