O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
BANK ISHI KAFEDRASI
Мavzu: Raqamli iqtisodiyot sharoitida bank faoliyatini tartibga
solish va bank nazoratining tutgan o’rni va ahamiyati
KURS ISHI
Bajardi:
TOSHKENT 2021
MAVZU. Raqamli iqtisodiyot sharoitida bank faoliyatini tartibga solish va
bank nazoratining tutgan o’rni va ahamiyati
Reja:
1. Raqamli iqtisodiyot tushunchasi va uning ahamiyati
2. Raqamli iqtisodiyot sharoitida bandlikning zamonaviy shakillarini joriy etish
3. Bank nazoratining tutgan o’rni va ahamiyati
4. Xulosa.
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
KIRISH
Hozirgi davrda raqamli iqtisodiyot va u bilan bog’liq bo’lgan bir qancha samarador
texnologiyalar, shu jumladan, elektron tijorat va elektron biznes hayotimizga shiddat
bilan kirib kelmoqda. Huddi shuning uchun ham, davlat va jamiyat taraqqiyotini
yanada jadallashtirish maqsadida, respublikamiz rahbariyati bir qancha muhim
qarorlarni qabul qildi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi prezidenti 2020 yil 25
yanvardagi 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga
Muroja’atnomasida ham mamlakatimizda raqamli iqtisodning rivojlanishi bo’yicha
quyidagilarni aytib o’tdi: “Мамлакатимизда илм-фанни янада равнақ топтириш,
ёшларимизни чуқур билим, юксак маънавият ва маданият эгаси этиб
тарбиялаш, рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш борасида бошлаган
ишларимизни жадал давом эттириш ва янги, замонавий босқичга кўтариш
мақсадида мен юртимизда 2020 йилга “Илм, маърифат ва рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш йили”, деб ном беришни таклиф этаман”.
Undan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PF-
5349 sonli “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmonini ijro etish borasida1 ,
shuningdek, respublikamizda raqamli iqtisodiyotni davlat boshqaruv tizimiga tadbiq
qilish uchun zamonaviy axborot texnologiyalarni jadal rivojlantirish bo’yicha
sharoitlar yaratish, shunigdek, axborot havfsizligini ta’minlash maqsadida Vazirlar
Mahkamasi 2018 yil 31 avgustda raqamli iqtisodiyotning maqsad va vazifalarini
belgilab beradigan “O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni joriy qilish va
yanada rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” Qaror qabul
qildi, hamda O’zR Prezidentining PQ-3832 03.07.2018 dagi “O’zbekiston
Resbublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
qarorlarini ham shu tadbirlar jumlasiga kiritish mumkin. Ushbu qaror bo’yicha
quyidagilar O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotni yanada rivojlantirish bo’yicha eng
muhim vazifalar deb ko’rsatilgan: Investitsiya va tadbirkorlikni diversifikatsiya
qilish uchun kriptoaktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni, jumladan, mayining,
smart kontrakt,
konsalting, emissiya, ayriboshlash, saqlash, taqsimlash, boshqarish, sug’urtalash,
kraud-funding (jamoaviy moliyalashtirish), shuningdek, blokcheyn texnologiyalarni
joriy etish va rivojlantirish. Blokcheyn texnologiyalarni ishlab chiqarish va
ulardan foydalanish sohasida amaliy ish ko’nikmalariga ega bo’lgan malakali
kadrlarni tayyorlash. Raqamli iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun
innovatsion g’oyalar, texnologiyalar va ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat
organlari va tadbirkorlik sub’ektlarining yaqin hamkorligini ta’minlash.
Kriptoaktivlar bo’yicha faoliyat va blokcheyn texnologiyalari sohasida halqaro va
horijiy tashkilotlar bilan hamkorlikni har tomonlama rivojlantirish va ishlab
chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatadigan yuqori malakali horijlik mutahassislarni
jalb qilish. Horij tajribasini hisobga olgan holda blokcheyn texnologiyalarini joriy
etish uchun huquqiy baza yaratish2 . Yuqoridagi farmon va qarorlarning
muvaffaqiyatli bajarilishi uchun raqamli iqtisodiyotning mohiyati nima va uning
asosiy tushunchalari nimalardan iboratligini pishiq-puhta bilib olish talab qilinadi.
