QUYON VA MO‘YNA HAYVONLARIDAN OLINADIGAN XOM ASHYO (TERI, TIVIT, GO‘SHT VA BOSHQA)LARNI DASTLABKI ISHLASH, QURITISH, SAQLASH UCHUN KERAKLI ASBOB, ANJOM, USKUNA VA QUROLLAR

Yuklangan vaqt

2024-05-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

99,5 KB


Ilmiybaza.uz QUYON VA MO‘YNA HAYVONLARIDAN OLINADIGAN XOM ASHYO (TERI, TIVIT, GO‘SHT VA BOSHQA)LARNI DASTLABKI ISHLASH, QURITISH, SAQLASH UCHUN KERAKLI ASBOB, ANJOM, USKUNA VA QUROLLAR. Darsning maqsadi: Quyon va mo’yna hayvonlaridan olinadigan xom ashyo (teri, tivit, go’sht va boshqa)larni dastlabki ishlash, quritish, saqlash uchun kerakli asbob, anjom, uskuna va qurollar bilan tanishish. Darsning mazmuni: Charm xom-ashyosiga birlamchi ishlov berish- pokizalash, yuvish va konservalash jarayonlarini, o’z navbatida mo’yna xom- ashyosiga birlamchi ishlov berish-terini shilish, yog’sizlantirish, teriga hayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish va konservalash kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi. Pokizalash. Pokizalash deganda, charm xom-ashyosi, mo’ynabob va po’stinbob qo’y terilari standartlarining talablariga muvofiq teridagi og’irlashtiruvchilarni (pitir go’shtlar, yog’lar, qon quyilmalari, naval va bosh) bartaraf etish tushuniladi. Navaldan tozalash. Mol terisi jun qoplamining najosatlar va loy-iflosliklar tegib bulg’anishidan xosil bo’ladigan nukson-naval deyiladi. Katta shoxli mol terilarini navaldan tozalash uchun dastlab naval yumshatiladi, so’ngra kulda yoki mashina yordamida bartaraf etiladi. Naval 3,0x2,75m o’lchamdagi va balandligi o’rtasida 0,4m, chekkasida 0,2m bo’lgan taxmonlarda yumshatiladi. Terilar biri ikkinchisiga junini yuqoriga qaratib joylashtiriladi. Xar bir terini ho’llash, ifloslanish darajasiga qarab 1-2 daqiqa davom etadi. Xullash dush yoki shlang yordamida Ilmiybaza.uz QUYON VA MO‘YNA HAYVONLARIDAN OLINADIGAN XOM ASHYO (TERI, TIVIT, GO‘SHT VA BOSHQA)LARNI DASTLABKI ISHLASH, QURITISH, SAQLASH UCHUN KERAKLI ASBOB, ANJOM, USKUNA VA QUROLLAR. Darsning maqsadi: Quyon va mo’yna hayvonlaridan olinadigan xom ashyo (teri, tivit, go’sht va boshqa)larni dastlabki ishlash, quritish, saqlash uchun kerakli asbob, anjom, uskuna va qurollar bilan tanishish. Darsning mazmuni: Charm xom-ashyosiga birlamchi ishlov berish- pokizalash, yuvish va konservalash jarayonlarini, o’z navbatida mo’yna xom- ashyosiga birlamchi ishlov berish-terini shilish, yog’sizlantirish, teriga hayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish va konservalash kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi. Pokizalash. Pokizalash deganda, charm xom-ashyosi, mo’ynabob va po’stinbob qo’y terilari standartlarining talablariga muvofiq teridagi og’irlashtiruvchilarni (pitir go’shtlar, yog’lar, qon quyilmalari, naval va bosh) bartaraf etish tushuniladi. Navaldan tozalash. Mol terisi jun qoplamining najosatlar va loy-iflosliklar tegib bulg’anishidan xosil bo’ladigan nukson-naval deyiladi. Katta shoxli mol terilarini navaldan tozalash uchun dastlab naval yumshatiladi, so’ngra kulda yoki mashina yordamida bartaraf etiladi. Naval 3,0x2,75m o’lchamdagi va balandligi o’rtasida 0,4m, chekkasida 0,2m bo’lgan taxmonlarda yumshatiladi. Terilar biri ikkinchisiga junini yuqoriga qaratib joylashtiriladi. Xar bir terini ho’llash, ifloslanish darajasiga qarab 1-2 daqiqa davom etadi. Xullash dush yoki shlang yordamida Ilmiybaza.uz amalga oshiriladi. Ho’llangan terilar 40-60 daqiqa davomida taxmonlarda yotkiziladi. Navalni kulda bartaraf etish uchun qattiq yog’ochdan tayyorlangan kolodka, yoki cholgudan foydalaniladi. Kolodkaning tashki tomoni yarim aylana bo’lib silliqlab randalangan va korroziyalanmaydigan temir bilan kopoangan. Kolodkaning eni 0,6m, balandligi 0,2m ni tashqil etadi. Kolodka ishchining buyig’a qarab 45-60 burchak ostida yog’ochdan yoki temirdan yasalgan naval yig’gichga o’rnatiladi. Teri kolodkaga junini yuqoriga qaratib, dumgasini pastga va boshini yuqoriga qaratib, shunday joylashtiriladiki, uning umurtka qismi kolodkaning o’rtasiga tugri Ilmiybaza.uz amalga oshiriladi. Ho’llangan terilar 40-60 daqiqa davomida taxmonlarda yotkiziladi. Navalni kulda bartaraf etish uchun qattiq yog’ochdan tayyorlangan