Ilmiybaza.uz
QUYON VA MO‘YNA HAYVONLARIDAN OLINADIGAN XOM
ASHYO (TERI, TIVIT, GO‘SHT VA BOSHQA)LARNI DASTLABKI
ISHLASH, QURITISH, SAQLASH UCHUN KERAKLI ASBOB, ANJOM,
USKUNA VA QUROLLAR.
Darsning maqsadi: Quyon va mo’yna hayvonlaridan olinadigan xom ashyo
(teri, tivit, go’sht va boshqa)larni dastlabki ishlash, quritish, saqlash uchun kerakli
asbob, anjom, uskuna va qurollar bilan tanishish.
Darsning mazmuni: Charm xom-ashyosiga birlamchi ishlov berish-
pokizalash, yuvish va konservalash jarayonlarini, o’z navbatida mo’yna xom-
ashyosiga birlamchi ishlov berish-terini shilish, yog’sizlantirish, teriga hayvon
tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish va konservalash kabi jarayonlarni o’z
ichiga
oladi.
Pokizalash. Pokizalash deganda, charm xom-ashyosi, mo’ynabob va
po’stinbob
qo’y
terilari
standartlarining
talablariga
muvofiq
teridagi
og’irlashtiruvchilarni (pitir go’shtlar, yog’lar, qon quyilmalari, naval va bosh)
bartaraf etish tushuniladi.
Navaldan tozalash. Mol terisi jun qoplamining najosatlar va loy-iflosliklar
tegib bulg’anishidan xosil bo’ladigan nukson-naval deyiladi. Katta shoxli mol
terilarini navaldan tozalash uchun dastlab naval yumshatiladi, so’ngra kulda yoki
mashina yordamida bartaraf etiladi. Naval 3,0x2,75m o’lchamdagi va balandligi
o’rtasida 0,4m, chekkasida 0,2m bo’lgan taxmonlarda yumshatiladi. Terilar biri
ikkinchisiga junini yuqoriga qaratib joylashtiriladi. Xar bir terini ho’llash, ifloslanish
darajasiga qarab 1-2 daqiqa davom etadi. Xullash dush yoki shlang yordamida
Ilmiybaza.uz
amalga oshiriladi. Ho’llangan terilar 40-60 daqiqa davomida taxmonlarda
yotkiziladi.
Navalni kulda bartaraf etish
uchun qattiq yog’ochdan
tayyorlangan kolodka, yoki
cholgudan
foydalaniladi.
Kolodkaning tashki tomoni
yarim aylana bo’lib silliqlab
randalangan
va
korroziyalanmaydigan temir
bilan
kopoangan.
Kolodkaning eni 0,6m,
balandligi 0,2m ni tashqil
etadi. Kolodka ishchining
buyig’a qarab 45-60 burchak
ostida
yog’ochdan
yoki
temirdan
yasalgan
naval
yig’gichga
o’rnatiladi.
Teri kolodkaga junini yuqoriga qaratib, dumgasini pastga va boshini yuqoriga
qaratib, shunday joylashtiriladiki, uning umurtka qismi kolodkaning o’rtasiga tugri
Ilmiybaza.uz
kelsin.
Utmas pichok navalni tozalash uchun, cholgu esa kurigan va ivimagan navalli junni
qirqib tashlashda kullaniladi. Katta shoxli mol terilaridan navalni mashina
yordamida bartaraf etish uchun MMG-3200 rusumli mezdralash mashinasi yoki
naval xaydovchi mashina kullaniladi. Mezdralash mashinasining asosiy ishchi
organi spiralsimon utmas pichokli val hisoblanadi. Ushbu mashinada ishlov berish
uchun terining jun qoplamini yuqoriga va dumg’oza qismini oldinga qaratib,
burmalar xosil qilmasdan mashina valiga o’zatiladi. Terining birinchi yarmi ishlov
berilgandan so’ng, yoka qismini oldinga qaratib, ikkinchi marta mashina valiga
o’zatiladi va terining ikkichi yarmidan naval bartaraf etiladi. Navali yumshatilgan
terilarni naval xaydovchi mashinalarda ishlov berishda, terining mezdra tomonini
yuqoriga va bosh qismini oldinga qaratib, konveyr tasmasi xarakatining yunalishiga
mos o’zatiladi. Aylanuvchan vallar ustidan utish vaqtida terilar navaldan tozalanadi.