Ushbu qiziqarli va jozibali raqamli iqtisodiyot sohasiga sayohatimizni boshlashdan
avval,axborotlashgan jamiyat va u bilan uzviy bog’liq bo’lgan bir qancha asosiy
tushunchalar bilan yaqindan tanishib chiqishga harakat qilamiz. Chunki shundagina
ushbu o’quv qo’llanmada aks ettirilgan masala, muammo va kontseptsiyalarni
to’g’ri tushunish mumkin bo’ladi. Qisqa va lo’nda qilib aytganda, raqamli
iqtisodiyot– bu jamiyat ne’matlarini ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilish
jarayonlarida elektron hamda axborotkommunikatsion texnologiyalarini keng joriy
etishni ko‘zda tutadigan insonning xo‘jalik faoliyatini tadqiq etuvchi fandir.Raqamli
iqtisodiyot atamasi ikki xil turli tushunchalarni ifodalash uchun ishlatiladi.
Birinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu rivojlanishning zamonaviy bosqichi
hisoblanib, u ijodiy mehnat va axborot ne’matlarining ustuvor o‘rni bilan
tavsiflanadi. Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu o’ziga hos nazariya bo‘lib, uning
o‘rganish ob’ekti, axborotlashgan jamiyatjarayonlari hisoblanadi.
Raqamli iqtisodiyot tushunchasi va uning ahamiyati
Raqamli iqtisod - xo’jalik yuritishning yangi zamonaviy shakli bo’lib, unda ishlab
chiqarish va boshqarishning asosiy faktori sifatida raqamli ko’rinishdagi katta
ma’lumotlar majmui va ularni qayta ishlash jarayoni hizmat qiladi. Olingan
natijalarni amaliyotda ishlatish esa an’anaviy ho’jalik yuritish shakllriga nisbatan
ancha katta samaradorlikka erishishga imkon beradi. Misol sifatida turli xildagi
avtomatik
ishlab
chiqarish
jarayonlarini,
3D-texnologiyasini,
bulutli
texnologiyalarni, masofaviy meditsina xizmatlari ko’rsatishni, aqlli texnologiyalar
yordamida maxsulot yetishtirishni va uni yetkasib berishni, turli xildagi tovarlarni
saqlash va ularni sotish jarayonlarini keltirish mumkin. Raqamli iqtisodiyotga o’tish
nimani anglatadi? - degan savolga quyidagicha qilib javob berish mumkin:
Raqamli iqtisodiyotga o’tish deganda komp’uyterlar va bilimlarga asoslangan holda
jamiyat va iqtisodiyotning yangi turini barpo etishni tushunamiz; Raqamli
iqtisodiyotga o’tish jarayonining asosiy tarkibiy qismlari sifatida ma’lumotlar bilan
ishlashni amalga oshirib beradigan mobil ijtimoiy tarmoqlar, bulutli texnologiyalar,
sensor tarmoqlar, buyumlar interneti hamda sun’iy intellekt texnologiyalari misol
sifatida ko’rsatish mumkin. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan texnologiyalar birgalikda
“aqlli” ob’ekt va jarayonlarni (aqlli davlat, aqlli uy, aqlli shahar, sog’liqni saqlash,
transport ba tadbirkorlik) yaratishga imkon beradi. Raqamli iqtisodiyot
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
Bu yangi kadrlar va yangi ish joylari hosil bo’lishida
Bu yangi korporativ madaniyat barpo bo’lishida
Bu yangi boshqaruv va nazorat usullarining yuzaga kelishida
Bu katta ma’lumotlar bazalari (big data) va aniqlikka erishishda
Bu sun’iy intellekt va intellektual boshqaruv tizimlarining hosil bo’lishida
Bu ta’lim, ishlab chiqarish va boshqaruvdagi virtualizatsiya jarayonlari amalga
oshishida
Bu buyumlar interneti va masofaviy ta’lim (MOOC) ning keng miqyosda
qo’llanilishida
Bu blokcheyn va u orqali yurutiladigan turli-tuman jarayonlarning hayotga tadbiq
qilinishida
Bu mayning jarayoni hamda mustaqil biznez yuritish imkoniyatining yuzaga
chiqishida
Bu yangi pul-kredit tizimi va banklar faoliyatining kengayishida
