RADIATSION EKOLOGIYA (Radiatsion monitoring, Radiatsion nurlanish, Radioaktiv nurlanishning inson organizmiga ta’siri, Radioaktiv nurlanishga qarshi chora tadbirlar)

Yuklangan vaqt

2024-04-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

308,1 KB


Ilmiybaza.uz ‘‘Yadro va elementar zarralar fizikasi ‘‘ fanidan “RADIATSION EKOLOGIYA” Mavzusida Ilmiybaza.uz ‘‘Yadro va elementar zarralar fizikasi ‘‘ fanidan “RADIATSION EKOLOGIYA” Mavzusida Ilmiybaza.uz Kirish I.Bob: 1.Radiatsion ekalogiya . Radiatsion monitoring . 2.Radiatsion nurlanish va ularning xossalari . 3.Nurlanish normalari . II.Bob: 1.Radioaktiv nurlanishning inson organizmiga ta’siri. 2.Radioaktiv nurlanishga qarshi chora tadbirlar. 3.Shaxsiy muhofaza aslahalari. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar Ilmiybaza.uz Kirish I.Bob: 1.Radiatsion ekalogiya . Radiatsion monitoring . 2.Radiatsion nurlanish va ularning xossalari . 3.Nurlanish normalari . II.Bob: 1.Radioaktiv nurlanishning inson organizmiga ta’siri. 2.Radioaktiv nurlanishga qarshi chora tadbirlar. 3.Shaxsiy muhofaza aslahalari. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar Ilmiybaza.uz Mavzuning dolzarbligi:O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish insonning tabiatga munosabatini o’zgartirishni , ekologik manfaatlarni iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlar bilan tenglashtirishni, insonning tabiatga nisbatan ma’suliyatini oshirish talab etiladi .Respublikada mustaqillik yillarida ekologik –iqtisodiy tadbirlar tizimini amalga oshirishga muhim ahamiyat berilmoqda .Bu tizim amalga oshirayotgan iqtisodiy islohotlarning ajralmas bir qismi bo’lishi lozim .Shu sababdan tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilishning ilmiy asoslangan iqtisodiy mexanizmiga ega bo’lish va uni xo’jalik amaliyotida samarali qo’llash g’oyat muhimdir. Zamonaviy mutaxassislar , birinchi navbatda iqtisodchilar tabiiy- ekologik fikrlashga ega bo’lishlari , o’z faoliyatlarida tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish uslublarini qo’llab tabiatga zararli ta’sir ko’rsatishning oldini olishlari , ekologik bexatar qaror qabul qilishlari lozim .Bizga ma’lumki tabiatda mavjud barcha resurslar (energiya manbalari ) salmog’i cheklangan shu sababdan ham inson faoliyati ehtiyojini qondirish uchun turli radiatsion nurlanishlarga ega bo’lgan Atom Elektrostansiya(AES)lari barpo etilmoqda .Shu sababdan ham ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligi shundaki mana shu AESlar faoliyati jarayonida chiqarayotgan nurlanishlar inson hayoti faoliyati uchun qanchalik xavf tug’dirishi va undan qanday qilib himoyalanish mumkinligini o’rganishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Oliy ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini takomillashtirilish, “radiatsion ekologiya ”ni o’rganishdan iborat. Tadqiqot obekti. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limini “radioatsiya va uning atrof muhit bilan o’zaro ta’siri” ning o’qitilish jarayoni. Mavzuning predmeti. Kurs ishini bajarishda “Radioatsion nurlanishlar ” bo’limining o’qitilishi, mazmuni, zamonaviy ahamiyati va ped.texnologiyalardan unumli foydalanishdan iborat. Tadqiqot metodi.Tadqiqot ishining bajarilishida muammoga oid ilmiy ,ilmiy – uslubiy ishlar va adabiyotlar tahlili , hamda tadqiqot natijalarini umumlashtirish va matematik –statistik ishlov berish metodlaridan foydalanildi. Ilmiybaza.uz Mavzuning dolzarbligi:O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish insonning tabiatga munosabatini o’zgartirishni , ekologik manfaatlarni iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlar bilan tenglashtirishni, insonning tabiatga nisbatan ma’suliyatini oshirish talab etiladi .Respublikada mustaqillik yillarida ekologik –iqtisodiy tadbirlar tizimini amalga oshirishga muhim ahamiyat berilmoqda .Bu tizim amalga oshirayotgan iqtisodiy islohotlarning ajralmas bir qismi bo’lishi lozim .Shu sababdan tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilishning ilmiy asoslangan iqtisodiy mexanizmiga ega bo’lish va uni xo’jalik amaliyotida samarali qo’llash g’oyat muhimdir. Zamonaviy mutaxassislar , birinchi navbatda iqtisodchilar tabiiy- ekologik fikrlashga ega bo’lishlari , o’z faoliyatlarida tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish uslublarini qo’llab tabiatga zararli ta’sir ko’rsatishning oldini olishlari , ekologik bexatar qaror qabul qilishlari lozim .Bizga ma’lumki tabiatda mavjud barcha resurslar (energiya manbalari ) salmog’i cheklangan shu sababdan ham inson faoliyati ehtiyojini qondirish uchun turli radiatsion nurlanishlarga ega bo’lgan Atom Elektrostansiya(AES)lari barpo etilmoqda .Shu sababdan ham ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligi shundaki mana shu AESlar faoliyati jarayonida chiqarayotgan nurlanishlar inson hayoti faoliyati uchun qanchalik xavf tug’dirishi va undan qanday qilib himoyalanish mumkinligini o’rganishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Oliy ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini takomillashtirilish, “radiatsion ekologiya ”ni o’rganishdan iborat. Tadqiqot obekti. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limini “radioatsiya va uning atrof muhit bilan o’zaro ta’siri” ning o’qitilish jarayoni. Mavzuning predmeti. Kurs ishini bajarishda “Radioatsion nurlanishlar ” bo’limining o’qitilishi, mazmuni, zamonaviy ahamiyati va ped.texnologiyalardan unumli foydalanishdan iborat. Tadqiqot metodi.Tadqiqot ishining bajarilishida muammoga oid ilmiy ,ilmiy – uslubiy ishlar va adabiyotlar tahlili , hamda tadqiqot natijalarini umumlashtirish va matematik –statistik ishlov berish metodlaridan foydalanildi. Ilmiybaza.uz Yadro fizikasi umumiy fizikaning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, keng ko’lamda rivojlanmoqda. Yadro fizikasi atom yadrosining tuzilishi, uning xususiyatlari, yadro kuchlarining tabiati, yadro tarkibiga kiruvchi zarralarning o‘zaro ta’sirlari, yadrolarning yemirilish qonunlarini o‘rganadi. Yadro fizikasining rivojlanish jarayonining asosiy qismi yadro fizikasi tajriba usullari va ularning amalda qo‘llanilishi bilan bog‘liq. Bu esa, juda chuqur va keng masalalarni, jumladan yadro fizikaviy ko‘rsatkichlarini o‘lchashdan tortib, to o‘ta yuqori energiyali zarralarda yadro reaksiyalarini amalga oshirib, ularning mahsullarini o‘rganishgacha qaratilgan ishlar, termoyadro sintezini boshqarish, lazerli yuqori neytron oqimi zichligiga ega bo‘lgan uskunalardagi zamonaviy tajribalar va shularga o‘xshash ko‘p tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. Ilmiybaza.uz Yadro fizikasi umumiy fizikaning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, keng ko’lamda rivojlanmoqda. Yadro fizikasi atom yadrosining tuzilishi, uning xususiyatlari, yadro kuchlarining tabiati, yadro tarkibiga kiruvchi zarralarning o‘zaro ta’sirlari, yadrolarning yemirilish qonunlarini o‘rganadi. Yadro fizikasining rivojlanish jarayonining asosiy qismi yadro fizikasi tajriba usullari va ularning amalda qo‘llanilishi bilan bog‘liq. Bu esa, juda chuqur va keng masalalarni, jumladan yadro fizikaviy ko‘rsatkichlarini o‘lchashdan tortib, to o‘ta yuqori energiyali zarralarda yadro reaksiyalarini amalga