kolodka, yoki cholgudan foydalaniladi. Kolodkaning tashki tomoni yarim aylana bo’lib silliqlab randalangan va korroziyalanmaydigan temir bilan kopoangan. Kolodkaning eni 0,6m, balandligi 0,2m ni tashqil etadi. Kolodka ishchining buyig’a qarab 45-60 burchak ostida yog’ochdan yoki temirdan yasalgan naval yig’gichga o’rnatiladi. Teri kolodkaga junini yuqoriga qaratib, dumgasini pastga va boshini yuqoriga qaratib, shunday joylashtiriladiki, uning umurtka qismi kolodkaning o’rtasiga tugri Ilmiybaza.uz kelsin. Utmas pichok navalni tozalash uchun, cholgu esa kurigan va ivimagan navalli junni qirqib tashlashda kullaniladi. Katta shoxli mol terilaridan navalni mashina yordamida bartaraf etish uchun MMG-3200 rusumli mezdralash mashinasi yoki naval xaydovchi mashina kullaniladi. Mezdralash mashinasining asosiy ishchi organi spiralsimon utmas pichokli val hisoblanadi. Ushbu mashinada ishlov berish uchun terining jun qoplamini yuqoriga va dumg’oza qismini oldinga qaratib, burmalar xosil qilmasdan mashina valiga o’zatiladi. Terining birinchi yarmi ishlov berilgandan so’ng, yoka qismini oldinga qaratib, ikkinchi marta mashina valiga o’zatiladi va terining ikkichi yarmidan naval bartaraf etiladi. Navali yumshatilgan terilarni naval xaydovchi mashinalarda ishlov berishda, terining mezdra tomonini yuqoriga va bosh qismini oldinga qaratib, konveyr tasmasi xarakatining yunalishiga mos o’zatiladi. Aylanuvchan vallar ustidan utish vaqtida terilar navaldan tozalanadi. O’z navbatida naval dush moslamasidan keluvchi suv bilan ketgiziladi. Navalsiz yoki navaldan tozalangan xom-ashyo pokizalanadi, ya’ni go’sht qoldiqlari, yog’lar, kon qo’yilmalari, terining yoli, katta shoxli mol terilarining standartga rioya qilinmasdan shilingan bosh va dum qismlari bartaraf etiladi. Odatda pokizalash mezdralash mashinasida yoki kulda bajariladi. Terini mashina valiga mezdra tomonini yuqoriga qaratib, dastlab terining orqa yarmiga, so’ngra oldingi yarmiga ishlov beriladi. Ushbu jarayon kulda bajarilganda, terini stolga junini pastga qaratib yoyiladi. Ishchi ung kulida pichokni ushlab, chap kuli bilan yog’ va go’sht qoldiqlari atrofidagi teri qismini qisman ko’tarib turib, ularni kesadi. Cho’chqa terilarni mezdralashdan avval, umurtka chizigi buylab dumg’aza qismida Ilmiybaza.uz kelsin. Utmas pichok navalni tozalash uchun, cholgu esa kurigan va ivimagan navalli junni qirqib tashlashda kullaniladi. Katta shoxli mol terilaridan navalni mashina yordamida bartaraf etish uchun MMG-3200 rusumli mezdralash mashinasi yoki naval xaydovchi mashina kullaniladi. Mezdralash mashinasining asosiy ishchi organi spiralsimon utmas pichokli val hisoblanadi. Ushbu mashinada ishlov berish uchun terining jun qoplamini yuqoriga va dumg’oza qismini oldinga qaratib, burmalar xosil qilmasdan mashina valiga o’zatiladi. Terining birinchi yarmi ishlov berilgandan so’ng, yoka qismini oldinga qaratib, ikkinchi marta mashina valiga o’zatiladi va terining ikkichi yarmidan naval bartaraf etiladi. Navali yumshatilgan terilarni naval xaydovchi mashinalarda ishlov berishda, terining mezdra tomonini yuqoriga va bosh qismini oldinga qaratib, konveyr tasmasi xarakatining yunalishiga mos o’zatiladi. Aylanuvchan vallar ustidan utish vaqtida terilar navaldan tozalanadi. O’z navbatida naval dush moslamasidan keluvchi suv bilan ketgiziladi. Navalsiz yoki navaldan tozalangan xom-ashyo pokizalanadi, ya’ni go’sht qoldiqlari, yog’lar, kon qo’yilmalari, terining yoli, katta shoxli mol terilarining standartga rioya qilinmasdan shilingan bosh va dum qismlari bartaraf etiladi. Odatda pokizalash mezdralash mashinasida yoki kulda bajariladi. Terini mashina valiga mezdra tomonini yuqoriga qaratib, dastlab terining orqa yarmiga, so’ngra oldingi yarmiga ishlov beriladi. Ushbu jarayon kulda bajarilganda, terini stolga junini pastga qaratib yoyiladi. Ishchi ung kulida pichokni ushlab, chap kuli bilan yog’ va go’sht qoldiqlari atrofidagi teri qismini qisman ko’tarib turib, ularni kesadi. Cho’chqa terilarni mezdralashdan avval, umurtka chizigi buylab dumg’aza qismida Ilmiybaza.uz mayda terilarda 8 sm o’zunlikgacha, o’rta o’lchamdagi terilarda 12 smgacha, yirik terilarda 15 sm o’zunlikgacha kesik