Bu katta investitsyalar jalb qilish imkonini beradigan ICO (Initial Coin Offering)
jarayoning amalga oshirilishida
Bu mustaqil pul birligi va kriptovalyutalarning amaliyotga kirib kelishida
Bu elektron tijorat va elektron biznesning rivojlanishida
Va boshqa juda katta imkoniyatlar yuzaga kelishidadir. Raqamli texnologiyalarining
rivojlanish bosqichlari sifatida esa quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin:
1-Bosqich: Jarayonlarni komp’yuterlashtirish va avtomatlashtirish (shu jumladan,
ARM, ERP, EDI, SRM, SAPR, ASU, ASUTP va boshqalar) Telekommunikatsiya
– simli va simsiz, optic
2-Bosqich: On-line platformalar (qidiruv tizimlari, elektron savdo maydonlari,
masofaviy ta’lim, ijtimoiy tarmoqlar) Bulutli va virtual texnologiyalar
3-Bosqich Katta ma’lumotlarning prediktiv analitikasi, narsalar interneti,
robototexnika, additiv texnologiyalar (shu jumladan, 3D-printerlar), sun’iy intellekt
(shu jumladan, mashina yordamidagi ta’lim jarayoni)
Raqamli iqtisodiyotning asosiy tamolillari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsata
olamiz:
1. Vositachilarsiz global resurslardan foydalana olish imkoniyati
2. Turli xildagi resurslarni ijaraga berish imkoniyati
3. Ko’ngillilik (volonterlik) modelini ishlata olish (open source model)
4. Global ekosistema orqali savdo qila olish imkoniyati
Raqamli iqtisodiyot, elektron bizneshamda elektron tijorat uchun zaruriy bo’lgan
resurslar jumlasiga esa quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
Hisoblash-kommunikatsion infratuzilmalar
Turli xildagi raqamli texnologiyalar
Tezkor Internet tizimi
IP bloklar
Raqamli iqtisod sohasida tayyorgarlik ko’rgan inson resurslari
Biznes modellar
Intellektual on-line ishlab chiqarish
Moliyaviy ta’minot
Kraudsorsing va kraudfunding tashkil qilish imkoniyatlari
Raqamli iqtisodiyot sharoitida bandlikning zamonaviy shakillarini joriy etish
Рақамли иқтисодиёт шароитида бандликнинг замонавий шаклларини жорий
этиш методологикуслубий асосларини такомиллаштириш бўйича олинган
илмий натижалар асосида: рақамли иқтисодиёт шароитида меҳнат бозорида
иш
билан
бандлик
шаклларининг
намоён
бўлишида
касбларнинг
интеллектуаллашув хусусияти ҳамда унинг трансформациялашуви асосида
эгилувчан иш билан бандликнинг таркиби, турлари ва эгилувчанликнинг
сифат
мезонлари
такомиллашуви
бўйича
хулосалари
Ўзбекистон
Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 02
мартдаги 31-ич-сонли буйруғи асосида амалиётга жорий қилинган (Бандлик ва
меҳнат муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 11 июндаги 01/00-04/07-5255-
сон маълумотномаси). Ушбу таклифдан фойдаланиш эгилувчан иш билан
бандликнинг шаклларини таснифлаш асосида унинг замонавий турлари ва
йўналишларини аниқлаш имконини берган; алоҳида кўринишдаги иш билан
бандлик
шаклланишини
баҳолашнинг
интеграл
коэффициентлар
градациясини турли мулкчилик ва ташкилийҳуқуқий шакллар шароитида
қўллаш
хусусиятлари
асосида
иқтисодиётнинг
турли
секторлари
корхоналарида потенциал, компонентли ва реал норасмий иш билан
бандликнинг
экспресс
баҳолашнинг
такомиллаштирилган
методикаси
Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлигининг
2020 йил 2 мартдаги 31-ич-сон буйруғи асосида амалиётга жорий қилинган
(Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 11 июндаги 01/00-
04/07-5255-сон маълумотномаси). Ушбу таклифдан фойдаланиш турли хил
мулкчилик ва ташкилий-ҳуқуқий шаклларга асосланган корхоналар ҳамда