oshirib, ularning mahsullarini o‘rganishgacha qaratilgan ishlar, termoyadro sintezini boshqarish, lazerli yuqori neytron oqimi zichligiga ega bo‘lgan uskunalardagi zamonaviy tajribalar va shularga o‘xshash ko‘p tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. Ilmiybaza.uz I.Bob XX asrning o’rtalariga kelib , atom(yadro) energiyasi-kelajak energiyasi deb nomlangan ,albatta bu fikr hozirgi kunda ko’plab olimlar tomonidan tasdiqlanmoqda . Radioekologiya – atamasi 1956- yilda fanga kiritilgan bo’lib ,radioekologiya fan sohasi XX asrning 1950-yillarida yadro quroli sinovlari , atom elektrostansiyalar va yadro obektlarida yuz bergan halokatlar ta’sirida atrof-muhitning radiatsion ifloslanish darajasi ortishi bilan bog’liq holatda shakllangan . Radioatsion ekologiya – tabiiy va suniy (antropogen ) manbalar asosidagi ionlashtiruvchi radiotsion nurlanishning (radionuklidlar) biotsenozlar ta’sir mexanizmlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioekologiya- bu ionlashtiruvchi nurlanishlarning doimiy ta’siri sharoitida , organizmlar va ularning jamoalarining o’zaro va atrof – muhit bilan munosabatlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioatsion ekologiya (radioekologiya) –tirik organizmlar va ularning jamoalarining tabiiy radionuklidlar yoki texnogen tavsifdagi radioaktiv ifloslanish manbalari ta’siri sharoitida mavjudligi xususiyatlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioekologiya fani tabiiy va antropogen kelib chiqish tavsifiga ega bo’lgan ionlashtiruvchi nurlanish turlari va manbalarini o’rganadi ‘ radionuklidlarning biosfera tarkibiy qismlariga tushish qonuniyatlarini tadqiq qiladi va quyidagi bo’limlarga ajraladi : Nazariy radioekologiya – radionuklidlarning ekosistemalarda migratsiyasi masalalarini o’rganadi. Eksperimental radioekologiya – biologic organizmlarga ionlashtiruvchi nurlanishning ta’sir mexanizmlarini o’rganadi va ularni radiotsion nurlanishdan himoya qilish chora tadbirlarini ilmiy asoslab beradi. Radioekologiya bevosita – hayvonlar radioekologiyasi, o’simliklar radioekologiyasi, gidroradioekologiya , mikroorganizmlar radioekologiyasi, o’rmonlar radioekologiyasi, qishloq xo’jaligi radioekologiyasi, va boshqa yo’nalishlarga ajratiladi . Ilmiybaza.uz I.Bob XX asrning o’rtalariga kelib , atom(yadro) energiyasi-kelajak energiyasi deb nomlangan ,albatta bu fikr hozirgi kunda ko’plab olimlar tomonidan tasdiqlanmoqda . Radioekologiya – atamasi 1956- yilda fanga kiritilgan bo’lib ,radioekologiya fan sohasi XX asrning 1950-yillarida yadro quroli sinovlari , atom elektrostansiyalar va yadro obektlarida yuz bergan halokatlar ta’sirida atrof-muhitning radiatsion ifloslanish darajasi ortishi bilan bog’liq holatda shakllangan . Radioatsion ekologiya – tabiiy va suniy (antropogen ) manbalar asosidagi ionlashtiruvchi radiotsion nurlanishning (radionuklidlar) biotsenozlar ta’sir mexanizmlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioekologiya- bu ionlashtiruvchi nurlanishlarning doimiy ta’siri sharoitida , organizmlar va ularning jamoalarining o’zaro va atrof – muhit bilan munosabatlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioatsion ekologiya (radioekologiya) –tirik organizmlar va ularning jamoalarining tabiiy radionuklidlar yoki texnogen tavsifdagi radioaktiv ifloslanish manbalari ta’siri sharoitida mavjudligi xususiyatlarini o’rganuvchi fan sohasi hisoblanadi . Radioekologiya fani tabiiy va antropogen kelib chiqish tavsifiga ega bo’lgan ionlashtiruvchi nurlanish turlari va manbalarini o’rganadi ‘ radionuklidlarning biosfera tarkibiy qismlariga tushish qonuniyatlarini tadqiq qiladi va quyidagi bo’limlarga ajraladi : Nazariy radioekologiya – radionuklidlarning ekosistemalarda migratsiyasi masalalarini o’rganadi. Eksperimental radioekologiya – biologic organizmlarga ionlashtiruvchi nurlanishning ta’sir mexanizmlarini o’rganadi va ularni radiotsion nurlanishdan himoya qilish chora tadbirlarini ilmiy asoslab beradi. Radioekologiya bevosita – hayvonlar radioekologiyasi, o’simliklar radioekologiyasi, gidroradioekologiya , mikroorganizmlar radioekologiyasi, o’rmonlar radioekologiyasi, qishloq xo’jaligi radioekologiyasi, va boshqa yo’nalishlarga ajratiladi . Ilmiybaza.uz Ma’lumki, ekologik biofizika , jumladan radioekologiya fan sohalarining amaliy jihatdan muhim vazifalaridan biri – bu atrof-muhitning antropogen omillar ta’sirida ifloslanishi (kimyoviy, fizik, jumladan radiatsion ) darajasini monitoring qilish va uni bartaraf etish chora –tadbirlarini ishlab chiqishni ilmiy jihatdan asoslab berishdan tashkil topadi. Ushbu maqsadda 1989-yil atrof-muhitning ifloslanish darajasini baholash uchun , xalqaro ’’ Biotest ’’ dasturi ishlab chiqildi Radioatsion ekologiyada atrof-muhitning turli xil toksik ta’sir ko’rsatish xossasiga ega bo’lgan radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanish darajasini baholashda biotest va bioindikatsiya uslublaridan foydalaniladi . Biotest (bioassay) – labaratoriya sharoitida ifloslanish muhiti tarkibidan olingan biologic obektlar sinov namunalarining morfologik, genetik ,biokimyoviy va h.k, strukturafunksional sistemalaridagi o’zgarishlar asosida muhitning ifloslanish darajasini baholash uslubi hisoblanadi. Bioindikatsiya (bioindication ) – yashash muhitida tabiiy va antropogen tavsifga ega zararli chiqindilar ta’siriga nisbatan tirik organizmlarning javob reaksiyasi asosida , mavjud holatni baholash uslubi hisoblanadi. Radioasion ekologiyada radiotsion nurlanish energiyasini hisoblashda yutilgan moddaning sifati , atmosfera havosi tanlab olinadi , bu holatda havoda yutilish dozasi tushunchasi qabul qilinadi . Masalan ,faollik qiymati A bilan ifodalanuvchi , izotrop tavsifga ega foton nurlanishining nurlantirish manbaidan x masofada havoda yutilish dozasi (D) qiymati quyidagi tenglama bilan ifodalaniladi : D= 𝐴∙σ 𝐸𝛾𝑖∙𝜇𝑒𝑚𝑖∙ 𝑙 𝑖=1 1,6∙10−13 4𝜋𝑥2∙𝜌ℎ𝑎𝑣𝑜 Gr/s (1) Bu yerda A- radionuklidning faolligi (Bk), 𝑛𝛾𝑖-energiya qiymati 𝐸𝛾𝑖(MeV)- ga teng bo’lgan 1ta parchalanish davomidagi fotonlar son qiymati 𝜇𝑒𝑚𝑖 ℎ𝑎𝑣𝑜 − energiya qiymati , 𝐸𝛾𝑖 ga teng bo’lgan fotonlarning havoda yutilish koeffitsienti (m-1) ; 𝜌ℎ𝑎𝑣𝑜 −havoning zichligi (kg/m3); x- nurlantirish manbasidan hisoblash amalga oshirilgan nuqtagacha bo’lgan masofani ifodalaydi(m). Ilmiybaza.uz Ma’lumki, ekologik biofizika , jumladan radioekologiya fan sohalarining amaliy jihatdan muhim vazifalaridan biri – bu atrof-muhitning antropogen omillar ta’sirida ifloslanishi (kimyoviy, fizik, jumladan radiatsion ) darajasini monitoring qilish va uni bartaraf etish chora –tadbirlarini ishlab chiqishni ilmiy jihatdan asoslab berishdan tashkil topadi. Ushbu maqsadda 1989-yil atrof-muhitning ifloslanish darajasini baholash uchun , xalqaro ’’ Biotest ’’ dasturi ishlab chiqildi Radioatsion ekologiyada atrof-muhitning turli xil toksik ta’sir ko’rsatish xossasiga ega bo’lgan radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanish darajasini baholashda biotest va bioindikatsiya uslublaridan foydalaniladi . Biotest (bioassay) – labaratoriya sharoitida ifloslanish muhiti tarkibidan olingan biologic obektlar sinov namunalarining morfologik, genetik ,biokimyoviy va h.k, strukturafunksional sistemalaridagi o’zgarishlar asosida muhitning ifloslanish darajasini