QURUQLIK SUVLARI: DARYOLAR, KO’LLAR, YEROSTI SUVLARI,
BOTQOQLIKLAR VA MUZLIKLAR
Kirish
I-bob. Quruqlik suvlari daryo va ko’llar yer osti suvlari.
I.1 Yer osti suvlari,yer osti suvlarining harakati. Gurunt va artezan
suvlar,geyzerlar.
I.2 Daryo va ko’llarning paydo bo’lishi, yer sharida taqsimlanishi, to’yinishi
va tiplari.
II-bob. Botqoqliklar va Muzliklar.
II.1 Botqoqliklarning vu judaga kelishi, hududlarda tarqalishi va ahamiyati.
II.2 Turli geografik kengliklarda qor chizig’i balandligi, materik va tog’
muzliklari. Hozirgi zamon muzliklari.
Xulosa:
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Quruqlik suvlari gidrosfera asosiy tarkibiy
qisimlaridan biri bo’lib unga ko’llar, yerosti suvlari, daryolar, muzliklar va
muzloqlar, botqoqliklar va boshqalar kiradi. Quruqlik suvlari iqlimga mos holda
shakllanadi va hosil bo’ladi. Masalan: Yevrosiyo materigining g’arbiy qismidagi
daryolar Atlantika okeanidan esadigan nam va iliq havo massalari tasirida yil
davomida to’lib oqadi. Yevrosiyo materigining sharqi va janubiy- sharqidagi
daryolar esa mzvsumiy xarakterga ega bo’lib yozgi yomg’irlar mavsumida to’lib
oqadi va qish qurg’oqchil davirda esa suvi juda kamayib ketadi. Bu o’lkalarda
qishloq xo’jaligi va boshqa xo’jalik tarmoqlari aynan daryo suv rejimiga mos
ravishta olib boriladi.
Ko’llar yer yuzasining pastqam, cho’kkan, botiq yerlarda hosil bo’lib kelib
chiqishi va suv xususiyatlariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Yer yuzasining eng
katta va sersuv ko’llari qoldiq va tektonik ko’llar hisoblanadi bunga Kaspiy ko’li,
Orol, Viktoriya, Baykal, Tanganika va Nyasa ko’llarini misol qilishimiz munkin.
Yerosti suvlari atmosfera yog’inlari, daryo va soylar suvining yerga
shimilishi va g’ovak jinslarda to’planishidan hosil bo’lib qurg’oqchil o’lkalardagi
asosiy suv manbayi hissoblanadi. Inson xo’jalik faoliyati davomida juda ko’p
miqdorda yerosti suvlaridan foydalanadi( qishloq xo’jaligi, komunal extiyojlarda,
sanoatda va boshqalarda).
Botqoqliklar asosa shimoliy o’lkalarda va yog’in miqdori bug’lanishdan
yuqori va harorat nisbatan pastroq bo’lgan joylarda shakilanadi. Hozirda
botqoqliklarni quro’tish orqali ular joylashgan joylar qishloq xojalikgi yerlariga va
boshqa antropogen landshaftlarga aylantirilmoqda. Bazi otqoqliklar quritilgach
ularda hosil bo’lgan torf va slanes yoqilg’i- energetika sanoatining asosiy
xomashyolaridan biri sifatida ishlatib kelinmoqda.
Muzliklar ko’plab daryolarning asosiy suv manbayi hissoblanib tog’larda
qor chizig’idan yuqorida hosil bo’ladi. Muzliklar yer yuzasining 11% maydonini
egallagan bo’lib asosiy qismi qutbiy o’lkalarda to’plangan. Muzliklar chuchuk
suvning asosi manbasi hissoblanib jami chuchuk suvning 90% dan oshig’rog’i
to’plangan.Mavzuning dolzarbligi shularni o’rganish orqali quruqlik suvlarining
isonlar hayotidagi o’rni va ahamiyatini to’laroq o’rganishdan iborat.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: kurs ishining asosiy maqsadi quruqlik
suvlari haqida ma’lumotlarga ega bo’lish, ularning kelib chiqishi, manbalariva
to’yinishi, o’ziga xos xususiyatlari, geografik o’rni, tabiatdagi va inson hayotidagi
ahamiyati o’rganishdan iborat.
Shundan kelib chiqqan holda quydagi vazifalar belgilab olindi:
-
Quruqlik suvlari haqida umumiy ma’lumotlarga ega bo’lish;
-
Quruqlik suvlarining to’yinish manbalarini o’rganish;
-
Daryolar, ko’llar, yer osti suvlari va botqoqliklarning joylashgan o’rni va suv
rejimini o’rganish;
-
Muzliklar va muzloqlar hosil bo’lishi va xususiyatlarini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining o’rganish obeykti va predmeti: Kurs ishining o’rganish obeykti
sifatida gidrosfera tanlab olindi. O’rganish predmeti sifatida esa gidrosferaning
tarkibiy qismi bo’lmish quruqlik suvlari, daryolar, ko’llar, yer osti suvlari,
muzliklar va muzliqlar tanlab olindi
Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida to’plangan
materiallar atroflicha tahlil qilindi. Kartografik, tarixiy taqqoslash va boshqa
usullardan foydalanildi
Ishning hajmi va tuzulishi.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi, ketma-ket bajarilishi va mazmunini o’zida
aks etirgan kirish, 2 ta bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilowadan iborat.