qilinadi. Cho’chqa terilarining cheprak qismda qilning ildizi darajasigacha teri osti yog’ kletchatkasi bartaraf etilishi, shuningdek etakdagi yog’ qatlami hisobidan butun maydoni buylab bir xil qalinlikka ega bo’lishi lozim. Derma va qilning ildizini kesilishiga ruxsat etilmaydi. Qo’y terilarini mezdralash mashinasida pokizalash, suv okimi bilan amalga oshiriladi. Bunda avval soch qoplami, so’ngra mezdra tomoni pokizalanadi. Sochdan xar xil ut qoldiqlarini bartaraf etishda utmas pichokli mezdralash mashinasini, go’sht va yog’ qoldiqlarini bartaraf etishda, utkir pichokli mezdralash mashinasini kullash maqsadga muvofiqdir. 3 mm dan oshmagan qalinlikda teri osti kletchatkasi (mezdra), shuningdek yog’ va go’sht qoldiqlari saqlagan qo’y terilari tugri pokizalangan hisoblanadi. Yuvish. Pokizalash va navaldan tozalashdan so’ng, terilar yuviladi. Bundan maqsad terida chirikli jarayonlarni rivojlanishi uchun qulay sharoit xosil qiluvchi iflosliklar, qon, chang va naval qoldiqlarini bartaraf etish. Ammo konservalash buyicha tajribalar shuni ko’rsatadiki, yuvishni faqat to’zlukda konservalandigan xom-ashyo uchun utkazish maqsadga muvofiq. Kuruk to’z bilan to’zlashdan avval yuvilgan terilar shtabellarda nisbatan yomon saqlanadi. Chirikli va boshqa noxush jarayonlarning yuvishdan so’ng tezlanishi, terining xaddan tashqari ho’llanishi bilan tushuntiriladi (ayniqsa junli tomoni), xatto siqish jarayonidan so’ng xam jun qoplami ortiqcha namlikni saqlaydi. Shu sababli asosan katta shoxli mol va cho’chka terilari to’zlukda konservalashdan oldin yuviladi. Terilar barabanlarda, barkaslarda, shuningdek stol va taxmonlarda yuviladi. Stol va taxmonlarda terilarni yuvishda avval junli tomoni - 1 daqiqa, so’ngra mezdra tomoni -2 daqiqa dush yordamida yuviladi. Bunda junli tomonning iflosliklari mezdra tomoniga utmasligiga e’tiborni qaratish lozim. Cho’chqa terilari faqat qil jun tomonidan yuviladi. Suv toza, zangsiz, harorati 200 S atrofida bo’lishi lozim . Terilarni barabanlarda yuvish, oqar suvda 15 daqiqa davomida olib boriladi. Ilmiybaza.uz mayda terilarda 8 sm o’zunlikgacha, o’rta o’lchamdagi terilarda 12 smgacha, yirik terilarda 15 sm o’zunlikgacha kesik qilinadi. Cho’chqa terilarining cheprak qismda qilning ildizi darajasigacha teri osti yog’ kletchatkasi bartaraf etilishi, shuningdek etakdagi yog’ qatlami hisobidan butun maydoni buylab bir xil qalinlikka ega bo’lishi lozim. Derma va qilning ildizini kesilishiga ruxsat etilmaydi. Qo’y terilarini mezdralash mashinasida pokizalash, suv okimi bilan amalga oshiriladi. Bunda avval soch qoplami, so’ngra mezdra tomoni pokizalanadi. Sochdan xar xil ut qoldiqlarini bartaraf etishda utmas pichokli mezdralash mashinasini, go’sht va yog’ qoldiqlarini bartaraf etishda, utkir pichokli mezdralash mashinasini kullash maqsadga muvofiqdir. 3 mm dan oshmagan qalinlikda teri osti kletchatkasi (mezdra), shuningdek yog’ va go’sht qoldiqlari saqlagan qo’y terilari tugri pokizalangan hisoblanadi. Yuvish. Pokizalash va navaldan tozalashdan so’ng, terilar yuviladi. Bundan maqsad terida chirikli jarayonlarni rivojlanishi uchun qulay sharoit xosil qiluvchi iflosliklar, qon, chang va naval qoldiqlarini bartaraf etish. Ammo konservalash buyicha tajribalar shuni ko’rsatadiki, yuvishni faqat to’zlukda konservalandigan xom-ashyo uchun utkazish maqsadga muvofiq. Kuruk to’z bilan to’zlashdan avval yuvilgan terilar shtabellarda nisbatan yomon saqlanadi. Chirikli va boshqa noxush jarayonlarning yuvishdan so’ng tezlanishi, terining xaddan tashqari ho’llanishi bilan tushuntiriladi (ayniqsa junli tomoni), xatto siqish jarayonidan so’ng xam jun qoplami ortiqcha namlikni saqlaydi. Shu sababli asosan katta shoxli mol va cho’chka terilari to’zlukda konservalashdan oldin yuviladi. Terilar barabanlarda, barkaslarda, shuningdek stol va taxmonlarda yuviladi. Stol va taxmonlarda terilarni yuvishda avval junli tomoni - 1 daqiqa, so’ngra mezdra tomoni -2 daqiqa dush yordamida yuviladi. Bunda junli tomonning iflosliklari mezdra tomoniga utmasligiga e’tiborni qaratish lozim. Cho’chqa terilari faqat qil jun tomonidan yuviladi. Suv toza, zangsiz, harorati 200 S atrofida bo’lishi lozim . Terilarni barabanlarda