baholash uslubi hisoblanadi. Bioindikatsiya (bioindication ) – yashash muhitida tabiiy va antropogen tavsifga ega zararli chiqindilar ta’siriga nisbatan tirik organizmlarning javob reaksiyasi asosida , mavjud holatni baholash uslubi hisoblanadi. Radioasion ekologiyada radiotsion nurlanish energiyasini hisoblashda yutilgan moddaning sifati , atmosfera havosi tanlab olinadi , bu holatda havoda yutilish dozasi tushunchasi qabul qilinadi . Masalan ,faollik qiymati A bilan ifodalanuvchi , izotrop tavsifga ega foton nurlanishining nurlantirish manbaidan x masofada havoda yutilish dozasi (D) qiymati quyidagi tenglama bilan ifodalaniladi : D= 𝐴∙σ 𝐸𝛾𝑖∙𝜇𝑒𝑚𝑖∙ 𝑙 𝑖=1 1,6∙10−13 4𝜋𝑥2∙𝜌ℎ𝑎𝑣𝑜 Gr/s (1) Bu yerda A- radionuklidning faolligi (Bk), 𝑛𝛾𝑖-energiya qiymati 𝐸𝛾𝑖(MeV)- ga teng bo’lgan 1ta parchalanish davomidagi fotonlar son qiymati 𝜇𝑒𝑚𝑖 ℎ𝑎𝑣𝑜 − energiya qiymati , 𝐸𝛾𝑖 ga teng bo’lgan fotonlarning havoda yutilish koeffitsienti (m-1) ; 𝜌ℎ𝑎𝑣𝑜 −havoning zichligi (kg/m3); x- nurlantirish manbasidan hisoblash amalga oshirilgan nuqtagacha bo’lgan masofani ifodalaydi(m). Ilmiybaza.uz Radioaktivlik – atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir yadrolarni hosil qilishdir. Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta’sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil bo’ladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio va gamma nurlari, alfa va betta nurlari, shuningdek, neytron oqimlari kiradi. Alfa nurlari katta ionlashtirish hususiyatiga ega bo’lgan , harakat doirasi katta bo’lmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarracgalari hisoblanadi . Harakat dirasi katta bo’lmaganligi sababli inson teri qavatidagina ta’sir qilib , terini yorib kira olmaydi , shuning uchun ham uncha zararli emas. Betta nurlari radioaktiv moddalarning atom yadrolari tarqatadigan electron yoki positron oqimidir. Bu nurlarning harakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega . Shu sababli ham inson uchun xavflidir . Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo’lmasada , katta yorib kirish kuchiga ega bo’lib , yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotadagi elektromagnit nurlari hisoblanadi . Ularni har qanday elektrovakuum qurilmalarida hosil qilish mumkin . Bu nurlarning ionlash xususiyatlari oz bo’lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta doza hisoblanadi . De=Q/m (2) Bunda Q- bir xil elektr zaryadlariga ega bo’lgan ionlarning yig’indisi , Q/m - havoning og’irligi (kg). Rentgen va gamma nurlanishlarning ekzopozitsion dozasi birligi sifatida kulon/kilogram (Kl/kg) qabul qilingan. Rentgen va gamma nurlanishlariningekzopozitsion dozasi kulon/kilogram shunday birlikki , u nurlanish bilan tutashgan 1 kg quruq atmosfera havosida 1Kl miqdoridagi elektr zaryadlarining musbat va manfiy belgilari bo’lgan ionlarni vujudga keltiradi . Rentgen va gamma nurlanishlarining tizimdan tashqaridagi birligi rentgen hisoblanadi . Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta’siri ularning ionlovchi va kirib boruvchi xususiyatlariga bog’liq . Har xil nurlar bir xil dozada , yutilganda biologik Ilmiybaza.uz Radioaktivlik – atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir yadrolarni hosil qilishdir. Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta’sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil bo’ladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio va gamma nurlari, alfa va betta nurlari, shuningdek, neytron oqimlari kiradi. Alfa nurlari katta ionlashtirish hususiyatiga ega bo’lgan , harakat doirasi katta bo’lmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarracgalari hisoblanadi . Harakat dirasi katta bo’lmaganligi sababli inson teri qavatidagina ta’sir qilib , terini yorib kira olmaydi , shuning uchun ham uncha zararli emas. Betta nurlari radioaktiv moddalarning atom yadrolari tarqatadigan electron yoki positron oqimidir. Bu nurlarning harakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega . Shu sababli ham inson uchun xavflidir . Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo’lmasada , katta yorib kirish kuchiga ega bo’lib , yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotadagi elektromagnit nurlari hisoblanadi . Ularni har qanday elektrovakuum qurilmalarida hosil qilish mumkin . Bu nurlarning ionlash xususiyatlari oz bo’lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta doza hisoblanadi . De=Q/m (2) Bunda Q- bir xil elektr zaryadlariga ega bo’lgan ionlarning yig’indisi , Q/m - havoning og’irligi (kg). Rentgen va gamma nurlanishlarning ekzopozitsion dozasi birligi sifatida kulon/kilogram (Kl/kg) qabul qilingan. Rentgen va gamma nurlanishlariningekzopozitsion dozasi kulon/kilogram shunday birlikki , u nurlanish bilan tutashgan 1 kg quruq atmosfera havosida 1Kl miqdoridagi elektr zaryadlarining musbat va manfiy belgilari bo’lgan ionlarni vujudga keltiradi . Rentgen va gamma nurlanishlarining tizimdan tashqaridagi birligi rentgen hisoblanadi . Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta’siri ularning ionlovchi va kirib boruvchi xususiyatlariga bog’liq . Har xil nurlar bir xil dozada , yutilganda biologik Ilmiybaza.uz ta’siri bir- biridan farq qiladi. Shuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan. Zaryadli zarralar muhitdan o’tganda energiyalarni muhitni ionizatsiyalashdan tashqari radiatsion nurlanishga ham sarflaydilar . Zaryadli zarralar muhit orqali o’tganda atom yadrosi va elektronlar maydonidan tormozlanish natijasida radiatsion yoki tormozlanish nurlanish deb ataluvchi nurlanish hosil qiladi va o’z energiyasini shu nurlanishga yo’qota boradi. Radiatsion nurlanish asosan yengil zarralarda kuchli bo’ladi . Chunki zarra qancha yengil bo’lsa, shuncha tez tormozlandi. Haqiqatan radiatsion nurlanishda zarraning yo’qotgan energiyasi, elektrodinamika qonuniga asosan , tormozlanayotgan zarraning tormozlanishda olgan tezlanishiga bog’liq. Elektrodinamika qonuniga ko’ra muhitda a – tezlanish bilan tormozlangan zarraning dt vaqt ichida radiatsion nurlanish intensivligi W= 2𝑍2𝑒2 3𝑐3 [𝑎]2 (3) Bu yerda Ze-muhit zaryadi, a-zarraning tormozlanishida olgan tezlanishi . Ma’lumki tezlanish a= 𝐹 𝑚 (4) bunda, F-zarraga ta’sir etuvchi kuch , m-zarraning massasi. (3)va (4)- ifodalardan bir xil zaryadli zarralar uchun radiatsion nurlanish intensivligi zarra massasi kvadratiga teskari mutanosibligi kelib chiqadi. ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥)rad ~ 1 𝑚2 (5) Bunday radiatsion nurlanish asosan yengil zarralarga xos ekanligi, haqiqatan ham bir xil tormozlanuvchi muhitda protonning elektronga nisbatan radiatsion nurlanishi ( 𝑚𝑝 𝑚𝑒)2=18362≈ 3,4 ∗ 106 marotaba kuchsiz bo’ladi . Zaryadli zarralarning ionizatsiya energiya yo’qotishi atom elektronlari bilan ta’sirlashuviga ko’ra ro’y bersa , radiatsion nurlanish muhit yadrolari bilan ta’sirlashuviga ko’ra bo’ladi . Zarralarni tormozlovchi muhit yadrolarining Kulon kuchi yadro zaryadi kvadratiga Z2 bog’liq. G.Bete va V.Geytlerlar elektronlar turli energiya sohalari uchun radiatsion nurlanish formulalarini ishlab chiqdilar . Ilmiybaza.uz ta’siri bir- biridan farq qiladi. Shuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan. Zaryadli zarralar muhitdan o’tganda energiyalarni muhitni ionizatsiyalashdan tashqari radiatsion nurlanishga ham sarflaydilar . Zaryadli zarralar muhit orqali o’tganda atom yadrosi va elektronlar maydonidan tormozlanish natijasida radiatsion yoki tormozlanish nurlanish deb ataluvchi nurlanish hosil qiladi va o’z energiyasini shu nurlanishga yo’qota boradi. Radiatsion nurlanish asosan yengil zarralarda kuchli bo’ladi . Chunki zarra qancha yengil bo’lsa, shuncha tez tormozlandi. Haqiqatan radiatsion nurlanishda zarraning yo’qotgan energiyasi, elektrodinamika qonuniga asosan , tormozlanayotgan zarraning tormozlanishda olgan tezlanishiga bog’liq. Elektrodinamika qonuniga ko’ra muhitda a – tezlanish bilan tormozlangan zarraning dt vaqt ichida radiatsion nurlanish intensivligi W= 2𝑍2𝑒2 3𝑐3 [𝑎]2 (3) Bu yerda Ze-muhit zaryadi, a-zarraning tormozlanishida olgan tezlanishi . Ma’lumki tezlanish a= 𝐹 𝑚 (4) bunda, F-zarraga ta’sir etuvchi kuch , m-zarraning massasi. (3)va (4)- ifodalardan bir xil zaryadli zarralar uchun radiatsion nurlanish intensivligi zarra massasi kvadratiga teskari mutanosibligi kelib chiqadi. ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥)rad ~ 1 𝑚2 (5) Bunday radiatsion nurlanish asosan yengil zarralarga xos ekanligi, haqiqatan ham bir xil tormozlanuvchi muhitda protonning elektronga nisbatan radiatsion nurlanishi ( 𝑚𝑝 𝑚𝑒)2=18362≈ 3,4 ∗ 106 marotaba kuchsiz bo’ladi . Zaryadli zarralarning ionizatsiya energiya yo’qotishi atom elektronlari bilan ta’sirlashuviga ko’ra ro’y bersa , radiatsion nurlanish muhit yadrolari bilan ta’sirlashuviga ko’ra bo’ladi . Zarralarni tormozlovchi muhit yadrolarining Kulon kuchi yadro zaryadi kvadratiga Z2 bog’liq. G.Bete va V.Geytlerlar elektronlar turli energiya sohalari uchun radiatsion nurlanish formulalarini ishlab chiqdilar . Ilmiybaza.uz Umuman radiatsion nurlanish muhit atomlarining tartib nomeri Z2 ga , atom va elektronlari konsentratsiyasi ne ga va zarra (elektron) kinrtik energiyasi Te ga bog’liq ekan (− 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad ~z2neTe (6) Zaryadli zarralarning ionizatsiya energiya yo’qotish formulasi elektron uchun (− 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad~neZ 1 𝜈2 bog’lanishda bo’lib ionizatsiya energiya yo’qotish energiyasi oshishi bilan kamayib boradi . Radiatsion energiya yo’qotish esa energiya oshishi bilan oshib boradi . Ma’lum bir energiyada ionizatsion va radiatsion energiya yo’qotishlar tenglashadi . Bu turli muhit uchun har xil bo’lib kritik energiya deyiladi. Uni quyidagicha tenglamadan aniqlash mumkin ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad : ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )ion ≈ 𝑇𝑒𝑍 800 (7) Bu yerda Te MeVlarda olingan . (7)ga ko’ra suvda (Z=8) energiyasi Te=100MeV bo’lgan elektronlar uchun ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )ion = ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad (8) bo’ladi. Demak , suv uchun kritik energiya Tkr=100MeV, qo’rg’oshin uchun z=82 va demak Tkr=10MeV.Elektronlar energiyasi kritik energiyadan yuqori bo’lsa energiya yo’qotish asosan radiatsion yo’qotishdan iborat bo’lib qoladi. Elektronning boshlang’ich energiyasi E0 bo’lsa radiatsion yo’qotish natijasida eksponensial qonun bo’yicha o’zgaradi. E=E0𝑒 − 𝑥 𝑥0 (9) (9)dan x=x0 masofada elektronning energiyasi e marta kamayadi. Bu x=x0 turli muhitlar uchun har xil bo’lib , radiatsion uzunlik deb ataladi . 1-jadvalda turli muhitlar uchun, radiatsion uzunlik va kritik energiyalar qiymatlari keltirilgan . 1-jadval Muhit Radiatsion uzunlik1g g/sm2 Kritik energiya Ekr MeV Muhit Radiatsion uzunlik1g g/sm2 Kritik energiya Ekr MeV H 63,1 340 Al 24,0 47 Ilmiybaza.uz Umuman radiatsion nurlanish muhit atomlarining tartib nomeri Z2 ga , atom va elektronlari konsentratsiyasi ne ga va zarra (elektron) kinrtik energiyasi Te ga bog’liq ekan (− 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad ~z2neTe (6) Zaryadli zarralarning ionizatsiya energiya yo’qotish formulasi elektron uchun (− 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad~neZ 1 𝜈2 bog’lanishda bo’lib ionizatsiya energiya yo’qotish energiyasi oshishi bilan kamayib boradi . Radiatsion energiya yo’qotish esa energiya oshishi bilan oshib boradi . Ma’lum bir energiyada ionizatsion va radiatsion energiya yo’qotishlar tenglashadi . Bu turli muhit uchun har xil bo’lib kritik energiya deyiladi. Uni quyidagicha tenglamadan aniqlash mumkin ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad : ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )ion ≈ 𝑇𝑒𝑍 800 (7) Bu yerda Te MeVlarda olingan . (7)ga ko’ra suvda (Z=8) energiyasi Te=100MeV bo’lgan elektronlar uchun ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )ion = ( 𝑑𝐸 𝑑𝑥 )rad (8) bo’ladi. Demak , suv uchun kritik energiya Tkr=100MeV, qo’rg’oshin uchun z=82 va demak Tkr=10MeV.Elektronlar energiyasi kritik energiyadan yuqori bo’lsa energiya yo’qotish asosan radiatsion yo’qotishdan iborat bo’lib qoladi. Elektronning boshlang’ich energiyasi E0 bo’lsa radiatsion yo’qotish natijasida eksponensial qonun bo’yicha o’zgaradi. E=E0𝑒 − 𝑥 𝑥0 (9) (9)dan x=x0 masofada elektronning energiyasi e marta kamayadi. Bu x=x0 turli muhitlar uchun har xil bo’lib , radiatsion uzunlik deb ataladi . 1-jadvalda turli muhitlar uchun, radiatsion uzunlik va kritik energiyalar qiymatlari keltirilgan . 1-jadval Muhit Radiatsion uzunlik1g g/sm2 Kritik energiya Ekr MeV Muhit Radiatsion uzunlik1g g/sm2 Kritik energiya Ekr MeV H 63,1 340 Al 24,0 47 Ilmiybaza.uz He 94,3 220 Ae 13,8 24 C 42,7 103 Cu 12,9 21,5 Havo 36,2 83 Pb 6,4 6,9 Radiatsion uzunlikning 1(sm)dagi qiymatini toppish uchun 1r ni muhit zichligiga nisbatini 1r/𝜌 olish lozim . Masalan havo uchun : l= 𝑙𝑟 𝜌 = 36,2 𝑔/𝑠𝑚2 0,00121𝑔/𝑠𝑚3 = 299,17𝑠𝑚 ≈ 300𝑚 (10) Energiyasi Te >Ekr bo’lgan elektron bir radiatsion uzunlikka teng masofada o’rta hisobda energiyasi Te ga yaqin bo’lgan bitta kvant hosil qilishi mumkin . Radiatsion nurlanish energiyasi E ≥ 2𝑚𝑒𝑐2 bo’lsa, u elektron-pozitron juftini hosil qilishi mumkin. Bu jarayon kosmik nurlar tarkibida elektron –foton yog’dusining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Radioaktiv izatoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida , bu korxonalarda to’g’ridan-to’g’ri shu izatoplar bilan ishlayotganlardan tashqari , qo’shni xonalarda boshqa ishlar bilan shug’ullanayotganlar , shuningdek , sanoat korxonasi joylaahgan Ilmiybaza.uz He 94,3 220 Ae 13,8 24 C 42,7 103 Cu 12,9 21,5 Havo 36,2 83 Pb 6,4 6,9 Radiatsion uzunlikning 1(sm)dagi qiymatini toppish uchun 1r ni muhit zichligiga nisbatini 1r/𝜌 olish lozim . Masalan havo uchun : l= 𝑙𝑟 𝜌 = 36,2 𝑔/𝑠𝑚2 0,00121𝑔/𝑠𝑚3 = 299,17𝑠𝑚 ≈ 300𝑚 (10) Energiyasi Te >Ekr bo’lgan elektron bir radiatsion uzunlikka teng masofada o’rta hisobda energiyasi Te ga yaqin bo’lgan bitta kvant hosil qilishi mumkin . Radiatsion nurlanish energiyasi E ≥ 2𝑚𝑒𝑐2 bo’lsa, u elektron-pozitron juftini hosil qilishi mumkin. Bu jarayon kosmik nurlar tarkibida elektron –foton yog’dusining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Radioaktiv izatoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida , bu korxonalarda to’g’ridan-to’g’ri shu izatoplar bilan ishlayotganlardan tashqari , qo’shni xonalarda boshqa ishlar bilan shug’ullanayotganlar , shuningdek , sanoat korxonasi joylaahgan Ilmiybaza.uz zonada yashovchilar ham birmuncha radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak. Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug’ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlashning asosiy vazifalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan ta’minlash, nurlansih vaqtini kamaytirish , umumiy muhofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishdir. Bunda , radioaktiv nurlanishlar miqdorini o’lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega. Ionlashtirilgan nurlanishlardan ishchilarni saqlash qoida va normalar hamda qo’llaniladigan himoya vositalari juda xilma-xildir. Asosiy normalovchi hujjat sifatida quyidagilardan foydalaniladi : «Radioaktiv xavfsizlik normalari ( NRB-76)». «Radioaktiv moddalar va boshqa ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchilar uchun asosiy sanitariya qoidalari » (OSP-72); GOST 12.2.018-76 «SSBT. Rentgen qurilmalari . Xavfsizlikning umumiy talablari»; GOST 17.4.001-75 «SSBT.Ishchilarni muhofaza qilish vositalari . Sinflari». Joriy qilingan normalar bo’yicha nurlanishning yo’l qo’yiladigan dozasi (YQD), shuningdek , ishlovchi uchun bir yillik nurlanish darajasi 50 yil davomida organizmda yig’ilgan taqdirda uning sog’ligiga va avlodlari sog’ligiga zarar yetmaydigan miqdorlari belgilangan . Radioaktiv nurlanishlar kishi organizmining hammasiga birdan ta’sir ko’rsatmasdan ba’zi bir a’zo va hujayralarini ko’proq zararlashi aniqlangan. Shuning uchun ham nurlanishning umumiy dozasi emas , balki organizmning qaysi qismida radioaktiv nurlanuvchi moddalar yig’ilganligi hisobga olinadi . Chunki bu yig’ilgan qismlardagi radioaktiv moddalar butun organizmlar halokatini ta’minlashi mumkin. Shuning uchun radioaktiv nurlanishlar xavfsizlik normalari NRB -76 bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan dozalari (YQD) ichki va tashqi nurlanishlar bo’yicha belgilanganda , nurlanuvchilar toifasi va xavfli a’zolar hisobga olinadi. A-toifasi : ionli nurlanishlar manbalarida mehnat qilganliklari sababli, nurlanish ta’siriga duchor bo’lishi mumkin bo’lgan shaxslar . B-toifasi : nurlanishlar bilan ish olib boriladigan sanoat korxonasi joylashgan joyda yoki unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar. D-toifasi: mamlakatning hamma aholi yashash punktlari. Ichki va tashqi nurlanishlar uchun yo’l qo’yilishi mumkin b Ilmiybaza.uz zonada yashovchilar ham birmuncha radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak. Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug’ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlashning asosiy vazifalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan ta’minlash, nurlansih vaqtini kamaytirish , umumiy muhofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishdir. Bunda , radioaktiv nurlanishlar miqdorini o’lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega. Ionlashtirilgan nurlanishlardan ishchilarni saqlash qoida va normalar hamda qo’llaniladigan himoya vositalari juda xilma-xildir. Asosiy normalovchi hujjat sifatida quyidagilardan foydalaniladi : «Radioaktiv xavfsizlik normalari ( NRB-76)». «Radioaktiv moddalar va boshqa ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchilar uchun asosiy sanitariya qoidalari » (OSP-72); GOST 12.2.018-76 «SSBT. Rentgen qurilmalari . Xavfsizlikning umumiy talablari»; GOST 17.4.001-75 «SSBT.Ishchilarni muhofaza qilish vositalari . Sinflari». Joriy qilingan normalar bo’yicha nurlanishning yo’l qo’yiladigan dozasi (YQD), shuningdek , ishlovchi uchun bir yillik nurlanish darajasi 50 yil davomida organizmda yig’ilgan taqdirda uning sog’ligiga va avlodlari sog’ligiga zarar yetmaydigan miqdorlari belgilangan . Radioaktiv nurlanishlar kishi organizmining hammasiga birdan ta’sir ko’rsatmasdan ba’zi bir a’zo va hujayralarini ko’proq zararlashi aniqlangan. Shuning uchun ham nurlanishning umumiy dozasi emas , balki organizmning qaysi qismida radioaktiv nurlanuvchi moddalar yig’ilganligi hisobga olinadi . Chunki bu yig’ilgan qismlardagi radioaktiv moddalar butun organizmlar halokatini ta’minlashi mumkin. Shuning uchun radioaktiv nurlanishlar xavfsizlik normalari NRB -76 bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan dozalari (YQD) ichki va tashqi nurlanishlar bo’yicha belgilanganda , nurlanuvchilar toifasi va xavfli a’zolar hisobga olinadi. A-toifasi : ionli nurlanishlar manbalarida mehnat qilganliklari sababli, nurlanish ta’siriga duchor bo’lishi mumkin bo’lgan shaxslar . B-toifasi : nurlanishlar bilan ish olib boriladigan sanoat korxonasi joylashgan joyda yoki unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar. D-toifasi: mamlakatning hamma aholi yashash punktlari. Ichki va tashqi nurlanishlar uchun yo’l qo’yilishi mumkin b Ilmiybaza.uz o’gan doza (YQD) inson organizmining muhim qismlarini 3 guruhga bo’lish bilan belgilanadi: 1)butun tana ,qizil suyak iligi ; 2)muskullar, qalqonsimon bez, yog’ to’plovchi hujayralar, jigar , buyrak , taloq , ovqat hazm qilish a’zolari, o’pka ko’z qorachig’i va boshqalar . 3)suyak to’qimalari, qo’l terisi yelka , boldir tovonlar: Har qanday holatda ham 30 yil davomida yig’ilgan doza yo’l qo’yish mumkin bo’lgan dozadan 12 martadan ko’p bo’lmasligi kerak. Nurlanishning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan dozasi A toifasidagi ishchilari toifa a’zolari uchun quyidagi formula bilan aniqlanadigan dozadan ortib ketmasligi kerak . D<5(N-18) (11) bunda , D- doza ; N-ishchining yoshi, yil. II.Bob Radioaktiv moddalar ma’lum xususiy xossalariga ega bo‘lib, inson organizmiga ta’sir qilishi natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin. Radioaktiv Ilmiybaza.uz o’gan doza (YQD) inson organizmining muhim qismlarini 3 guruhga bo’lish bilan belgilanadi: 1)butun tana ,qizil suyak iligi ; 2)muskullar, qalqonsimon bez, yog’ to’plovchi hujayralar, jigar , buyrak , taloq , ovqat hazm qilish a’zolari, o’pka ko’z qorachig’i va boshqalar . 3)suyak to’qimalari, qo’l terisi yelka , boldir tovonlar: Har qanday holatda ham 30 yil davomida yig’ilgan doza yo’l qo’yish mumkin bo’lgan dozadan 12 martadan ko’p bo’lmasligi kerak. Nurlanishning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan dozasi A toifasidagi ishchilari toifa a’zolari uchun quyidagi formula bilan aniqlanadigan dozadan ortib ketmasligi kerak . D<5(N-18) (11) bunda , D- doza ; N-ishchining yoshi, yil. II.Bob Radioaktiv moddalar ma’lum xususiy xossalariga ega bo‘lib, inson organizmiga ta’sir qilishi natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin. Radioaktiv Ilmiybaza.uz moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta’sirini inson organizmidagi sezish organlariga sezilmaydi. Ya’ni inson radioaktiv nurlar ta’sirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan, ularning zararli ta’sirlarini mutlaqo sezmasligi mumkin. Buning natijasi esa ayanchli tugaydi. Shuning uchun ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda , ayniqsa , o‘ta ehtiyotkor bo‘lish kerak. Inson organizmining radioaktiv nurlanishi ichki va tashqi bo'lishi mumkin . Tashqi tomondan nurlanish ma’lum tashqi nurlanuvchi manba ta’sirida kechganligi sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega. Kirib borish kuchi yuqori bo'lgan nurlarning