Ishning umumiy hajmi --- saxifa bo’lib, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida
11 ta manba keltirilgan. Kurs ishining matin qismida-- ta chizma, --ta jadval
kiritilgan.
I-BOB. QURUQLIK SUVLARI DARYO VA KO’LLAR YER OSTI
SUVLARI
I.1 Yer osti suvlari,yer osti suvlarining harakati. Gurunt va artezan
suvlar, geyzerlar
Materiklar doirasidagi yer po‘sti ikki qavatdan – pastki bazalt va granit
hamda ustki chikindi qavatidan iborat. Kristalli jinslar amalda suvni o’tkazmaydi.
Ularning yumshoq jinslar tiplangan joylardagina kichik kichik va kamdan kam
uchraydigan er osti suvlari tuplangan buladi. Er osti suvlariningasosi kismi govak
chukindi jinslar ostida bo’ladi.
Er osti gidrosferasining pastki chegarasi yer po’sti chidagi xarorativa
bosimga boglikdir.
Materiklarning chukindi jisimlaridan tarkib topgan ustki kisimning xamma
joyda er osti suvlari buladi.
Vertikal kesmada er osti suvlarining uch qatlami ajratiladi .Bu qatlamlar bir
biridan eshi ,suv almashuvining surati va ximiyaviy tarkibiga ko’ra farq ko‘ladi.
Yuqori qatlam suvlari asosan xozirgi vaktdagi yoginlardan xosil bulgan
chuchuk suvlvrdan iborat bo’lib, materik ichkarisidagi ko’pincha shurlangandir.
Ulardansuv almashuvi kuchli. Bu er osti suvlaridan mayishi,xujalik va texnik
taminotida kullaniladi.
O’rta qatlam suvlari kadimgi suvlardan iborat bo’lib, ular asta sekin
yangi suvlar bo‘lan almashinib boradi. Qatlam suvlairi menerallashgan va asosan
davolashda kullaniladi.Ularda suv almashinuvi sust buladi.
Quyiqatlam suvi juda kadimiy juda , ko’pincha kushilib ketgan va
yukori darajada menerallashgan nomokobdan iborat .Bu suvlardan tuz, yod, brom
va boshka elementlar olishda foydalaniladi.
Litosfera suvlarning bir biriga qarshi ikki yo’nalishi bor:
1. Mantiyadan yer yuzi tomon suvlar kutariladi.
2. Yer yuzasida pastkitomon suv almashinuvida katnashgan singimas suv
kuzatiladi.
Yer osti suvlarinig mo’lligi bu suvlar xarakat sharoitiga qarab yer
po’sti jinslari quyidagi xollarga ajraladi.
A) Kapliyar,govakli jinslar
B) teshikli jinslar
V) Karstli jinslar, yorik jinslar
YUza suvlari ancha yuzada joylashgan bo’lib ob xavo sharoitiga qarab
keskinravishda uzgarib turadi. YUza suvlari vjudga kelishi xilma xil, ular
tuproksuv utkazmaydigan qatlam ustidagi suv utkazuvchi jinslarda buladi.
Kishni quruq faslida suvni okib ketishi gurunt suviga sizib o’tish
natijasida yuza suvi kamayadi yoki kurib koladi.Yuza suvi er betiga yakin joyda
tez ifloslanadi va yaxshi suv manbayi bula olmaydi. Birok ular suv taqchil
joylarda tuplanadi va kishlok xujaligi maksadlarida foydalaniladi.
Kalinligi 2-3 metr bulgan aerasi qatlamidan pastda birinchi doimiy
suv qatlami buladi. Bu qatlam suvi gurunt suvi deyiladi. Gurunt suvlar er ustida
suv utkazmaydigan jismlar qatlami yukligi ababli ular bosim ostida bulmaydi.
SHuning uchun xam bu suvlar erkin va bosimsizsuvlar deyiladi. Gurunt suvlvrini
chukur artesan suvlardan farqi :
1.To’yinish oblasti tarkalish oblastiga tugri keladi.
2.Suv rejim chunonchi satxi va ximiyaviytarkibi bevosida atmosvera
bosimlariga borlik buladi, Gurunt suvlarni paydo bulishi aslida gidrosfera ,
atmosfera va litosferaning uzaro tasiri natijasida paydo buladi. Suvlar er yuzasida
suv utkazmaydigan garizontga etgach, uni ustida suv qatlami xosil ko‘ladi. Demak
gurunt suvlarinig xosil bulishi englar bo‘lan xam borlik ekan .XIXasir oxirida er
osti suvlarini paydo bulishi kondesiyasi nazaryasi ishlab chiko‘ldi.Yer po’stidagi
suvlar atmosferadagi suvlar kabi xilma xildir. Buni 1932 yilda A.B, Lebedev dasht
zonasida itkazgan tajribalarida kashf qildi. A.B.Lebedev xulosalari tildirildi va
gurunt suvi hillariga ajratiladi:
1.