yuvish, oqar suvda 15 daqiqa davomida olib boriladi. Ilmiybaza.uz Yuvishdan so’ng terilar siqish mashinasida siqiladi yoki suvini oqizish uchun junli tomonini yuqoriga qilib, qavariq aravachalarga yuklanadi. Suvini oqizish 2 soat atrofida davom etadi. Xar bir aravachaga 30-40 dona teri yuklanadi. Mo’yna xom ashyosi terilarini yog’sizloantirish usullari. Ko’pgina xayvonlarning shilingan terilarida yog’, ba’zan go’sht qoldiqlari qoladi. Terilarni yog’sizlantirish, charm to’qimasidan yog’ qatlamlari va go’sht qoldiqlarini bartaraf etishdan iborat. Teri shilingandan so’ng, darxol yog’sizlantirilishi zarur, chunki ular xonada saqlanganda, terida kolgan yog’lar tezda (2-3 soat davomida) oksidlanadi va oksidlanish maxsulotlari terining charm to’qimasini bo’zishi mumkin. Bundan tashqari charm sirtidagi yog’, terilarning me’yorida kurishiga tuskinlik qiladi. Bu esa chirikli mikroorganizmlarning rivojlanishi va charm to’qimasining parchalanishiga olib keladi. Yog’sizlantirilmagan terilarning soch qoplami yog’ bilan kirlanadi, ochik rangli soch qoplami sarg’ayadi. Charm va soch qoplamidagi yog’ terilarni navlarga ajratishni xam qiyinlashtiradi. Yog’sizlantirilmagan terilarni saqlash davomida charm tuqimasi zangli tusga kirib, cho’zganda pishiqligini yuqotadi (yog’ jizg’ini –nuqsoni). Odatda terilarni yog’sizlantirish charm to’qimasidan yog’ni o’tkir bo’lmagan asboblar (utmas pichok, skoba, kibizga, koshik va boshqalar) bilan kirish yoki sikib chiqarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Yog’sizlantirishda bir qator koidalarga rioya etish zarur. Yog’ va go’sht qoldiqlarini dumg’azadan bosh tomon yunalishiga qarab kirish lozim. Bunday kirishda pichok va boshqa moslamalar soch ildizlariga zarar yetkazmaydi va ularni kesilishini oldini oladi . (tolalarning terini teshishi –nuksoni). Yog’sizlantirishda utmas pichokni teri yuzasiga taxminan 450 S burchak ostida ushlab, yengil va bir tekis bosib kirish lozim. Charmni yulish va kesmaslik uchun pichokning xarakati vaqtida terida burmalar xosil bo’lmasligini kuzatish zarur. Ilmiybaza.uz Yuvishdan so’ng terilar siqish mashinasida siqiladi yoki suvini oqizish uchun junli tomonini yuqoriga qilib, qavariq aravachalarga yuklanadi. Suvini oqizish 2 soat atrofida davom etadi. Xar bir aravachaga 30-40 dona teri yuklanadi. Mo’yna xom ashyosi terilarini yog’sizloantirish usullari. Ko’pgina xayvonlarning shilingan terilarida yog’, ba’zan go’sht qoldiqlari qoladi. Terilarni yog’sizlantirish, charm to’qimasidan yog’ qatlamlari va go’sht qoldiqlarini bartaraf etishdan iborat. Teri shilingandan so’ng, darxol yog’sizlantirilishi zarur, chunki ular xonada saqlanganda, terida kolgan yog’lar tezda (2-3 soat davomida) oksidlanadi va oksidlanish maxsulotlari terining charm to’qimasini bo’zishi mumkin. Bundan tashqari charm sirtidagi yog’, terilarning me’yorida kurishiga tuskinlik qiladi. Bu esa chirikli mikroorganizmlarning rivojlanishi va charm to’qimasining parchalanishiga olib keladi. Yog’sizlantirilmagan terilarning soch qoplami yog’ bilan kirlanadi, ochik rangli soch qoplami sarg’ayadi. Charm va soch qoplamidagi yog’ terilarni navlarga ajratishni xam qiyinlashtiradi. Yog’sizlantirilmagan terilarni saqlash davomida charm tuqimasi zangli tusga kirib, cho’zganda pishiqligini yuqotadi (yog’ jizg’ini –nuqsoni). Odatda terilarni yog’sizlantirish charm to’qimasidan yog’ni o’tkir bo’lmagan asboblar (utmas pichok, skoba, kibizga, koshik va boshqalar) bilan kirish yoki sikib chiqarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Yog’sizlantirishda bir qator koidalarga rioya etish zarur. Yog’ va go’sht qoldiqlarini dumg’azadan bosh tomon yunalishiga qarab kirish lozim. Bunday kirishda pichok va boshqa moslamalar soch ildizlariga zarar yetkazmaydi va ularni kesilishini oldini oladi . (tolalarning terini teshishi –nuksoni). Yog’sizlantirishda utmas pichokni teri yuzasiga taxminan 450 S burchak ostida ushlab, yengil va bir tekis bosib kirish lozim. Charmni yulish va kesmaslik uchun pichokning xarakati vaqtida terida burmalar xosil bo’lmasligini kuzatish zarur. Ilmiybaza.uz Yog’sizlantirish vaqtida qo’llar sirganmasligi va soch qoplamini yog’ bilan ifloslanmasligi uchun doimo