O’z navbatida naval dush moslamasidan keluvchi suv bilan ketgiziladi.
Navalsiz yoki navaldan tozalangan xom-ashyo pokizalanadi, ya’ni go’sht qoldiqlari,
yog’lar, kon qo’yilmalari, terining yoli, katta shoxli mol terilarining standartga rioya
qilinmasdan
shilingan
bosh
va
dum
qismlari
bartaraf
etiladi.
Odatda pokizalash mezdralash mashinasida yoki
kulda bajariladi. Terini mashina valiga mezdra
tomonini yuqoriga qaratib, dastlab terining orqa
yarmiga, so’ngra oldingi yarmiga ishlov beriladi.
Ushbu jarayon kulda bajarilganda, terini stolga
junini pastga qaratib yoyiladi. Ishchi ung kulida
pichokni ushlab, chap kuli bilan yog’ va go’sht
qoldiqlari atrofidagi teri qismini qisman ko’tarib
turib,
ularni
kesadi.
Cho’chqa terilarni mezdralashdan avval, umurtka chizigi buylab dumg’aza qismida
Ilmiybaza.uz
mayda terilarda 8 sm o’zunlikgacha, o’rta o’lchamdagi terilarda 12 smgacha, yirik
terilarda 15 sm o’zunlikgacha kesik qilinadi. Cho’chqa terilarining cheprak qismda
qilning ildizi darajasigacha teri osti yog’ kletchatkasi bartaraf etilishi, shuningdek
etakdagi yog’ qatlami hisobidan butun maydoni buylab bir xil qalinlikka ega bo’lishi
lozim.
Derma
va
qilning
ildizini
kesilishiga
ruxsat
etilmaydi.
Qo’y terilarini mezdralash mashinasida pokizalash, suv okimi bilan amalga
oshiriladi. Bunda avval soch qoplami, so’ngra mezdra tomoni pokizalanadi.
Sochdan xar xil ut qoldiqlarini bartaraf etishda utmas pichokli mezdralash
mashinasini, go’sht va yog’ qoldiqlarini bartaraf etishda, utkir pichokli mezdralash
mashinasini kullash maqsadga muvofiqdir. 3 mm dan oshmagan qalinlikda teri osti
kletchatkasi (mezdra), shuningdek yog’ va go’sht qoldiqlari saqlagan qo’y terilari
tugri
pokizalangan
hisoblanadi.
Yuvish. Pokizalash va navaldan tozalashdan so’ng, terilar yuviladi. Bundan
maqsad terida chirikli jarayonlarni rivojlanishi uchun qulay sharoit xosil qiluvchi
iflosliklar,
qon,
chang
va
naval
qoldiqlarini
bartaraf
etish.
Ammo konservalash buyicha tajribalar shuni ko’rsatadiki, yuvishni faqat to’zlukda
konservalandigan xom-ashyo uchun utkazish maqsadga muvofiq. Kuruk to’z bilan
to’zlashdan avval yuvilgan terilar shtabellarda nisbatan yomon saqlanadi. Chirikli
va boshqa noxush jarayonlarning yuvishdan so’ng tezlanishi, terining xaddan
tashqari ho’llanishi bilan tushuntiriladi (ayniqsa junli tomoni), xatto siqish
jarayonidan so’ng xam jun qoplami ortiqcha namlikni saqlaydi. Shu sababli asosan
katta shoxli mol va cho’chka terilari to’zlukda konservalashdan oldin yuviladi.
Terilar barabanlarda, barkaslarda, shuningdek stol va taxmonlarda yuviladi.
Stol va taxmonlarda terilarni yuvishda avval junli tomoni - 1 daqiqa, so’ngra mezdra
tomoni -2 daqiqa dush yordamida yuviladi. Bunda junli tomonning iflosliklari
mezdra tomoniga utmasligiga e’tiborni qaratish lozim. Cho’chqa terilari faqat qil jun
tomonidan yuviladi. Suv toza, zangsiz, harorati 200 S atrofida bo’lishi lozim .