Ximiyaviy birikkan suv.
2.
Gidroskopik suv
3.
Parda suv
4.
Kapilyar suv
5.
Gravitatsion suv
6.
Bug‘simon suv
7.
Mavsumiy suv, ko‘p yillik suv.
Aerasiya qatlami etarlicha qalin bo‘lsa undagi suv harakati ikki hil bo‘ladi:
1.
Aerasiya qatlamini troposfera tasirida ustki qismida suvlarni bir
keektrlan boshqasiga oqib o‘tadigan ekier betiga oqib chiqadigan qismi suvli tomir
deyiladi. qoraqum chilida gurunt suvlari 74% daryo suvini erga sizilishidan bor
yig‘i 15% mahalliy suvlaridan hosil bo‘ladi.
O’ta nam joylarda gurunt suvlari vujudga keladi. Namligi etarli bo‘lmagan
joylarda gurunt suvlari mineralizatsiyasi ortib boradi. Gurunt suvlarining
ximiyaviy tarkibi shu joydagi jinslar xarakteriga va relefga bog‘liq. Gurunt suvlari
zonal va regional tarqalgandir. Tropik dasht va savannalarda sust minerallashgan,
chuqurda joylashgan. Nam etarli bo‘lmagan bu joylarda doimiy gurunt suvlari 15-
50 metr chuqurlikda etadi. Ko‘p yillardan beri gurunt suvlarini muzlab yotishi ko‘p
yillik muzloqlar deyiladi.
Artezan suvlari ozmi-ko‘pmi chuqurroqdagi suvli qatlamlarda artezan
suvlari bo‘ladi. Artezan suvlari nomi Fransiyaning Arteziya viloyati nomidan kelib
chiqqan. XII asrda bu viloyatda Evropadagi birinchi fontan bo‘lib otilib chiquvchi
quduq qazilib u Artezan qudug‘i deb atalgan. Tekisliklar bosimini suv qatlamlari
bunday geologik strukturalari artezan havzalari deb ataladi. Materiklarda er osti
suvlarida asosiy qismida artezan havzalari tiplangan. Artezan havzalari SHimoliy
Afrikadagi Atlas tog‘lari va sahroi kabirda ham juda ko‘p uchraydi. Odatda artezan
havazlari suppasimon strukturalarda hosil bo‘ladi, biroq bular monoklinal
yotganasimmetrik qatlamlarda tovoq kabi botiq bo‘lgani uchun ko‘pincha
amfoteatr deyiladi. Har bir artezan havzasida uch oblast bo‘ladi.
1.
Tiyinish oblasti
2.
Bosim oblasti
3.
Bosimsiz oblasti
Odatda tiyinish oblastlari tektonik ko‘tarilgan joylarda bo‘ladi.
Artezan suvlari ximiyaviy tarkibiga kira hilma hildir. Minerallashgan va
shirlashgan suvlar shifobaxsh mineral suvlar deyiladi.
Artezan suvlari ximiyaviy tarkibiga kira juda xilma-xildir. Agar suvda
erigan moddalar miqdori 1 g|l dan oshmasa, bu chuchuk suv erigan moddalar 1 g|l
dan 50 g|l gacha bo‘lsa minerallashgan 51 g|l dan ortiq bo‘lsa shir suv deyiladi.
Minerallashgan va shir shifobaxsh suvlar mineral suvlar deyiladi. Artezan suvlar
tarkibida gazlar bo‘ladi. Gazlar suvda bazan shu qadar ko‘p bo‘ladiki, bu suvlar er
betiga chiqqanda undan gaz ajraladi.
Mineral suvlar Kavkazda, Pomirda, Janubiy Tyanshanda, Siyan tog‘larida,
Zabaykale va Kamchatkada keng tarqalgan.
Vaqti-vaqti bo‘lan otilib chiqadigan issiq suvli bo‘laklar Geyzerlar deyiladi.
Bu buloqlar nomi Islandcha Geyza Mavj urmoq so‘zidan olingan. Geyzer
Islandiyani katta Geyzerning nomi. YOriqdagi suv yilining og‘zi keng bo‘lib
Grifon deyiladi. Grifon Issiq suvdan ajralib chiqadigan och tusli Kremniy tuf yoki
Geyzerit yotqiziqlarida hosil bo‘ladi. Kamchatkadagi Velikan Geyzerni kiring. Bu
geyzer Grifonning chuqurligi 3 metr, kattaligi 1,5 x 130 metr, Geyzer maydonining
kattaligi 32x35 metrga teng. Geyzerlar otilgach, Grifonda suv kamayadi, Grifon
ikki soatda tiladi. Grifon tilgach har ikki uch minutda bir qattiq qaynab bir tixtab
turadi. Bunda suv sathi goh ko‘tarilib goh pasayib turadi.