ташкилотлар учун норасмий иш билан бандлик кўламини аниқлаш ва
даражасини баҳолаш имконини берган; иш билан бандлик эгилувчанлиги
кўлами ва даражасини тавсифловчи ҳамда ходимлар ва иш берувчилар
манфаатларини ифодаловчи кўрсаткичларни стандартлаштириш асосида
минтақаларда бандлик эгилувчанлиги даражасини интеграл баҳолашнинг
такомиллаштирилган усулидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат
муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 2 мартдаги 31-ич-сон буйруғи асосида
аҳолини иш билан таъминлаш, янги иш ўринларини яратиш дастурларини
ишлаб чиқишда асос сифатида қабул қилинган (Бандлик ва меҳнат
муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 11 июндаги 01/00-04/07-5255-сон
маълумотномаси). Ушбу таклифдан фойдаланиш минтақаларда иш билан
бандлик эгилувчанлигини таъминлаш бўйича фаол тадбирларни ишлаб чиқиш
ҳамда ҳудудий даражада корхона ва ташкилотларда меҳнат ресурсларини
бошқариш тизими самарадорлигининг асосланганлик даражасини ошириш
имкониятини берган; миллий меҳнат бозорини ривожланиш тенденциялари
ҳамда аҳоли иш билан бандлиги даражасини ошириш асосида соҳани 2020-
2025 йилларга бўлган даврда ривожлантиришнинг прогноз параметрларидан
(иқтисодий фаол 12 аҳоли сони, уй меҳнатининг барча шаклларини ташкил
этиш натижасида бандлар сони, иқтисодиётнинг расмий секторида иш билан
бандлар сони, иқтисодиётнинг норасмий секторида иш билан бандлар сони,
иқтисодиёт тармоқларида асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми,
меҳнат фаолиятини амалга ошириш учун чет элга кетган шахслар улуши,
республика
бўйича
минимал
ойлик
иш
ҳақи
миқдорларини
истиқболлаштириш)
Ўзбекистон
Республикаси
Бандлик
ва
меҳнат
муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 2 мартдаги 31-ич-сон буйруғи асосида
аҳолини иш билан таъминлаш, янги иш ўринларини яратиш дастурлари ва
концепцияларини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Бандлик ва меҳнат
муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 11 июндаги 01/00-04/07-5255-сон
маълумотномаси). Мазкур тавсиялардан фойдаланиш 2020-2025 йилларда
меҳнат бозорини ривожлантириш бўйича чора-тадбирларнинг амалга
оширилиши республикада аҳоли бандлиги даражасини 72,7 %га ва кичик
тадбиркорлик (бизнес)да бандлар улушининг 18,8 %га ошишига имкон
беради; иш берувчи, онлайн биржалар ва ходимлар ўртасидаги уч томонлама
муносабатларга йўналтирилган масофавий иш билан бандлик тизими
норасмий иш билан бандликни камайтириш, ижтимоий кафолатлар тизимини
оптималлаштириш ва электрон платформаларни ривожлантириш асосида
такомиллаштириш бўйича таклифлардан Ўзбекистон Республикаси Бандлик
ва меҳнат муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 2 мартдаги 31-ич-сон
буйруғи асосида аҳолини иш билан таъминлаш, янги иш ўринларини яратиш
дастурлари ва концепцияларини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Бандлик ва
меҳнат муносабатлари вазирлигининг 2020 йил 11 июндаги 01/00-04/07-5255-
сон маълумотномаси). Мазкур тавсиялардан фойдаланиш келгусида иш билан
бандликка кўмаклашиш соҳасидаги давлат сиёсатини такомиллаш-тириш
асосида расмий секторда бандлар улушининг 1,2 %га ҳамда аҳоли
даромадларидан олинадиган солиқлар улушининг 0,8 %га ошишига имкон
беради. Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари
8 та, жумладан, 4 та республика ва 4 та халқаро илмий-амалий конференцияда
муҳокамадан ўтказилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши.