qipiqlardan ( yumshoq matolardan) foydalanish zarur. Yog’sizlantirishdan so’ng terining charm to’qimasini yumshoq mato yoki qipiqlar bilan artish lozim. Terida yoriklar va o’zilishlar xosil bulsa, keyingi ishlov berishlarda ularning kattalashib ketmasligi uchun tezda tikib qo’yish lozim. Soch qoplami yog’ bilan ifloslanganda, odatda quritishdan so’ng 350S gacha kizdirilgan smolasiz daraxt turlarining qipiqlari bilan kulda yoki yog’sizlantiruvchi barabanlarda yog’sizlantiriladi. Uta yog’langan soch qoplami avval benzin, so’ngra qipiq bilan ishkalanadi. Terilarni yog’sizlantirish uchun turli xil moslamalar kullaniladi. O’rta va kichik o’lchamdagi naysimon shilingan terilar bolvanka, navoy va qiyiqsimon shakl beruvchi moslamalarda yog’sizlantiriladi. Bolvanka – yog’ochdan tayyorlangan, randalangan va jirvirlangan konus shaklidagi qayroq. Navoy – bolvankaning o’zi, faqat aylanuvchan bo’lib, devor yoki maxsus o’rindiqqa mahkamlangan. Navoy ancha qulay hisoblanadi, chunki yog’sizlantirishda uni qo’lda ushlash yoki gavda bilan bosib turishning xojati yo’q. Yog’sizlantirish uchun terining charm to’qimasini tashqariga qaratib, bolvankaga (navoy yoki boshqa moslama) shunday tortish kerakki, bunda u zich yotkizilib, burmalar xosil bo’lmasligi lozim. Terining dumg’aza qismini chap qo’l bilan ushlab turish yoki bir nechta mayda mixlar bilan qotirish mumkin. Butunlayicha shilingan mayda kemiruvchilar terilarini qavariq – taxtachada yog’sizlantiriladi. Teriga xayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish. Xayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda teriga shakl berish, birlamchi ishlov berishda muhim jarayon hisoblanadi. Terilarga shakl bermasdan quritish prelina nuksonini xosil bo’lishiga olib keladi. Teriga shakl berish xom - ashyoni to’zlamasdan quritishb konservalash va to’zlab quritib konservalaщdan avval o’tqaziladi. Naysimon yoki paypoqsimon shilingan terilar (olmaxondan tashqari) ma’lum Ilmiybaza.uz Yog’sizlantirish vaqtida qo’llar sirganmasligi va soch qoplamini yog’ bilan ifloslanmasligi uchun doimo qipiqlardan ( yumshoq matolardan) foydalanish zarur. Yog’sizlantirishdan so’ng terining charm to’qimasini yumshoq mato yoki qipiqlar bilan artish lozim. Terida yoriklar va o’zilishlar xosil bulsa, keyingi ishlov berishlarda ularning kattalashib ketmasligi uchun tezda tikib qo’yish lozim. Soch qoplami yog’ bilan ifloslanganda, odatda quritishdan so’ng 350S gacha kizdirilgan smolasiz daraxt turlarining qipiqlari bilan kulda yoki yog’sizlantiruvchi barabanlarda yog’sizlantiriladi. Uta yog’langan soch qoplami avval benzin, so’ngra qipiq bilan ishkalanadi. Terilarni yog’sizlantirish uchun turli xil moslamalar kullaniladi. O’rta va kichik o’lchamdagi naysimon shilingan terilar bolvanka, navoy va qiyiqsimon shakl beruvchi moslamalarda yog’sizlantiriladi. Bolvanka – yog’ochdan tayyorlangan, randalangan va jirvirlangan konus shaklidagi qayroq. Navoy – bolvankaning o’zi, faqat aylanuvchan bo’lib, devor yoki maxsus o’rindiqqa mahkamlangan. Navoy ancha qulay hisoblanadi, chunki yog’sizlantirishda uni qo’lda ushlash yoki gavda bilan bosib turishning xojati yo’q. Yog’sizlantirish uchun terining charm to’qimasini tashqariga qaratib, bolvankaga (navoy yoki boshqa moslama) shunday tortish kerakki, bunda u zich yotkizilib, burmalar xosil bo’lmasligi lozim. Terining dumg’aza qismini chap qo’l bilan ushlab turish yoki bir nechta mayda mixlar bilan qotirish mumkin. Butunlayicha shilingan mayda kemiruvchilar terilarini qavariq – taxtachada yog’sizlantiriladi. Teriga xayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish. Xayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda teriga shakl berish, birlamchi ishlov berishda muhim jarayon hisoblanadi. Terilarga shakl bermasdan quritish prelina nuksonini xosil bo’lishiga olib keladi. Teriga shakl berish xom - ashyoni to’zlamasdan quritishb konservalash va to’zlab quritib konservalaщdan avval o’tqaziladi. Naysimon yoki paypoqsimon shilingan terilar (olmaxondan tashqari) ma’lum Ilmiybaza.uz shakldagi moslamalarda, butunlayicha shilingan terilarga taxtachalarda yoki romlarda shakl beriladi. Teriga shakl beruvchi moslamalarning turlari. Naysimon