Suv Grifondan toshadi, bu bosqich bir soati 15 minut davom etadi. Geyzerni
otilishi suvning 1,5 metrgacha ko‘tarilishi bo‘lan boshlanadi. Bu suv fontani 2
minut davom etadi, shundan sing ham yana 11-13 minut bug‘lanib turadi.
Kamchatkadagi Velikan Geyzeri 1941 yil 2 soatu 52 minut, 1951 yilda 3 soatu 10
minut otilib turgan. Islandiyaning katta Geyzeri 1810 yili har 6 soatda, 1860 yil
har 4-5 kunda, 1907 yili har 20 kunda bir marta otilgan. Hozirgi zamon
Geyzerlarining eng kattasi AqSHning Yelogustun parkidagi Oliyjanob Geyzeri
inlab yilda bir marta otiladi. Issiq buloqlarni bu noyob turlari tarqalgan rayonlari
Kamchatka, YAponiya, AqSHdagi Yelogustun milliy parki, Meksika Kaliforniya.
Bu Geyzer rayonlari Tinch Okeanning vulqonlar xalqasida joylashgan,Tibetni xam
Geyzerli bir rayoni bor. Islandiya vulkanik oroli oroli ham Geyzer oroli, YAngi
Zelandiyaning SHimoliy orolida ham katta katta geyzerlar bor. Ulardan eng kattasi
Grifon Diametri 20 metr, suv fontani 170 metrga ko‘tarilgan. Bu erda Geyzerlar
hosil qilgan tresalar dunyoning sakkizinchi mijizasi. 1886 yilda otilgan vulqon bu
erdagi hamma geyzerlar tressalarini yakson qilib yuborgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Turkiston hududi er osti suvlari zaxirasi
bo‘lan birga juda katta suv boyliklariga ega. Iqlimi juda quriq bo‘lganligi uchunmi
oqar suvlar bo‘lan birga er osti suvlaridan ham axolini ichimlik suvi bo‘lan
taminlashda, qishloq xijaligi erlarini va chorva mollarini sug‘orishda keng
ko‘lamda foydalaniladi. Turkistonning barcha burmala tog‘laridagi, er osti
suvlarining asosiy qismi tog‘ jinslarining yoriqlaridan va karst yillaridan
chiqadigan suvlaridir. Bu suvlar ko‘proq tog‘larda buloq tarzida chiqib, Tog‘larni
o‘rta va yuqori qismlarida daryo suvlariga qishiladi, qisman sug‘orishda
foydalaniladi, tekisliklardagi er osti suvlari artezan havzalaridan iborat. Bu suvlarni
manbai daryo izanlarida shimilgan va tog‘ yon bag‘ridagi suvlarining
shimilishidan vujudga kelgan suvlaridir.
I.2 Daryo va ko’llarning paydo bo’lishi, yer sharida taqsimlanishi,
to’yinishi va tiplari.
Dengiz va okeanlardan bug‘lanib atmosfera orqali quruqlikka kirib keluvchi
nam quruqlikda daryolarni hosil qilib, yana Dengiz va okeanlarga qaytib keladi.
Daryo oqimi faqat suvning aylanma harakatgina emas, balki umuman geografik
qobiqda modda va energiya almashinuvining ham muhim tarmoqidir. Oqimning
yillik hajmi hozirgi vaqtda 36380 km kubga teng bo‘lib, bu miqdor qisqa geologik
vaqt mobaynida deyarli bir meyorda turibdi. Iqlim izgarishlariga shu jumladan
materiklarning yoki ularning katta qismi umumiy namligini izgarib turishiga qarab
oqim miqdori yo ortadi yoki kamayadi. YOmg‘ir yoki qor-muz suvlariing quruqlik
yuzasidan yonbag‘ir biylab yoppasiga oqib tushishi yonbag‘ir oqimi yoki yuza
oqimi deyiladi. Suvning jilg‘a va daryolar izanidan oqib tushishi izan oqimi
deyiladi. Izan oqimi yonbag‘ir oqimi bo‘lan gurunt suvlar oqimidan hosil bo‘ladi.
Materiklarning bazi qismlarida daryolar ko‘p bo‘ladi. Ular bir biriga yaqin,
yani zich joylashadi va sertarmoq bo‘ladi. Boshqa qismlarida esa daryolar kam
siyrak joylashadi, irmoq ham kam bo‘ladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun
SHimoliy afrikani markaziy Afrika bo‘lan, Janubiy Amerikani Avstraliya bo‘lan,
Yevropani SHimoliy g‘arbi bo‘lan janubiy-sharqini taqqoslash kifoya. Daryolar
suv tiplanma oqim bo‘lganligi sababli, daryo tarmoqlarining va daryolarning
sersuvligi oqim miqdorining o‘zida aks ettiradi.