Диссертация мавзуси бўйича жами 40 та илмий иш, шу жумладан, 2 та илмий
монография, Web of Science базасида 1 та, SCOPUS базасида 4 та, Ўзбекистон
Республикаси Олий аттестация комиссиясининг диссертациялар асосий илмий
натижаларини чоп этиш бўйича тавсия этган илмий нашрларда 15 та мақола,
жумладан, 10 таси республика ва 5 таси хорижий журналларда нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Тадқиқот кириш, 4 та боб, хулоса ҳамда
фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертация ишининг умумий
ҳажми 235 бетни ташкил этган.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг Банк назорати қўмитаси:
Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасининг Марказий
банки тўғрисида”ги Қонуни ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2018 йил 9 январдаги ПФ-5296-сон “Ўзбекистон Республикаси Марказий
банкининг
фаолиятини
тубдан
такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тўғрисида”ги Фармонига мувофиқ ташкил этилган. Қўмита ўз фаолиятини
доимий
равишда
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ўзбекистон
Республикасининг Марказий банки тўғрисида”, “Банклар ва банк фаолияти
тўғрисида”, “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида”, “Микрокредит
ташкилотлари тўғрисида” ,“Кредит ахбороти алмашинуви тўғрисида”,
“Валютани тартибга солиш тўғрисида”, “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”
ҳамда “Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга ва
терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунларига ва
бошқа қонун ҳужжатларига мувофиқ олиб боради. Қўмита Марказий банкнинг
амалдаги қонунчиликда белгиланган тартибга солиш ва назорат қилиш
функцияларини амалга оширувчи коллегиал органи ҳисобланади. Қўмита
Марказий банкнинг тартибга солиш ва назорат қилиш функцияларини амалга
оширишини
таъминловчи
таркибий
тузилмалар
фаолиятини
мувофиқлаштириб боради. Қўмитанинг асосий вазифа ва функциялари:
Қўмита қуйидаги вазифаларни амалга оширади: банк тизими барқарорлигини
таъминлаш, омонатчилар ва кредиторлар манфаатларини ҳимоя қилинишини
таъминлаш; банк назорати бўйича халқаро стандарт ва талабларга мувофиқ
банк тизими барқарорлигини таъминлашга қаратилган назорат ва тартибга
солиш тизимини янада такомиллаштириш; Марказий банкнинг тартибга
солиш ва назорат қилиш функцияларини амалга ошириш, шу жумладан кредит
ташкилотлари
фаолиятини
назорат
қилиш
ва
тартибга
солиш
методологиясини такомиллаштириш ишларини мувофиқлаштириб бориш;
амалдаги қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ бошқа вазифаларни амалга
ошириш. Қўмита қуйидаги ваколатларга эга: банк ташкил этишга дастлабки
рухсат бериш, банклар ва кредит бюроларини рўйхатга олиш, банкларда
аудиторлик
текширувларини
амалга
ошириш
ҳуқуқини
берувчи
сертификатлар ҳамда аудитор малака сертификатларини бериш, чақириб
олиш, тўхтатиб туриш, бекор қилиш, дубликатларини бериш ҳамда қайта
расмийлаштириш; Марказий банк Бошқаруви йиғилишлари муҳокамасига
банклар, микрокредит ташкилотлари, ломбардлар, валюта биржаси, кредит
бюролари фаолиятини ҳамда қимматли қоғозлар бланкаларини ишлаб
чиқаришни лицензиялаш, лицензияни чақириб олиш, тўхтатиб туриш, 2 бекор
қилиш, дубликат бериш ҳамда қайта расмийлаштириш масалаларини
киритиш; Марказий банк Бошқаруви муҳокамасига банкларни давлат
рўйхатига олиш дафтарига, микрокредит ташкилотлари, ломбардлар, валюта
биржаси ва кредит бюролари фаолиятини ва қимматли қоғозлар бланкаларини
ишлаб чиқаришга берилган лицензиялар реестрига киритиш ва чиқариш
тўғрисидаги масалаларни киритиш; банклар томонидан ўз акцияларини сотиб
олишга
рухсат
бериш;
банк
акциядорлар
(қатнашчилар)
умумий
йиғилишининг қарорига асосан қўшиб юбориш, бирлаштириш, бўлиш,
ажратиб чиқариш ва қайта тузиш шаклларида банкни қайта ташкил этишга
рухсат бериш; банкларга чет элда ўз шўъба банкини, филиалини ва
ваколатхонасини ташкил этишга, шунингдек чет эл банкларининг устав
капиталида иштирок этишга рухсат бериш; Ўзбекистон Республикасида чет эл
банкларининг ваколатхоналарини аккредитация қилиш ва ташкил этишга
рухсат бериш; банк Кенгаши ҳамда Бошқарувини ўзгартиришни, банкни қайта
ташкил этишни талаб қилиш; аудиторлик ташкилотларига банкларда
аудиторлик текширувларини ўтказиш ҳуқуқини берувчи сертификатни бериш,
чақириб олиш, тўхтатиб туриш, бекор қилиш, дубликат бериш ҳамда қайта
расмийлаштириш; аудиторларга банкларда аудиторлик текширувларини
ўтказиш
ҳуқуқини
берувчи
малака
сертификатини
бериш,
қайта
расмийлаштириш, амал қилишини тугатиш ва бекор қилиш
Банк назорати 100 йилдан ортиқ муддат давомида АҚШ да ва Ғарбий Европа
давлатларида ўзининг қандай кўринишда бўли-шидан қатъий назар,
шаклланиб келган эди.