shilingan terilarga qiyiqsimon, sanchqisimon va so’riluvchi shakl beruvchi moslamalarda, paypoqsimon shilingan terilarga turli qismlardan iborat bulinuvchan moslamalarda shakl beriladi. Shakl beruvchi moslamalarni tayyorlash uchun yumshoq, smolasiz yog’och turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Moslamalarning yuzasi yaxshilab randalangan va silliqlangan bo’lishi, shuningdek tashki kirralari kayrilgan va saykallangan bo’lishi zarur. Moslamalarni olif bilan qoplash tavsiya etiladi. Qiyiqsimon shakl beruvchi moslamalar yuza sirti siliklab randalangan, uchiga qarab asta-sekin torayib boradigan va yon kirralari kayrilgan taxtalardan iborat. Qiyiqsimon shakl beruvchilar 6 xil o’lchamli bo’lishi mumkin. O’lchamlar moslama asosining o’zunligi, qalinligi va kengligi hisobidan belgilanadi. Masalan №1 raqamli moslamaning o’zunligi – 125sm, asosining eni-17,5sm, qalinligi 1,25sm. Moslamaning tartib raqami ortishi bilan uning o’lchami kamayadi. Masalan №5 raqamli moslamaning o’zunligi-70sm, qalinligi-0,5, asosining eni-9,5sm ni tashqil etadi. №1 raqamli qiyiqsimon moslama tulki, peses, shog’ol terichalariga shakl berishda qo’llanilsa, №2-tulkining kichik o’lchamdagi terichalari, kuyonlar, yevvoyi mushuklar terichalariga, №3 va №4- tovushkon terichasiga shakl berishda qo’llaniladi. Sanchqisimon moslamalar ikkita silliqlab randalangan plankalardan iborat bo’lib, yuqori qismi xaraktsiz yelimlangan. Moslamaning pastki uchlari ip bilan tortiladi, bu terichalarning kattaligiga qarab, moslamaning enini o’zgartirish imkonini beradi. Sanchqisimon shakl beruvchi mosalamalar besh xil o’lchamli bo’lishi mumkin. Masalan №1 raqamli moslamaning o’zunligi 150sm, eni-2,5sm, qalinligi-2 sm. So’riluvchan moslamalar – ikkita silliqlab randalangan plankalardan iborat bo’lib, yuqori qismi xarakatchan sharnir bilan qotirilgan. Plankalardan birining qo’yi qismida tirqishli kundalang planka mahkamlangan. Uning yordamida terichaning kattaligiga qarab, moslamaning eni o’zgartiriladi. So’riluvchan Ilmiybaza.uz shakldagi moslamalarda, butunlayicha shilingan terilarga taxtachalarda yoki romlarda shakl beriladi. Teriga shakl beruvchi moslamalarning turlari. Naysimon shilingan terilarga qiyiqsimon, sanchqisimon va so’riluvchi shakl beruvchi moslamalarda, paypoqsimon shilingan terilarga turli qismlardan iborat bulinuvchan moslamalarda shakl beriladi. Shakl beruvchi moslamalarni tayyorlash uchun yumshoq, smolasiz yog’och turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Moslamalarning yuzasi yaxshilab randalangan va silliqlangan bo’lishi, shuningdek tashki kirralari kayrilgan va saykallangan bo’lishi zarur. Moslamalarni olif bilan qoplash tavsiya etiladi. Qiyiqsimon shakl beruvchi moslamalar yuza sirti siliklab randalangan, uchiga qarab asta-sekin torayib boradigan va yon kirralari kayrilgan taxtalardan iborat. Qiyiqsimon shakl beruvchilar 6 xil o’lchamli bo’lishi mumkin. O’lchamlar moslama asosining o’zunligi, qalinligi va kengligi hisobidan belgilanadi. Masalan №1 raqamli moslamaning o’zunligi – 125sm, asosining eni-17,5sm, qalinligi 1,25sm. Moslamaning tartib raqami ortishi bilan uning o’lchami kamayadi. Masalan №5 raqamli moslamaning o’zunligi-70sm, qalinligi-0,5, asosining eni-9,5sm ni tashqil etadi. №1 raqamli qiyiqsimon moslama tulki, peses, shog’ol terichalariga shakl berishda qo’llanilsa, №2-tulkining kichik o’lchamdagi terichalari, kuyonlar, yevvoyi mushuklar terichalariga, №3 va №4- tovushkon terichasiga shakl berishda qo’llaniladi. Sanchqisimon moslamalar ikkita silliqlab randalangan plankalardan iborat bo’lib, yuqori qismi xaraktsiz yelimlangan. Moslamaning pastki uchlari ip bilan tortiladi, bu terichalarning kattaligiga qarab, moslamaning enini o’zgartirish imkonini beradi. Sanchqisimon shakl beruvchi mosalamalar besh xil o’lchamli bo’lishi mumkin. Masalan №1 raqamli moslamaning o’zunligi 150sm, eni-2,5sm, qalinligi-2 sm. So’riluvchan moslamalar – ikkita silliqlab randalangan plankalardan iborat bo’lib, yuqori qismi xarakatchan sharnir bilan qotirilgan. Plankalardan birining qo’yi qismida tirqishli kundalang planka mahkamlangan. Uning yordamida terichaning kattaligiga qarab, moslamaning eni