organizmga zarari ham kuchliroq bo'ladi. Ichki nurlanish nur tarqatuvchi moddalar inson organizmining ichki tizimlariga, masalan, yemirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish a’zolari, o'pkaga va shilimshiq moddalarga, ovqat hazm qilish a’zolariga tushib qolgan taqdirda ro'y beradi. Bunda nurlanish nur tarqatuvchi modda qancha vaqt nurlansa yoki qancha vaqt davomida organizmda saqlansa, shuncha vaqt davom etadi. Shuning uchun ham radioaktiv moddalarning katta parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega bo'lganda, ayniqsa, xavfli hisoblanadi. Radioaktiv nurlanishlarning biologik ta’siri organizmdagi atom va molekulalarning ionlanishi sifatida tavsiflanadi va bu o‘z navbatida har xil kimyoviy birikmalar tarkiblarining o'zgarishiga va normal molekulyar birikmalarda uzilishlar bo'lishiga olib keladi. Bu o'z navbatida tirik hujayralardagi modda almashinuvining buzilishiga va organizmda biokimyoviy jarayonlarning ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Katta kuchdagi nurlanish ta’siri uzoq vaqt davom etsa, ba’zi bir hujayralarning halokati kuzatiladi va bu ayrim a’zolarning, hattoki, butun organizmning halokati bilan tugaydi. Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida organizmning umumiy qon aylanish tizimining buzilishi kuzatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning quyilish xususiyati yo'qola boradi, qon tomirlari, ayniqsa, kapilyar qon tomirlari mo'rt bo'lib qoladi, ovqat hazm qilish a’zolarining faoliyati buziladi, odam ozib ketadi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati kamayadi. Radioaktiv moddalaning qo'lga ta’sir qilishi oldin sezilmaydi. Vaqt o'tishi bilan qo'l qurushqoq bo'lib qoladi, unda yorilishlar kuzatiladi, tirnoqlar tushib ketadi. Radioaktiv nurlarning alfa va beta nurlari tashqaridan ta’sir ko'rsatganda organizmning teri qavati yetarlicha qarshilik ko'rsata oladi. Ammo bu radioaktiv nurlar ovqat hazm qilish a’zolariga tushib qolganda ularning zararli ta’siri kuchayib ketadi. Ko'pchilik radioaktiv moddalar organizmning ba’zi bir qismlarida yig'ilish xususiyatiga ega. Masalan, jigar, buyrak va suyaklarda yig'ilishi butun organizmni tezda ishdan chiqaradi. Ba’zi bir radioaktiv moddalar zaharli bo'lib, ularning zaharlilik darajasi Ilmiybaza.uz moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta’sirini inson organizmidagi sezish organlariga sezilmaydi. Ya’ni inson radioaktiv nurlar ta’sirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan, ularning zararli ta’sirlarini mutlaqo sezmasligi mumkin. Buning natijasi esa ayanchli tugaydi. Shuning uchun ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda , ayniqsa , o‘ta ehtiyotkor bo‘lish kerak. Inson organizmining radioaktiv nurlanishi ichki va tashqi bo'lishi mumkin . Tashqi tomondan nurlanish ma’lum tashqi nurlanuvchi manba ta’sirida kechganligi sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega. Kirib borish kuchi yuqori bo'lgan nurlarning organizmga zarari ham kuchliroq bo'ladi. Ichki nurlanish nur tarqatuvchi moddalar inson organizmining ichki tizimlariga, masalan, yemirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish a’zolari, o'pkaga va shilimshiq moddalarga, ovqat hazm qilish a’zolariga tushib qolgan taqdirda ro'y beradi. Bunda nurlanish nur tarqatuvchi modda qancha vaqt nurlansa yoki qancha vaqt davomida organizmda saqlansa, shuncha vaqt davom etadi. Shuning uchun ham radioaktiv moddalarning katta parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega bo'lganda, ayniqsa, xavfli hisoblanadi. Radioaktiv nurlanishlarning biologik ta’siri organizmdagi atom va molekulalarning ionlanishi sifatida tavsiflanadi va bu o‘z navbatida har xil kimyoviy birikmalar tarkiblarining o'zgarishiga va normal molekulyar birikmalarda uzilishlar bo'lishiga olib keladi. Bu o'z navbatida tirik hujayralardagi modda almashinuvining buzilishiga va organizmda biokimyoviy jarayonlarning ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Katta kuchdagi nurlanish ta’siri uzoq vaqt davom etsa, ba’zi bir hujayralarning halokati kuzatiladi va bu ayrim a’zolarning, hattoki, butun organizmning halokati bilan tugaydi. Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida organizmning umumiy qon aylanish tizimining buzilishi kuzatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning quyilish xususiyati yo'qola boradi, qon tomirlari, ayniqsa, kapilyar qon tomirlari mo'rt bo'lib qoladi, ovqat hazm qilish a’zolarining faoliyati buziladi, odam ozib ketadi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati kamayadi. Radioaktiv moddalaning qo'lga ta’sir qilishi oldin sezilmaydi. Vaqt o'tishi bilan qo'l qurushqoq bo'lib qoladi, unda yorilishlar kuzatiladi, tirnoqlar tushib ketadi. Radioaktiv nurlarning alfa va beta nurlari tashqaridan ta’sir ko'rsatganda organizmning teri qavati yetarlicha qarshilik ko'rsata oladi. Ammo bu radioaktiv nurlar ovqat hazm qilish a’zolariga tushib qolganda ularning zararli ta’siri kuchayib ketadi. Ko'pchilik radioaktiv moddalar organizmning ba’zi bir qismlarida yig'ilish xususiyatiga ega. Masalan, jigar, buyrak va suyaklarda yig'ilishi butun organizmni tezda ishdan chiqaradi. Ba’zi bir radioaktiv moddalar zaharli bo'lib, ularning zaharlilik darajasi Ilmiybaza.uz eng xavfli zararli moddalarnikidan ham yuqori bo'ladi. Organizmning nurlanish dozasini hisobga olib radioaktiv moddaning inson organizmidagi miqdorini baholash mumkin. Ilmiybaza.uz eng xavfli zararli moddalarnikidan ham yuqori bo'ladi. Organizmning nurlanish dozasini hisobga olib radioaktiv moddaning inson organizmidagi miqdorini baholash mumkin. Ilmiybaza.uz Radiaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Bunda nurlanish tashqi va ichki bo'lishini hisobga olinishi zarur. Tashqi nurlanishlardan saqlashda asosan nurlanish vaqtini belgilash nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani saqlash va ekranlar yordamida to'siq vositalaridan foydalaniladi. Ishchining radioaktiv nurlanish zonasida bo'lish vaqti, uning yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan dozada nurlanish olish vaqtidan oshirmasligi kerak. Nurlanish intensivligi nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional ekanligini hisobga olganda, ma’lum masofada turib ishlaganda ekranlardan foydalanmasa ham bo'ladi. Muhofaza ekranlari konstruksiyalari har xil bo'lib, ularning bir joyga o'rnatilgan, harakatlantiradigan, qismlarga bo'linadigan va stol ustida ishlatiladigan turlari bo'ladi. Muhofaza ekranlari har xil moddalarning nurlanish zarralarini o'tkazmaslik xususiyatiga asoslangan. Ekran qalinligini uning muhofaza qilishi zarur bo'lgan nurlanuvchi modda intensivligini hisobga olgan holda ma’lumotnomalarda keltirilgan jadval va nomogrammalar asosida qabul qilinadi. Alfa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiligini hisoblashning ehtiyoji yo'q. Chunki bu nurlanishlar harakat doirasi eng kuchli radioaktiv moddalarda ham 55 mmdan oshmaydi. Alfa nurlanishlarni oyna, pleksiglaz, folganing eng yupqa xili ham ushlab qolish imkoniyatiga ega. Beta nurlanishlardan muhofaza qilishda beta nurlarining harakat masofalarini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanlanadi. Gamma nurlanishlardan muhofaza qilishda