Terilarni barabanlarda yuvish, oqar suvda 15 daqiqa davomida olib boriladi.
Ilmiybaza.uz
Yuvishdan so’ng terilar siqish mashinasida siqiladi yoki suvini oqizish uchun junli
tomonini yuqoriga qilib, qavariq aravachalarga yuklanadi. Suvini oqizish 2 soat
atrofida davom etadi. Xar bir aravachaga 30-40 dona teri yuklanadi.
Mo’yna
xom
ashyosi
terilarini
yog’sizloantirish
usullari.
Ko’pgina xayvonlarning shilingan terilarida yog’, ba’zan go’sht qoldiqlari qoladi.
Terilarni yog’sizlantirish, charm to’qimasidan yog’ qatlamlari va go’sht qoldiqlarini
bartaraf etishdan iborat.
Teri shilingandan so’ng, darxol yog’sizlantirilishi zarur, chunki ular xonada
saqlanganda, terida kolgan yog’lar tezda (2-3 soat davomida) oksidlanadi va
oksidlanish maxsulotlari terining charm to’qimasini bo’zishi mumkin. Bundan
tashqari charm sirtidagi yog’, terilarning me’yorida kurishiga tuskinlik qiladi. Bu
esa
chirikli
mikroorganizmlarning
rivojlanishi
va
charm
to’qimasining
parchalanishiga olib keladi. Yog’sizlantirilmagan terilarning soch qoplami yog’
bilan kirlanadi, ochik rangli soch qoplami sarg’ayadi. Charm va soch qoplamidagi
yog’ terilarni navlarga ajratishni xam qiyinlashtiradi. Yog’sizlantirilmagan terilarni
saqlash davomida charm tuqimasi zangli tusga kirib, cho’zganda pishiqligini
yuqotadi (yog’ jizg’ini –nuqsoni).
Odatda terilarni yog’sizlantirish charm to’qimasidan yog’ni o’tkir bo’lmagan
asboblar (utmas pichok, skoba, kibizga, koshik va boshqalar) bilan kirish yoki sikib
chiqarish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Yog’sizlantirishda bir qator koidalarga rioya etish zarur. Yog’ va go’sht
qoldiqlarini dumg’azadan bosh tomon yunalishiga qarab kirish lozim. Bunday
kirishda pichok va boshqa moslamalar soch ildizlariga zarar yetkazmaydi va ularni
kesilishini oldini oladi . (tolalarning terini teshishi –nuksoni).
Yog’sizlantirishda utmas pichokni teri yuzasiga taxminan 450 S burchak
ostida ushlab, yengil va bir tekis bosib kirish lozim. Charmni yulish va kesmaslik
uchun pichokning xarakati vaqtida terida burmalar xosil bo’lmasligini kuzatish
zarur.
Ilmiybaza.uz
Yog’sizlantirish vaqtida qo’llar sirganmasligi va soch qoplamini yog’ bilan
ifloslanmasligi uchun doimo qipiqlardan ( yumshoq matolardan) foydalanish zarur.
Yog’sizlantirishdan so’ng terining charm to’qimasini yumshoq mato yoki qipiqlar
bilan artish lozim.
Terida yoriklar va o’zilishlar xosil bulsa, keyingi ishlov berishlarda ularning
kattalashib ketmasligi uchun tezda tikib qo’yish lozim. Soch qoplami yog’ bilan
ifloslanganda, odatda quritishdan so’ng 350S gacha kizdirilgan smolasiz daraxt
turlarining
qipiqlari
bilan
kulda
yoki
yog’sizlantiruvchi
barabanlarda
yog’sizlantiriladi. Uta yog’langan soch qoplami avval benzin, so’ngra qipiq bilan
ishkalanadi.
Terilarni yog’sizlantirish uchun turli xil moslamalar kullaniladi. O’rta va
kichik o’lchamdagi naysimon shilingan terilar bolvanka, navoy va qiyiqsimon shakl
beruvchi moslamalarda yog’sizlantiriladi. Bolvanka – yog’ochdan tayyorlangan,
randalangan va jirvirlangan konus shaklidagi qayroq. Navoy – bolvankaning o’zi,
faqat aylanuvchan bo’lib, devor yoki maxsus o’rindiqqa mahkamlangan.