o’zgartiriladi. So’riluvchan Ilmiybaza.uz moslamalar uch xil o’lchamli bo’lishi mumkin. №1 moslama – yirikli o’lchamli, №2 – o’rta o’lchamli va №3 – kichik o’lchamli terichalarga shakl berish uchun qo’llaniladi. Bulinuvchan moslamalar silliqlab randalangan yupka taxtachadan iborat bo’lib, bu taxtacha diagonal buyicha ikki yarimtalikka arralangan. Xar bir yaramtalikning qo’yi qismida moslamaning oyoqchalari arralab xosil qilinadi. Bulinuvchan moslamalar turt xil o’lchamli bo’ladi. Terichaga xayvonlar tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish uchun qo’yidagi asosiy talablarga rioya etish zarur. Shakl beruvchi moslamaga terichaning charm to’qimasini tashqariga qaratib, shunday tarang qilib tortish lozimki, uning umurtka qismi moslamaning bir tomonini, tag terisi-ikkinchi tomonning simmetrik qoplasin. Naysimon shilingan terichalarda oldingi va orqa oyoqlar tag teri tomonida, dumi teri orqa chekkasining o’rtasida joylanishi kerak. Paypoqsimon shilingan terichalarda orqa oyoqlar moslamaning yon tomonlarida, odingi oyoqlar esa tag teri tomonida joylashishi lozim. Terichadagi xamma g’ijimlar tekislanib, qo’lok, oyoqlar va dum qismi sinchiklab yozilishi zarur. Qiyiqsimon va sanchqisimon moslamalarda terichaga shakl berish uchun avvalo moslamaning tepasiga tericha burunchasi mix bilan mahkamlanadi, so’ngra moslamaning keng qismi tomon tericha bir tekis mahkamlanib boriladi. Bunda tericha qismlarining simmetrik joylashishiga e’tiborni qaratish lozim. So’riluvchan moslamalardan foylanganda, uni yig’ilgan ko’rinishda charm to’qimasi tashqariga agdarilgan. Terichaga kiritib va terichaning burunchasiga tiraladi, so’ngra yon plankalarini teri dumg’aza qismining kerakli enigacha surib, kundalang planka bilan qotiriladi. Tugri shakl berilgan terichada tag teri dumg’azaga nisbatan bir muncha qisqa bo’ladi. Orqa oyoqlari yaxshilab tekislanadi va moslamaga bag’lanadi yoki mix bilan mahkamlanadi. Shuningdek oyoqlariga charm tomonidan, ho’llangan qog’oz bo’laklari yopishtirish tavsiya etiladi. Oldingi oyoqlar nayiga kambar taxtachalar kiritish mumkin. Ilmiybaza.uz moslamalar uch xil o’lchamli bo’lishi mumkin. №1 moslama – yirikli o’lchamli, №2 – o’rta o’lchamli va №3 – kichik o’lchamli terichalarga shakl berish uchun qo’llaniladi. Bulinuvchan moslamalar silliqlab randalangan yupka taxtachadan iborat bo’lib, bu taxtacha diagonal buyicha ikki yarimtalikka arralangan. Xar bir yaramtalikning qo’yi qismida moslamaning oyoqchalari arralab xosil qilinadi. Bulinuvchan moslamalar turt xil o’lchamli bo’ladi. Terichaga xayvonlar tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish uchun qo’yidagi asosiy talablarga rioya etish zarur. Shakl beruvchi moslamaga terichaning charm to’qimasini tashqariga qaratib, shunday tarang qilib tortish lozimki, uning umurtka qismi moslamaning bir tomonini, tag terisi-ikkinchi tomonning simmetrik qoplasin. Naysimon shilingan terichalarda oldingi va orqa oyoqlar tag teri tomonida, dumi teri orqa chekkasining o’rtasida joylanishi kerak. Paypoqsimon shilingan terichalarda orqa oyoqlar moslamaning yon tomonlarida, odingi oyoqlar esa tag teri tomonida joylashishi lozim. Terichadagi xamma g’ijimlar tekislanib, qo’lok, oyoqlar va dum qismi sinchiklab yozilishi zarur. Qiyiqsimon va sanchqisimon moslamalarda terichaga shakl berish uchun avvalo moslamaning tepasiga tericha burunchasi mix bilan mahkamlanadi, so’ngra moslamaning keng qismi tomon tericha bir tekis mahkamlanib boriladi. Bunda tericha qismlarining simmetrik joylashishiga e’tiborni qaratish lozim. So’riluvchan moslamalardan foylanganda, uni yig’ilgan ko’rinishda charm to’qimasi tashqariga agdarilgan. Terichaga kiritib va terichaning burunchasiga tiraladi, so’ngra yon plankalarini teri dumg’aza qismining kerakli enigacha surib, kundalang planka bilan qotiriladi. Tugri shakl berilgan terichada tag teri dumg’azaga nisbatan bir muncha qisqa bo’ladi. Orqa oyoqlari yaxshilab tekislanadi va moslamaga bag’lanadi yoki mix bilan mahkamlanadi. Shuningdek oyoqlariga charm tomonidan, ho’llangan qog’oz bo’laklari yopishtirish tavsiya etiladi. Oldingi oyoqlar nayiga kambar taxtachalar kiritish mumkin. Ilmiybaza.uz Paypoqsimon shilingan terichalarga