Oqim miqdori joyning tabiiy geografik sharoitiga, avvalo yog‘inlar va
bug‘lanish miqdoriga, yani namlanish darajasiga qarab aniqlanadi. YOg‘in qancha
kam bo‘lsa, shuncha oqim katta bo‘ladi yoki aksincha.
YOg‘inlar, mumkin bo‘lgan bug‘lanish va namlanishni zonal regional
xususiyatga ega bo‘lgani uchun oqim ham shu qonuniyatga biysinadi. Oqim
miqdori qancha yog‘in yog‘ishiga va qay vaqtda yog‘ishiga ham bog‘liq. YOzgi
yomg‘irlar kuzgi salqin vaqtdagi yomg‘irlarga qaraganda juda kam oqim hosil
qiladi. qishki qor sovuq oylarda erimasligi sababli oqim hosil qilmaydi. Oqim
ko‘pincha bahorgi qisqa tilin suv davrida katta bo‘ladi. YOg‘inlar yil biyi bir tekis
yog‘sa oqim yil biyi bir tekis taqsimlanadi. YOg‘inlar va mumkin bo‘lgan
bug‘lanish miqdorining fasllarga qarab keskin izgarishi oqim miqdorining ham yil
biyi notekis taqsimlanishiga sabab bo‘ladi.
Hozirgi fan yog‘inlar miqdorining ko‘pligiga oqim hosil bo‘lish
imkoniyatlarida faqat biri deb qaraydi, chunki yog‘in miqdori hamma vaqt ham
oqimda aks etavermaydi va hech vaqt uni hosil qiluvchi omili bo‘la olmaydi.
Yer sharida oqimning quyidagi zona va regionlari aniq ajralib turadi:
1.
Oqim mil ekvotorial zona. Oqimning maksimal qalinligi yiliga 1500
mm dan ortiq minimum 500 mm ga yaqin. Oqim yil biyi bir tekis taqsimlangan.
2.
Subekvotorial zonalar (savanna). Ularda yillik oqimning qalinligi
ekvotorial irmonlardan tropik chillar tomon 500 mm dan 50 mm gacha kamayadi.
Oqim yil biyi juda notekis taqsimlangan. Oqimning deyarli hammasi yog‘inlar
fasliga to‘g‘ri keladi.
3.
Tropik zonalar. Bular bir biridan farq qiladigan ikkita regionga
bo‘linadi:
A) Materiklarning markaziy va g‘arbiy qismlarida yog‘in yiq;
B) Materiklarning sharqiy qismlarida yillik oqim 400 mm dan 100 mm
gacha bo‘lib, yil biyi nisbatan bir tekis taqsimlangan.
4.
Subtropik zonalar har bir materikda uch regiondan iborat. Bular:
A)O‘rtacha o-im miqdori 200-400 mm bo‘lgan g‘arbiy region (o‘rta dengiz
biyi) bu yerda oqim asosan qishda bo‘ladi.
B) O‘rtacha oqim miqdori 50 mm dan kam bo‘lgan markaziy region (sil va
chalachillar);
V) O‘rtacha oqim miqdori 200-400 mm bo‘lgan Musson iqlimli sharqiy
region, bu yerda oqim asosan yozda bo‘ladi.
5.
SHimoliy yarim sharning mutadil zonasi (CHilining janubiy qismi
ham shunga kiradi) to‘rt regiondan iborat:
A) materiklar va dengiz oqlimili va yillik oqim ancha katta 1500-400 mm
gacha bo‘lgan g‘arbiy qismlari, Oqim yil biyi bir tekis taqsimlangan bo‘ladi.
B) markaziy rayonlarning irmon zonasidagi yillik o‘rtacha oqim 200 mm
gacha bo‘lgan shimoliy qismlari, qor qoplami borligi va bug‘lanish keskin izgarib
turishi sababli oqim yil biyi notekis taqsimlangan.
6.
SHimoliy yarim sharning tundralarini iz ichiga oluvchi qutb zonasi,
yillik oqim 200 mm va undan ham kam. eng ko‘p oqim bahor va kuzga to‘g‘ri
keladi.
7.
qutbiy zonalar. Oqim muz harakati bo‘lan bo‘ladi. Muzni suvga
aylantirib hisoblansa yiliga Antarktidada taxminan 80 mm ni, Grelandiyada 180
mm ni tashko‘l qiladi.
Yer osti va yer osti suvlari materiklarning katta qismini va barcha orollardan
bazan murakkab gidrografik tarmoqlar orqali dengiz va okeanlarga borib quyiladi.
Bundan territoriyalar chekka oqim oblastlari deyiladi. Biroq har bir materikda ana
shunday maydonlar borki, ularning oqimni okeanlarga emas, balki ichki suv
havzalari ko‘llarga tiplanadi. Bular ichki oqim oblastlari deyiladi.
Daryolarga suv kelib quyilishi ularning tiyinishi deyiladi. Daryolar
tiyinishining to‘rtta manbai bor: bular – yomg‘ir suvlari, qor suvlari, muz suvlari
va gurunt suvlari. Turli tabiat zonalari va regionlarida hamda tog‘li o‘lkalarning
balandlik mintaqalarida bulardan har birining salmog‘i turlichadir. Bu
manbalarning daryolarning tiyinishdagi roli mavsumlar biyicha izgarib turadi.