og'ir metallardan foydalanish kerak. Masalan, qo'rg'oshin, volfram va boshqalar yaxshi natija beradi. O'zlarining muhofazalanish xususiyatlariga ko'ra o'rtacha og'irlikdagi metallar ekran sifatida yaxshi natija beradi (po'lat, cho'yan, mis birikmalari va boshqalar). Ekranlar yordamida ish joylaridagi nurlanishni xohlagan miqdorda kamaytirish imkoniyatlari bor. Rentgen qurilmalarini ishlatganda ikki xil nurlanish hosil bo'ladi. Bular to'g'ri tushayotgan nurlar va har xil yuzalarga tushib qaytgan nurlardir. Ish bajarilayotgan vaqtda bu nurlarning ikkalasidan ham muhofazalanish chora- tadbirlarini ko'rish kerak. Muhofaza ekranlarining puxta ishlayotganligi o'lchash asboblari yordamida tekshirib turiladi. Yopiq holatdagi nurlanuvchi moddalar bilan ishlaganda asosan tashqi nurlanishlarga qarshi muhofaza aslahalaridan foydalaniladi. Sanoat korxonalari sharoitida ishchilar metall va kristallarning tarkibi Ilmiybaza.uz Radiaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Bunda nurlanish tashqi va ichki bo'lishini hisobga olinishi zarur. Tashqi nurlanishlardan saqlashda asosan nurlanish vaqtini belgilash nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani saqlash va ekranlar yordamida to'siq vositalaridan foydalaniladi. Ishchining radioaktiv nurlanish zonasida bo'lish vaqti, uning yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan dozada nurlanish olish vaqtidan oshirmasligi kerak. Nurlanish intensivligi nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional ekanligini hisobga olganda, ma’lum masofada turib ishlaganda ekranlardan foydalanmasa ham bo'ladi. Muhofaza ekranlari konstruksiyalari har xil bo'lib, ularning bir joyga o'rnatilgan, harakatlantiradigan, qismlarga bo'linadigan va stol ustida ishlatiladigan turlari bo'ladi. Muhofaza ekranlari har xil moddalarning nurlanish zarralarini o'tkazmaslik xususiyatiga asoslangan. Ekran qalinligini uning muhofaza qilishi zarur bo'lgan nurlanuvchi modda intensivligini hisobga olgan holda ma’lumotnomalarda keltirilgan jadval va nomogrammalar asosida qabul qilinadi. Alfa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiligini hisoblashning ehtiyoji yo'q. Chunki bu nurlanishlar harakat doirasi eng kuchli radioaktiv moddalarda ham 55 mmdan oshmaydi. Alfa nurlanishlarni oyna, pleksiglaz, folganing eng yupqa xili ham ushlab qolish imkoniyatiga ega. Beta nurlanishlardan muhofaza qilishda beta nurlarining harakat masofalarini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanlanadi. Gamma nurlanishlardan muhofaza qilishda og'ir metallardan foydalanish kerak. Masalan, qo'rg'oshin, volfram va boshqalar yaxshi natija beradi. O'zlarining muhofazalanish xususiyatlariga ko'ra o'rtacha og'irlikdagi metallar ekran sifatida yaxshi natija beradi (po'lat, cho'yan, mis birikmalari va boshqalar). Ekranlar yordamida ish joylaridagi nurlanishni xohlagan miqdorda kamaytirish imkoniyatlari bor. Rentgen qurilmalarini ishlatganda ikki xil nurlanish hosil bo'ladi. Bular to'g'ri tushayotgan nurlar va har xil yuzalarga tushib qaytgan nurlardir. Ish bajarilayotgan vaqtda bu nurlarning ikkalasidan ham muhofazalanish chora- tadbirlarini ko'rish kerak. Muhofaza ekranlarining puxta ishlayotganligi o'lchash asboblari yordamida tekshirib turiladi. Yopiq holatdagi nurlanuvchi moddalar bilan ishlaganda asosan tashqi nurlanishlarga qarshi muhofaza aslahalaridan foydalaniladi. Sanoat korxonalari sharoitida ishchilar metall va kristallarning tarkibi Ilmiybaza.uz tahlilini o'tkazayotgan vaqtda rentgen nurlanishlariga yoki lampa generatorlar ta’sirida tushib qolishlari mumkin. Ishchilarning rentgen nurlari ta’sirida kasallikka chalinib qolmasliklarini ta’minlash uchun ish bajariladigan xonalarni rentgen nurlarini o'tkazmaydigan materiallardan tayyorlangan ekranlar bilan to'sish lozim. Qo‘rg‘oshin plastinkalari, qo'rg'oshinlashtirilgan rezina materiallari bunday nurlarni yutish qobiliyatiga ega. Rentgen qurilmalarini quruq, yog‘och polli xonalarga o'rnatish kerak. Bu xonalarning shamollatish darajasi 3—5 dan kam bo'lmasligi kerak. Ochiq holatdagi radioaktiv moddalar bilan faqat bosimi kamaytirilgan, mustahkam yopiladigan shkaf, boks va kameralarda ish bajarish kerak. Qurilmaning mustahkam berkitilganligi tekshirib turiladi. Ish bajarish joylariga qo'lqoplar o‘rnatib qo'yilgan bo'ladi. Bunday qurilmalar uchun bosim kamaytirilishi 200 Pa dan kam bo'lmasligi va bu tekshirib turilishi kerak. Izotoplar bilan bajariladigan har xil operatsiyalarni bokslarda bajarish tavsiya etiladi. Bokslar pleksiglaz, alyuminiy, zanglamaydigan po'lat bilan qoplangan berk kameralardan iborat bo'lib, unga rezina qo'lqop yoki manipulyatorlar o'rnatilgan bo'ladi. Boks ichidagi bosim ma’lum miqdorda kamaytirilgan bo'lib, bosim o'lchash asboblari bilan tekshirib turiladi. Bu qurilmalar radioaktiv moddalar yordamida turli vazifalarni bajarish imkoniyatini beradigan qurilmalar bilan jihozlanadi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan binolarning devorlari, pol, shift va eshiklari tekis va silliq bo'lishi kerak. Hamma burchaklar, radioaktiv moddalardan tozalash oson bo'lshi uchun yarim aylana shakliga keltiriladi. Xonalarda shaxsiy muhofaza vositalari uchun havo berish tizimlari tashkil qilinadi. Bino maxsus sanitariya-gigiena jihozlariga ega bo'lishi kerak. Bular — yuvinish qurilmalari, dush xonalari, suv ichish favvoralari va boshqalardir. Bu qurilmalar tuzilishiga ko'ra shunga o'xshash sanitariya-texnik qurilmalaridan bir muncha farq qiladi. Masalan, qo'l yuvish qurilmalarida kran o'rniga pedal o'rnatiladi. Shuningdek, bu xonalarda albatta issiq suv ta’minoti bo'lishi shart. Kanalizatsiya tizimlari zararsizlantirish qurilmasiga ega bo'ladi. Radioaktiv moddalar maxsus zich yopiladigan idishlarda saqlanadi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan va ular saqlanadigan binolar eshiklariga radioaktiv xavf belgisi qo'yiladi. Ilmiybaza.uz tahlilini o'tkazayotgan vaqtda rentgen nurlanishlariga yoki lampa generatorlar ta’sirida tushib qolishlari mumkin. Ishchilarning rentgen nurlari ta’sirida kasallikka chalinib qolmasliklarini ta’minlash uchun ish bajariladigan xonalarni rentgen nurlarini o'tkazmaydigan materiallardan tayyorlangan ekranlar bilan to'sish lozim. Qo‘rg‘oshin plastinkalari, qo'rg'oshinlashtirilgan rezina materiallari bunday nurlarni yutish qobiliyatiga ega. Rentgen qurilmalarini quruq, yog‘och polli xonalarga o'rnatish kerak. Bu xonalarning shamollatish darajasi 3—5 dan kam bo'lmasligi kerak. Ochiq holatdagi radioaktiv moddalar bilan faqat bosimi kamaytirilgan, mustahkam yopiladigan shkaf, boks va kameralarda ish bajarish kerak. Qurilmaning mustahkam berkitilganligi tekshirib turiladi. Ish bajarish joylariga qo'lqoplar o‘rnatib qo'yilgan bo'ladi. Bunday qurilmalar uchun bosim kamaytirilishi 200 Pa dan kam bo'lmasligi va bu tekshirib turilishi kerak. Izotoplar bilan bajariladigan har xil operatsiyalarni bokslarda bajarish tavsiya etiladi. Bokslar pleksiglaz, alyuminiy, zanglamaydigan po'lat bilan qoplangan berk kameralardan iborat bo'lib, unga rezina qo'lqop yoki manipulyatorlar o'rnatilgan bo'ladi. Boks ichidagi bosim ma’lum miqdorda kamaytirilgan bo'lib, bosim o'lchash asboblari bilan tekshirib turiladi. Bu qurilmalar radioaktiv moddalar yordamida