Шу
ўринда
ривожланган
давлатларда,
хусусан
Европа
Итти-фоқи
давлатларида, АҚШ, Канада, Япония каби давлатларда банк назоратининг
зарурлиги 1975 йилга келиб ўз аксини топди, яъни ривожланган давлатлар
банк назоратини фақат молиявий секторда эмас, балки, умуман иқтисодиётда
асосий роль ўйнашини тан олди-лар. Натижада банк назорати бўйича халқаро
ташкилот "Базель қўмитаси" вужудга келди. Банкларнинг тизимли рискни
келтириб чиқариши, бир-бири билан иқтисодий алоқада бўлган давлатларни
ҳам иқтисодий инқироз ёқасига олиб келиши мумкин. Бу худди Лоренснинг
"Капалак эффекти" назариясига ўхшайди. Унга кўра, Бразилияда қанот қоққан
капалаклар Техасда торнадо бўлишига олиб келади. Бундай инқирозлар
эҳтимолининг ортиши мам-лакатлар ўртасида минтақавий банк назоратини
тузиш зарурлигини келтириб чиқарди. Ҳозирги кунда банк назорати тизимини
қуйидаги турларга бўлиш мумкин.
Bank nazoratining tutgan o’rni va ahamiyati
Базель қўмитаси бутун дунё мамлакатлари учун банк назорати тамойилларини
ишлаб чиқади ва минтақавий банк назоратида банк-лар фаолияти, уларнинг
назорат қилиш тамойиллари ишлаб чиқи-либ, давлатлар уни ўзларининг
иқтисодий
ҳолатидан
келиб
чиққан
ҳолда
банк
назорати
бўйича
стандартларига мувофиқлаштиришади. Базель қўмитасининг вужудга келиши
ва бу қўмита томонидан халқаро андозаларнинг яратилиши, ривожланаётган
ва ривожланган мамлакатлар банк назорат тизимини илмий дарсликнинг
кейинги параграфида батафсил кўриб чиқилган.
Умуман олганда, банк назоратининг мамлакатлар ўртасида ва халқаро миқёсда
қамраб олиш кўламини қуйидагича тасвирлаш мумкин.
Миллий банк назорати
Минтақавий банк назорати
Халқаро банк назорати
Кенг маънода айтганда, банк назорати бу ҳукумат томонидан молиявий
секторни ишончлилигини, барқарорлигини таъминлашда ишлатиладиган
тизимдир.
Барча давлатлардаги банк назорати тизимлари олдида 2 та мухим вазифа
туради:
1.Банк
тизимини
мустахкамлаш
ҳамда
иқтисодий
ўсишига
ҳам-
корлик қилиш.
2.Барча
омонатчилар
ва
кредиторлар
манфаатларини
химоя
қилиш.
Банк назорати олдида турган асосий
вазифа бутун банк тизими
барқарорлигини таъминлаш бўлсада, лекин алохида олинган банк дуч келиши
мумкин бўлган жиддий муаммоларни ва инқирозларни олдини олиш мақсадга
эришишдаги энг яхши йўлдир. Омонатчилар ва кредиторлар манфаатини
ҳимоя қилишдан мақсад, улар ўз маб-лағларидан фойдаланаётган банклар
томонидан қандай хавф-хатарли операциялар бажарилаётганлиги тўғрисида
тўлиқ маълумотга эга эмаслар.
Бу борада республикамизда амалга оширилган ишлардан бири 1997 йил март
ойидан бошлаб жаҳон андозаларига мос келадиган ва банклар фаолиятини
ойдинлаштириш имконини берадиган тижо-рат банклари ҳисоб-варақлари
янги режаси амалга жорий қилин-гани бўлди. Янги хисоб-варақлар режасини
жорий қилиниши банк-лар фаолияти "ошкоралигини" сармоядорлар, банк
мижозлари ва бошқа манфаатдор фойдаланувчилар учун очиқлигини
таъминлаш имко-нини берди.
Банк фаолиятини назорат қилишнинг зарурлиги амалга оши-риладиган
монетар
сиёсатнинг
асосини
ташкил
этиш
билан
бирга-лиқца
республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтишдаги ўзига хос йўли билан ҳам
боғликдир.
Республикамизда Марказий банк томонидан тижорат банклари фаолиятини
назорат қилинишининг асосий мақсади тижорат банк-ларига бирон бир
иқтисодий чора кўриш эмас, балки банк фаолия-тида мавжуд бўлган
камчиликларни бартараф этиб, банк тизими-нинг барқарорлигини ошириш
натижасида банк омонатчилари ва кредиторларининг манфаатларини химоя
қилишдан иборатдир.