Gurunt suvlari birmuncha iziga xos rol iynaydi, ular ko‘pchilik daryolarning
barqarorligini taminlaydi va ular suv sathining boshqaruvchisi hisoblanadi.
Daryolarning suvdorligi daryo izaniga kelib qishiluvchi yalpi suv
miqdoriga bog‘liq.
Yer sharidagi barcha daryolar 12 tip, 39 guruhga ajratiladi. Agar
daryolarning tiyinishida hech qanday manba 50% suv bermasa, bunday daryolar
aralash tiyinadigan daryolar tipiga kiritiladi. Daryolarni tiyintirishda 50% dan 80%
gacha suv beruvchi manbalar asosiy manbalar deyiladi. Agar biror manba suvi
80% dan oshib ketsa uning salmog‘i nihoyatda katta deyiladi. quyida M.I.Lvovich
biyicha daryo tiplari berilgan:
1.
Amazonka tipi. Deyarli butunlay yomg‘irdan tiyinadi, kuzgi
(SHimoliy yarim sharda) oqim ustun (Amazonka, Kongo, Kik Nil).
2.
Niger tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi kuzgi oqim ustun turadi
(Niger, Nil).
3.
Mekong tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi, yozgi oqim ustun turadi
(Mekong, Parana).
4.
Amur tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi, yozgi oqim ustun turadi
(Amur, Vitin, YAna).
5.
O‘rta dengiz tipi. Butunlay yoki asosan yomg‘irdan tiyinadi, qishki
oqim ustun tiradi (Mozel, Rur, Temza).
6.
Oder tipi asosan yomg‘irdan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi
(Oder, Tisa, Po)
7.
Volga tipi, asosan yoki ko‘proq qor suvidan tiyinadi (Volga, Tobol,
Dajla).
8.
YUkon tipi. Asosan qor suvlaridan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi
(YUkon, Kola).
9.
Nura tipi. Asosan qor suvidan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi
(Nura, Yerusli, Ingulets).
10.
Grelandiya tipi. Butunlay muz suvlaridan tiyinadi. Vaqtli oqimga ega.
11.
Kavkaz tipi. Asosan muzlik suvlaridan tiyinadi, yozgi oqim ustun
turadi (Kuban, Terek, Rona).
12.
CHili (Loana) tipi. Asosan yer osti suvlaridan tiyinadi, oqim yil biyi
bir tekis oqadi (CHili chili daryolari).
Daryolar tabiat resurslaridan bir. Hozirgi sertarmoq xijalikda ulardan
kompleks. Transportda, gidroelektrostansiyalar qirishda, sanoatni suv bo‘lan
taminlashda, baliqchilikda va yerlarni sug‘oriladi.
Ko‘l deb quruqlikning atrofi berk soyliklarida joylashgan oqimsiz yoki
oqimi sust, okean bo‘lan izaro bog‘lanmagan, izaro xos ekologik sharoit va
organizmlarga ega bo‘lgan suv havzalariga aytiladi.
Ko‘llarning daryolardan farqi ular suv almashuvi sust bo‘ladigan
havzalardir.
Ko‘llar ham bir necha turga bo‘linadi: Oqar ko‘llar – bir yoki bir necha
daryolar quyilib va undan daryo oqib chiqib ketadigan ko‘llar. Oqmas ko‘llar –
chalachil va chil zonalarida paydo bo‘ladi. Bu ko‘llarga bir necha daryo kelib
qishilib birorta ham daryo oqib chiqib ketmaydi.
Ko‘llar suvining tami biyicha shir va chuchuk suvli ko‘llarga bo‘linadi.
CHad ko‘li chuchuk suvli ko‘lga misol bo‘lsa, elton, Ilik dengiz va boshqalar shir
suvli ko‘lga misol bo‘la oladi.
Har bir ko‘l bir biri bo‘lan bog‘liq uch tarkibiy qismdan:
1. Suv tildirilgan chuqurlik.
2. Suv massasi.
Suv havzasining isimlik va hayvonotdan tashko‘l topganligi.
Bundan kirinib turibdiki «Tektonik ko‘l», «Muzlik ko‘li» va shu kabi
iboralar unchalik aniq emas, chunki ko‘llarning hamma qismi emas, balki
kotlovinasigina tektonik yil bo‘lan yoki muzlash natijasida paydo bo‘lgan.
Tektonik ko‘llar kotlovinasi
A) uzilma.
B) buko‘lmadan iborat bo‘lishi
V) murakkab tuzilgan.
G) vulkanik bo‘lishi mumkin.
Afrika ko‘llari, Ladoga, Onega, Ilik dengizi, Buyuk ko‘llar,
Skandinaviyaning shuningdek Bolqon yarim orolining va boshqalar uzilma
kotlovinalarda joylashgan.