shakl berish uchun charm to’qimasi tashqariga agdarilgan terichaning ogiz bushligi orqali bulinuvchan moslamaning keng ksimini shunday kiritish zarurki, uning oyoqchasi terichaning orqa oyoqlarining biriga kirsin. So’ngra moslamaning ikkinchi qismi kiritiladi va terichaning ikkinchi orqa oyog’iga itariladi. Shundan so’ng moslamaning ikkala qismi tenglashtiriladi va terichaning burunchasi moslamaga mahkamlanadi. Dumiga charm tomonidan qog’oz bo’lakchalari yopishtiriladi yoki charmini tashqariga qaratib aloxida taxtachaga mahkamlanadi. O’rta o’lchamdagi butunlayicha shilingan terilarga shakl berish maxsus romlarda amalga oshiriladi. Romlar to’rtta plankadan tashqil topgan bo’lib, xar birining uchida tirqishlar mavjud. Bu tirqishlar romning o’lchamini kattalashtirish yoki kichraytirish imkonini beradi. Romni yig’ishda plankalarning uchi, uning tirqishiga o’rnatiladigan maxsus yog’och tiqinlar bilan mahkamlandi. Odatda terichalar romlarda mix bilan mahkamlanadi. Katta o’lchamdagi butunlayicha shilingan terichalarning charm to’qimasini tashqariga qaratib, chekkalari bo’ylab kichik mixchalar bilan taxtachalarga mahkamlab shakl beriladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Charm va mo’yna xom ashyosiga birlamchi ishlov berish kanday jarayonlarni o’z ichiga oladi? 2. Pokizalash jarayonining mohiyatini tushuntiring 3. Terilarni navaldan tozalash qanday amalga oshiriladi? 4. Xom ashyoni mezdralash amalda qanday bajariladi? 5. Terilarni yuvish tartibini keltiring 6. Yog’sizlantirish jarayonining mohiyatini tushuntiring 7. Yog’sizlantirishni to’g’ri bajarish uchun qanday qoidalarga rioya etish zarur? 8. Terilarni yog’sizlantirish uchun qanday moslamalar qo’llaniladi? 9. Nima uchun teriga hayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl beriladi? 10. Teriga shakl beruvchi moslamalarning turlarini ayting. Ilmiybaza.uz Paypoqsimon shilingan terichalarga shakl berish uchun charm to’qimasi tashqariga agdarilgan terichaning ogiz bushligi orqali bulinuvchan moslamaning keng ksimini shunday kiritish zarurki, uning oyoqchasi terichaning orqa oyoqlarining biriga kirsin. So’ngra moslamaning ikkinchi qismi kiritiladi va terichaning ikkinchi orqa oyog’iga itariladi. Shundan so’ng moslamaning ikkala qismi tenglashtiriladi va terichaning burunchasi moslamaga mahkamlanadi. Dumiga charm tomonidan qog’oz bo’lakchalari yopishtiriladi yoki charmini tashqariga qaratib aloxida taxtachaga mahkamlanadi. O’rta o’lchamdagi butunlayicha shilingan terilarga shakl berish maxsus romlarda amalga oshiriladi. Romlar to’rtta plankadan tashqil topgan bo’lib, xar birining uchida tirqishlar mavjud. Bu tirqishlar romning o’lchamini kattalashtirish yoki kichraytirish imkonini beradi. Romni yig’ishda plankalarning uchi, uning tirqishiga o’rnatiladigan maxsus yog’och tiqinlar bilan mahkamlandi. Odatda terichalar romlarda mix bilan mahkamlanadi. Katta o’lchamdagi butunlayicha shilingan terichalarning charm to’qimasini tashqariga qaratib, chekkalari bo’ylab kichik mixchalar bilan taxtachalarga mahkamlab shakl beriladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Charm va mo’yna xom ashyosiga birlamchi ishlov berish kanday jarayonlarni o’z ichiga oladi? 2. Pokizalash jarayonining mohiyatini tushuntiring 3. Terilarni navaldan tozalash qanday amalga oshiriladi? 4. Xom ashyoni mezdralash amalda qanday bajariladi? 5. Terilarni yuvish tartibini keltiring 6. Yog’sizlantirish jarayonining mohiyatini tushuntiring 7. Yog’sizlantirishni to’g’ri bajarish uchun qanday qoidalarga rioya etish zarur? 8. Terilarni yog’sizlantirish uchun qanday moslamalar qo’llaniladi? 9. Nima uchun teriga hayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl beriladi? 10. Teriga shakl beruvchi moslamalarning turlarini ayting. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Pokizalash, navaldan tozalash, yuvish, yog’sizlantirish, mezdralash, navoy, bolvanka, shakl berish, qiyiqsimon moslama, sinchqisimon moslama, so’riluvchi moslama. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Pokizalash, navaldan tozalash, yuvish, yog’sizlantirish, mezdralash, navoy, bolvanka, shakl berish, qiyiqsimon moslama, sinchqisimon moslama, so’riluvchi moslama.