Шу ўринда Марказий банкнинг тижорат банкларини лицензия-лаш
борасидаги
сиёсатини
алохида
таъкидлаб
ўтиш
лозим.
Банк-ларни
лицензиялаш ва улар фаолиятини тартибга солиш, яъни банк назорати банк
тизимининг барқарорлигини сақлаш, янги молиявий жиҳатдан барқарор
бўлган банкларнинг бозорга киритилишини назорат этиш йўлларидан
биридир.
Банкларни
рўйхатга
олиш
ва
лицензиялаш
жараёнини
такомиллашуви,
авваламбор,
лицензиялаш
андозаларини,
яъни
банк
муассасаларининг молиявий ахволи, банк раҳбарлари малакаси ва обрўсига
қўйиладиган талабларни оши-ришдан иборатдир.
Шуни алохида қайд этиш лозимки, республикамизда Марказий банк
томонидан тижорат банкларини сонини кўпайишга йўл қўйган МДҲ
давлатларидан фарқли ўлароқ, банкларнинг сонидан ҳам кўра сифатига
алохида эътибор қаратилмокда. Бу эса, кўплаб давлат-ларда юз берган
молиявий инқирозларни республикамиз банк тизи-мига ўз таъсирини
ўтказмаганлиги Узбекистон Республикаси Марказий банкининг тижорат
банкларини лицензиялаш ва банк назо-ратини ташкил этишда олиб бораётган
сиёсатини тўғрилигини яна бир бор исботлади.
Шуни таъкидлаш лозимки, банклар томонидан ўз капитали етарлилигини
таъминланиши, Марказий банк томонидан ўрнатил-ган иқтисодий меъёрларга
риоя этилиши, иқтисодиётнинг реал соҳасига йўналтирилган кредит
қўйилмалари ўсишини ва рискнинг оқилона диверсификацияланишини
таъминланиши, кредитлар бе-риш шартларини, шунингдек, банк кредит
портфелининг ҳолатини акциядорлар ва омонатчилар манфаатларини ҳимоя
қилиш нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда назорат қилиниши банк
назорати-нинг моҳиятини билдиради.
1.2. Узбекистонда банк назоратини ташкил қилиш асослари
1995 йил 21 декабрда "Узбекистон Республикасининг Марказий банки
тўғрисида"ги қонун қабул қилинди. Бу қонун Марказий банкнинг
муомаладаги пул массасини тартибга солувчи давлат ор-гани сифатидаги
мавқеини ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлади. Қо-нуннинг муҳим аҳамиятга
молик жиҳатларидан бири шундаки, Марказий банк ўз ваколатлари доирасида
қарорлар қабул қилиш борасида мустақил ҳисобланади. Бундан ташқари,
қонун модда-ларида давлат Марказий банкнинг мажбуриятлари юзасидан,
Мар-казий банк эса давлатнинг мажбуриятлари юзасидан жавобгар эмаслиги
аниқ қилиб кўрсатиб қўйилди. Шунингдек, 2006 йилдаги банк тизими
қонунчилигидаги ўзгаришларга кўра Марказий Банк-ка микрокредит
ташкилотларига лицензиялар бериш ва улар усти-дан назоратни ташкил этиш
вазифаси юклатилди. Ҳозирги кунда Марказий банк кредит ташкилотлари,
ломбардлар ва микрокредит ташкилотлари устидан назорат олиб боради ва
улар фаолиятини тартибга солади. Демак, Марказий банкнинг назорат қилиш
сфера-си кенгайди ва уни қуйидагича тасвирлаймиз.
1995 йил 25 апрелда «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Узбекистон
Республикаси қонуни қабул қилинди. Ушбу қонуннинг 44-моддасида
«Марказий банк қонун ҳужжатларига мувофиқ банклар фаолиятини назорат
қилиб боради», - деб белгилаб қўйилди.
1996 йил март ойидан бошлаб жаҳон андозаларига тўлиқ мос келадиган ва
банклар
фаолиятини
ойдинлаштириш
имконини
берадиган
тижорат
банкларининг ҳисобварақларини янги режаси амалга жорий қилиниши билан
банклар фаолиятини назорат қилишда замонавий ҳисоботлар ишлаб чиқилди
ва амалиётга жорий қилинди.
Бу эса ўз навбатида Узбекистонда тижорат банклари фаолиятини тартибга
солишда ва назорат қилишда халқаро банк назорати амалиётига асосланган
назорат тизими шаклланиб бораётганлигининг исботи эди.