Eng chuqur ko‘llar Baykal (1620 m) bo‘lan Tanganika (1435 m). Boshqa
ko‘llarning chuqurligi 1000 metrdan kam. Masalan Baykal o‘rtacha suv sathining
absolyut balandligi 455 metr, ko‘lning chuqurligi esa 1620 metr, demak, ko‘l tagi
okean sathidan 1165 metr pastda joylashgan.
Yer po‘stining bunday suvli botiqlari kriptodepressiyalar deyiladi. Buko‘lma
kotlovinalaridagi ko‘llarga CHad, eyr, Kaspiyning shimoliy qismi, Tog‘lik va yassi
tog‘liklardagi ko‘p ko‘llar misol bo‘la oladi.
Murakkab tektonik kotolovinalarni paydo bo‘lishida yer po‘stining plikativ
va dizyuntik xarakteridagi bir qancha harakatlari aks etgan, bularga Kaspiy
dengizi, Viktoriya, Titikaka ko‘llarining kotlovinalari kiradi.
Vulkanik ko‘llar kotlovinalari krater yoki kaldera bo‘lishi mumkin.
Fransiyadagi maarlar, YAva, YAngi Zellandiyadagi ko‘plab ko‘llarning va
boshqalarning kotlovinalari kraterdan iborat. Muzlik ishi natijasida paydo bo‘lgan
ko‘l kotlovinalari materik muzliklari bosgan territoriyalarda tarqalgan. Ular muzlik
erroziyasi yoki akkumlyasiyasi natijasida vujudga kelgan, Skandinaviya, Kareliya,
Taymirda tarqalgan.
Yer yuzasidagi barcha ko‘llarning yalpi maydoni faqat taxminan hisoblab
chiqilgan, chunki ko‘pchilik ko‘llarning suv sathi doimiy emas. Yer sharidagi
ko‘llarning umumiy madyoni taxminan 2700000 km kv ga teng bo‘lib, u quruqlik
maydonining salkam 18%ni egallaydi. Bu kaspiy dengizi maydonidan 7 marotaba
katta. Ko‘llarning klassifikatsiyasi ko‘p. Biroq bu ko‘llarning malum bir belgisiga,
chunonchi kotlovinasining paydo bo‘lishi, suv massasining kimyoviy tarkibi,
organizmlarning oziqlanish sharoitiga va boshqalarga asoslanadi.
Yyer yuzida daryo, ko‘l va suv omborlari juda ko‘p bo‘lsada, ularning
miqdori yer sharidagi barcha chuchuk suvning 3% tashko‘l etadi. CHuchuk
suvlarning ko‘p qismi muzliklarda tiplangan.
Daryo va ko‘llarning suvini ifloslanishdan saqlash uchun toza suvlarni tejab
tergab foydalanish, ifloslangan suvni tozalamasdan daryolarga tushirmaslik kerak.
Bu esa bizning asosiy vazifamizdir.
Materiklar doirasidagi yer po‘sti ikki qavatdan – pastki bazalt va granit
hamda ustki chikindi qavatidan iborat. Kristalli jinslar amalda suvni itkazmaydi.
Ularning yumshoq jinslar tiplangan joylardagina kichik-kichik va kamdan kam
uchraydigan yer osti suvlari tiplangan bo‘ladi. Yer osti suvlarining asosiy qismi
g‘ovak chikindi jinslar orasida bo‘ladi.
Yer osti gidrosferasinng pastki chegarasi yer po‘sti ichidagi harorat va
bosimga bog‘liqdir.
Materiklarning chikindi jinslaridan tarkib topgan ustki qismining hamma
joyida yer osti suvlari bo‘ladi.
Vertika kesimda yer osti suvlarining uch qatlami ajratiladi. Bu qatlamlar bir
biridan yoshi, suv almashinuvining surati va kimyoviy tarkibiga kira farq qiladi.
YUqori qalam suvlari asosan hozirgi vaqtdagi yog‘inlardan hosil bo‘lgan
chuchuk suvlardan iborat bo‘lib, materik ichkarisidagi ko‘pincha shirlangandir.
Ularda suv almashinuvi kuchli. Bu yer osti suvlaridan maishiy, xijalik va texnik
taminotida qillaniladi.
O‘rta qatlam suvlari qadimgi suvlardan iborat bo‘lib, ular asta-sekin yangi
suvlar bo‘lan almashinib boradi. qatlam suvlari minerallashgan va asosan
davolashda qillaniladi. Ularda suv almashinuvi sust bo‘ladi.
quyi qatlam suvi juda qadimiy, ko‘pincha qishilib ketgan va yuqori darajada
minerallashgan nomokobdan iborat. Bu suvlardan tuz, yod, brom va boshqa
elementlar olishda foydalaniladi.
Yer osti suvlari gurunt va artezan suvlaridan iborat. Gurunt suvi iziga xos
aloqadorlik aks ettirgan zonal va regional tarqalgandir. Gurunt suvlari chuchuk
suvlardir. SHu sababli ular yer betiga yaqin bo‘lgan yoki yer betiga chiqib yetadi.