turli vazifalarni bajarish imkoniyatini beradigan qurilmalar bilan jihozlanadi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan binolarning devorlari, pol, shift va eshiklari tekis va silliq bo'lishi kerak. Hamma burchaklar, radioaktiv moddalardan tozalash oson bo'lshi uchun yarim aylana shakliga keltiriladi. Xonalarda shaxsiy muhofaza vositalari uchun havo berish tizimlari tashkil qilinadi. Bino maxsus sanitariya-gigiena jihozlariga ega bo'lishi kerak. Bular — yuvinish qurilmalari, dush xonalari, suv ichish favvoralari va boshqalardir. Bu qurilmalar tuzilishiga ko'ra shunga o'xshash sanitariya-texnik qurilmalaridan bir muncha farq qiladi. Masalan, qo'l yuvish qurilmalarida kran o'rniga pedal o'rnatiladi. Shuningdek, bu xonalarda albatta issiq suv ta’minoti bo'lishi shart. Kanalizatsiya tizimlari zararsizlantirish qurilmasiga ega bo'ladi. Radioaktiv moddalar maxsus zich yopiladigan idishlarda saqlanadi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan va ular saqlanadigan binolar eshiklariga radioaktiv xavf belgisi qo'yiladi. Ilmiybaza.uz Nurlanishlar bilan ish olib borayotganda inson organizmiga ta’sir ko'rsatayotgan nurlanish dozasini va ish joylaridagi nurlanish miqdorini bilib turish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham o'lchov asboblariga katta ahamiyat beriladi. O'lchash asboblarining ishlash tizimi ionlanish, sintilatsiya va fotografiya usullariga asoslangan. Ba’zi bir gazlar radioaktiv nurlar ta’sirida elektr o'tkazuvchan bo'lib qolish qobiliyatiga ega. Ionizatsiya usuli shunga asoslangan. Sintilatsiya usuli esa gaz, kristall va eritmalarning ionlashtirilgan nurlanishlari yutishi natijasida ko'rinadigan nurlar tarqatish xossasiga asoslangan. Fotografiya usuli ionlovchi nurlanishlar fotoemulsiyaga ta’sir ko'rsatishiga qarab belgilanadi. O'lchash asboblari radioaktivlikni yoki zararlanish dozasini o'lchaydigan turlarga bo'linadi. Radiometrik asboblar radioaktiv moddalar qancha zarrachalar va kvantlar ajratayotganini o'lchaydi. Dozimetrik asboblar esa ionlashtirilgan nurlanishlar qancha energiyani uzatayotgani yoki obyektga tushayotganini o'lchaydi. Radiometrik va dozimetrik asboblar umuman sanoat korxonalari holatini o'lchash uchun hamda shaxsiy nazorat vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. Shaxsiy nazorat har bir ishchi uchun ishlayotgan davridagi ma’lum vaqtlarda (masalan, kun yoki hafta davomida) nurlanishlar darajasini aniqlash imkoniyatini beradi. Dozimetrlar ishchi tanasining eng ko'p nurlanish olishi mumkin bo'lgan qismiga o'rnatiladi. Ilmiybaza.uz Nurlanishlar bilan ish olib borayotganda inson organizmiga ta’sir ko'rsatayotgan nurlanish dozasini va ish joylaridagi nurlanish miqdorini bilib turish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham o'lchov asboblariga katta ahamiyat beriladi. O'lchash asboblarining ishlash tizimi ionlanish, sintilatsiya va fotografiya usullariga asoslangan. Ba’zi bir gazlar radioaktiv nurlar ta’sirida elektr o'tkazuvchan bo'lib qolish qobiliyatiga ega. Ionizatsiya usuli shunga asoslangan. Sintilatsiya usuli esa gaz, kristall va eritmalarning ionlashtirilgan nurlanishlari yutishi natijasida ko'rinadigan nurlar tarqatish xossasiga asoslangan. Fotografiya usuli ionlovchi nurlanishlar fotoemulsiyaga ta’sir ko'rsatishiga qarab belgilanadi. O'lchash asboblari radioaktivlikni yoki zararlanish dozasini o'lchaydigan turlarga bo'linadi. Radiometrik asboblar radioaktiv moddalar qancha zarrachalar va kvantlar ajratayotganini o'lchaydi. Dozimetrik asboblar esa ionlashtirilgan nurlanishlar qancha energiyani uzatayotgani yoki obyektga tushayotganini o'lchaydi. Radiometrik va dozimetrik asboblar umuman sanoat korxonalari holatini o'lchash uchun hamda shaxsiy nazorat vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. Shaxsiy nazorat har bir ishchi uchun ishlayotgan davridagi ma’lum vaqtlarda (masalan, kun yoki hafta davomida) nurlanishlar darajasini aniqlash imkoniyatini beradi. Dozimetrlar ishchi tanasining eng ko'p nurlanish olishi mumkin bo'lgan qismiga o'rnatiladi. Ilmiybaza.uz Ushbu « Radiatsion ekologiya » mavzusidagi kurs ishini yozish davomida shunday xulosaga kelindiki : Hozirda barpo etilayotgan , inson ehtiyojlarini qondirish uchun eng qulay va tuganmas energiya manbasi sifatida qaralayotgan Atom elektrostansiya (AES) lar eng qulay energiya manbaigina bo’lib qolmay , o’zidan turli radioaktiv nurlar chiqarishi bir qator olimlar tomonidan aniqlangan. Ayni paytda qator mamlakatlar ushbu energiya manbaidan asta-sekinlik bilan voz kechishmoqda . Negaki , ushbu Atrom elektrostansiya (AES)lardan chiqayotgan radioaktiv nurlarning inson hayoti faoliyatiga keskin ta’sir etishi aniqlangan. Bunga bir necha yillar oldin sodir bo’lgan Chernobil fojiasini misol keltirishimiz mumkin. Bunda ushbu Atom elektrostansiyasining portlashi oqibatida ko’plab insonlar hayotini tubdan izdan chiqarib yubordi. Shu sababli ham bu kurs ishi mobaynida biz radiatsion nurlar va ularning inson hayoti faoliyatiga ta’siri , hamda bunday radioaktiv nurlanishlardan qanday qilib va qay tariqa himoyalanish chora tadbirlari atroflicha o’rganilgan. Ilmiybaza.uz Ushbu « Radiatsion ekologiya » mavzusidagi kurs ishini yozish davomida shunday xulosaga kelindiki : Hozirda barpo etilayotgan , inson ehtiyojlarini qondirish uchun eng qulay va tuganmas energiya manbasi sifatida qaralayotgan Atom elektrostansiya (AES) lar eng qulay energiya manbaigina bo’lib qolmay , o’zidan turli radioaktiv nurlar chiqarishi bir qator olimlar tomonidan aniqlangan. Ayni paytda qator mamlakatlar ushbu energiya manbaidan asta-sekinlik bilan voz kechishmoqda . Negaki , ushbu Atrom elektrostansiya (AES)lardan chiqayotgan radioaktiv nurlarning inson hayoti faoliyatiga keskin ta’sir etishi aniqlangan. Bunga bir necha yillar oldin sodir bo’lgan Chernobil fojiasini misol keltirishimiz mumkin. Bunda ushbu Atom elektrostansiyasining portlashi oqibatida ko’plab insonlar hayotini tubdan izdan chiqarib yubordi. Shu sababli ham bu kurs ishi mobaynida biz radiatsion nurlar va ularning inson hayoti faoliyatiga ta’siri , hamda bunday radioaktiv nurlanishlardan qanday qilib va qay tariqa himoyalanish chora tadbirlari atroflicha o’rganilgan. Ilmiybaza.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori .-T :Sharq ,1997 ,32-61-b. 2. A.Qudratov ,T.G’aniyev ,O’.Yuldashev, G’. Yo.Yormatov,N.Xabibullayev , F.D. Xudoev. ’’Hayot faoliyati xavfsizligi’’ maruzalar kursi . Toshkent 2005y.[1] 3. R.N.Bekmirzayev ’’Yadro va zarralar fizikasi’’. Jizzax 2005yil [2] 4. T.M. Mo’minov va boshqalar . Atom yadrosi va zarralar fizikasi . Toshkent,”O’zbekiston faylasuflari , jamiyati ” , 2009. 5. R.B.Bekjonov . Atom va yadro fizikasi .Toshkent .,“O’qituvchi ”1994. Ilmiybaza.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori .-T :Sharq ,1997 ,32-61-b. 2. A.Qudratov ,T.G’aniyev ,O’.Yuldashev, G’. Yo.Yormatov,N.Xabibullayev , F.D. Xudoev. ’’Hayot faoliyati xavfsizligi’’ maruzalar kursi . Toshkent 2005y.[1] 3. R.N.Bekmirzayev ’’Yadro va zarralar fizikasi’’. Jizzax 2005yil [2] 4. T.M. Mo’minov va boshqalar . Atom yadrosi va zarralar fizikasi . Toshkent,”O’zbekiston faylasuflari , jamiyati ” , 2009. 5. R.B.Bekjonov . Atom va yadro fizikasi .Toshkent .,“O’qituvchi ”1994.