Navoy ancha qulay hisoblanadi, chunki yog’sizlantirishda uni qo’lda ushlash
yoki gavda bilan bosib turishning xojati yo’q.
Yog’sizlantirish uchun terining charm to’qimasini tashqariga qaratib,
bolvankaga (navoy yoki boshqa moslama) shunday tortish kerakki, bunda u zich
yotkizilib, burmalar xosil bo’lmasligi lozim. Terining dumg’aza qismini chap qo’l
bilan ushlab turish yoki bir nechta mayda mixlar bilan qotirish mumkin.
Butunlayicha shilingan mayda kemiruvchilar terilarini qavariq – taxtachada
yog’sizlantiriladi.
Teriga xayvon tanasiga mos keluvchi o’lchamda shakl berish. Xayvon
tanasiga mos keluvchi o’lchamda teriga shakl berish, birlamchi ishlov berishda
muhim jarayon hisoblanadi. Terilarga shakl bermasdan quritish prelina nuksonini
xosil bo’lishiga olib keladi. Teriga shakl berish xom - ashyoni to’zlamasdan
quritishb konservalash va to’zlab quritib konservalaщdan avval o’tqaziladi.
Naysimon yoki paypoqsimon shilingan terilar (olmaxondan tashqari) ma’lum
Ilmiybaza.uz
shakldagi moslamalarda, butunlayicha shilingan terilarga taxtachalarda yoki
romlarda shakl beriladi.
Teriga shakl beruvchi moslamalarning turlari.
Naysimon shilingan terilarga qiyiqsimon, sanchqisimon va so’riluvchi shakl
beruvchi moslamalarda, paypoqsimon shilingan terilarga turli qismlardan iborat
bulinuvchan moslamalarda shakl beriladi. Shakl beruvchi moslamalarni tayyorlash
uchun yumshoq, smolasiz yog’och turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
Moslamalarning yuzasi yaxshilab randalangan va silliqlangan bo’lishi, shuningdek
tashki kirralari kayrilgan va saykallangan bo’lishi zarur. Moslamalarni olif bilan
qoplash tavsiya etiladi.
Qiyiqsimon shakl beruvchi moslamalar yuza sirti siliklab randalangan, uchiga
qarab asta-sekin torayib boradigan va yon kirralari kayrilgan taxtalardan iborat.
Qiyiqsimon shakl beruvchilar 6 xil o’lchamli bo’lishi mumkin. O’lchamlar moslama
asosining o’zunligi, qalinligi va kengligi hisobidan belgilanadi. Masalan №1 raqamli
moslamaning o’zunligi – 125sm, asosining eni-17,5sm, qalinligi 1,25sm.
Moslamaning tartib raqami ortishi bilan uning o’lchami kamayadi. Masalan №5
raqamli moslamaning o’zunligi-70sm, qalinligi-0,5, asosining eni-9,5sm ni tashqil
etadi. №1 raqamli qiyiqsimon moslama tulki, peses, shog’ol terichalariga shakl
berishda qo’llanilsa, №2-tulkining kichik o’lchamdagi terichalari, kuyonlar, yevvoyi
mushuklar terichalariga, №3 va №4- tovushkon terichasiga shakl berishda
qo’llaniladi.
Sanchqisimon moslamalar ikkita silliqlab randalangan plankalardan iborat
bo’lib, yuqori qismi xaraktsiz yelimlangan. Moslamaning pastki uchlari ip bilan
tortiladi, bu terichalarning kattaligiga qarab, moslamaning enini o’zgartirish
imkonini beradi. Sanchqisimon shakl beruvchi mosalamalar besh xil o’lchamli
bo’lishi mumkin. Masalan №1 raqamli moslamaning o’zunligi 150sm, eni-2,5sm,
qalinligi-2 sm. So’riluvchan moslamalar – ikkita silliqlab randalangan plankalardan
iborat bo’lib, yuqori qismi xarakatchan sharnir bilan qotirilgan. Plankalardan
birining qo’yi qismida tirqishli kundalang planka mahkamlangan. Uning yordamida
terichaning kattaligiga qarab, moslamaning eni o’zgartiriladi. So’riluvchan