Artezan suvlari kimyoviy tarkibga kira juda xilma xildir. Agar suvda
erigan moddalar miqdori 1gg‘l dan oshmasa, bu chuchuk suv, erigan moddalar
1 gg‘l dan 50 gg‘l gacha bo‘lsa, minerallashgan, 51 gg‘l dan ortiq bo‘lsa, shir suv
deyiladi. Minerallashgan va shir shifobaxsh suvlar mineral suvlar deyiladi.
Artezan suvlar tarkibida gazlar bo‘ladi. Gazlar suvda bazan shu qadar ko‘p
bo‘ladiki, bu suvlar yer betiga chiqqanda undan gaz ajraladi.
Vulkanik o‘lkalarda yer osti suvlari shuningdek gurunt suvlari hamda
chuqur artezan suvlari issiq bo‘ladi. Bunda suvlar Geyzerlar tarzida chiqadi. Aholi
yer ostidan chiqadigan issiq suvlardan issiqlik manbai sifatida foydalanadi.
Qaerda daryo va ko‘llar shunday ko‘pki, ularni sanab chiqish mumkin
emas, lekin ulardagi suv quruqlik yuzasidagi barcha chuchuk suvlarning faqat
3%ni tashko‘l etadi. CHuchuk suvning katta qismi qurg‘oqchil yerlarni sug‘orishda
foydalaniladi. Sanoatda ham, aholini xijalik va uy rizg‘or ehtiyojlari uchun ham
juda ko‘p suv sarflanadi. Yer osti suvlaridan isrof qilib foydalanish og‘ir
oqibatlarga olib kelishi mumkin, masalan: Amudaryo va Sirdaryo suvlarini tejab
tergalmay foydalanish Orol dengizining kirishiga olib kelmoqda.
Bazan daryolar ham shunday ifloslanganki ularni daryo deb aytishimiz
ham qiyin. Daryo va ko‘llar suvini ifloslanishdan qutqarish uchun nima qilish
kerak? Toza suvdan tejab tergab foydalanish, ifloslangan suvni tozalamasdan
daryoga tushirmaslik kerak.
Biz yer usti suvlarini qanchalik muhofaza qilsak, shunchalik izimizga
foyda. CHunki ichimlik suvlarimizni muhofaza qilishimiz kerak.
II-BOB. BOTQOQLIK VA MUZLIKLAR
II.1 Botqoqliklarning vujudaga kelishi, hududlarda tarqalishi va
ahamiyati.
Yer ustida namgarchilikka moslashgan o’simliklar o’sib yotadigan zah
yerlar Botqoqliklar deb ataladi. Botqoqliklarning vujudga kelishi uchun bir qator
tabiiy geografik sharoitlar bo‘lishi kerak. Avvalo relef tekis bo‘lishi singra kelgan
suvga nisbatan big‘lanish kam, suv o’tkazmaydigan qatlam yer yuzasiga yaqin
turishi kerak. Botqoqliklar ko‘l tagiga qim va loyqalar chikib sayozlanishidan ham
hosil bo‘ladi. Ularda har xil isimliklar isadi. Toshqin vaqtida daryo kayiorlarini suv
bosganda ham Botqoqliklar vujudga keladi.
Geografik o‘rni va suv rejimi, isimliklariga kira ikkita kattta guruxga
bo‘linadi:
1. YAssi yoki past botqoqliklarga. Bunday botqoqliklar asosan er yuzasi
yassi botiq yoki ilgari kul bo‘lgan joylarda, joylarda vujudga keladi. Bunday
Botqoqliklar sizot suvlari yoki daryo suvlaridan tiyinadi.
2. Baland (yuqori) Botqoqliklar. Bular bevosita yog‘inlardan tiyinadi va
nam iqlimli erlarda, ayniqsa yog‘inga nisbatan bug‘lanish kam bo‘lgan joylarda
vujudga keladi.
Botqoqliklar ko‘proq tundrada va o‘rta mintaqaning irmon zonasida
uchraydi va o‘rta mintaqaning irmon zonasida uchraydi. Er yuzasida tahminan 3,5
million km kv Botqoqlik bor.
G‘arbiy Sibir tekisligining 70% maydoni Rossiya tekisligining shimolida
Botqoqlanish miqdori 25-50%, Poleseda 35%, Koreliya va Kola yarim orolida esa
30% ga etadi. Irmonli dasht zonasi umumiy maydonining 3-5% ni Botqoqliklar
tashko‘l esa, Ukrainaning dasht qismida uning maydoni 1,5% Orenburg oblastida
0,05% ga tushib qoladi. MDXning CHalachil va CHil zonasida Botqoqliklar faqat
Volga, Amudaryo, Sirdaryo va Ili kabi daryolarning quyi qismida uchraydi.
Janubga tomon Botqoqliklar maydonning kamayishiga asosiy sabab iqlimning
kontenentallashib borishidir.