Банк соҳасини ислоҳ қилишнинг устувор жиҳати оқилона банк назоратини
амалга оширишдан иборатдир. Шу жиҳатдан, респуб-ликамизда таъсирчан
банк
назорати
тизими
иқтисодиётнинг
молия-вий
барқарорлигини
таъминлайдиган асосий ўзак эканлигини ҳисобга олган ҳолда Марказий банк
томонидан банкларни назорат қилиш фаолияти «олдиндан огоҳлантириш
тизими» асосида ташкил этилган.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ҳаракатдаги қонунларга асосан тижорат
банклари фаолиятини назорат қилиш Марказий банкка юклатилган. Банк
назоратининг асосий мақсади ва вазифалари республикамизда тижорат
банклари фаолиятини назорат қилиш таркибини яратади.
Тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш Марказий банқца ташкил
қилинган уч департамент томони-дан олиб борилади. Тижорат банкларига
лицензия бериш ва улар-нинг фаолиятини тартибга солиш департаменти
масофадан туриб, дистанцион назоратни амалга оширса, тижорат банкларини
назорат қилиш департаменти банклар фаолиятини жойида текшириш билан
шуғулланади. Тижорат банклари устав фондини ташкил этишни на-зорат этиш
департаменти эса тижорат банклари устав фондини ташкил этишда банк
капитали адекватлигини назорат қилади. Ти-жорат банкларига лицензия
бериш ва улар фаолиятини тартибга солиш департаменти нобанк молия
ташкилотлари(кредит
уюшма-лари,
ломбардлар
ва
микрокредит
ташкилотлари)га ҳам лицензия беради.
Бундан ташқари, Республикамизда 1995 йил 9 ноябрдаги Вазирлар
Маҳкамасининг
"Узбекистон
Республикаси
банк
тизимини
ривожлантиришнинг комплекс дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари
тўғрисида"ги 427-қарорида аҳоли омонатларини ҳимоя қилиш кўзда тутилди
ва 1998 йилда "Омонат-ҳимоя" суғурта фонди ташкил этилди. Аммо, фондга
аъзо бўлиш ихтиёрий бўлганлиги унга айрим банклар аъзо бўлмаслигига олиб
келди. Бу омонатларни суғурталаш тизимининг заиф томони эди.
Узбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги "Банк
тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш чора-тад-бирлари
тўғрисида"ги қарорига мувофиқ 2002 йил апрель ойида Узбе-кистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
"Фуқароларнинг
банкларда-ги
омонатларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида"ги қонуни қабул қилинипш
билан республикамизда аҳоли омонатларини кафолатлаш тизими ташкил
этилди. Қонун ижросини таъминлаш мақсадида Узбе-кистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 19 сентябр-даги 326-сонли қарори билан
Фуқароларнинг банклардаги омонат-ларини кафолатлаш Фонди ташкил
этилди.
Ушбу Фондда барча тижорат банклари ва хорижий банклар-нинг шўъба
банклари томонидан жалб этилган омонатлар суғурта-ланади. Бунда банклар
Фонд билан ёзма битим тузишлари керак бўлади ва мажбурий бадал
тўловларини амалга ошириб боришади. Мажбурий бадаллар икки хил бўлади:
- бир йўла тўланадиган;
- календарь тартибда тўланадиган.
Бир йўла тўланадиган бадални банклар Фондга аъзо бўлиб кирган
пайтда тўлайди ва у банк устав капиталининг 0,1 % микдорида бўлади.
Календарь тартибда тўланадиган бадални банклар йилнинг ҳар чорагида тўлаб
боришади. Календарь тартибда тўланадиган бадал банқцаги омонатларнинг
йил чорагидаги ўртача микдорининг 0,5 % микдорида бўлади. Бу иккала
бадалларнинг умумий суммаси омо-натларнинг қолдиғининг 5 % га етганда
календарь тартибда тўлана-диган бадаллар тўлаш тўхтатилади.
Фонд фаолиятининг мақсади банкнинг банк операцияларини амалга ошириш
ҳуқуқини берувчи лицензияси Узбекистон Респуб-ликаси Марказий банки
томонидан
чақириб
олинган
такдирда,
ти-жорат
банклари
ўз
мажбуриятларини бажара олмай қолганда Фонд аҳоли омонатларининг,
юқоридаги қонунчиликка мувофиқ, агар омонатчининг омонати минимал иш
ҳақининг 100 баробаригача бўлса омонат 100 % микдорида тўланади. Агар
омонатчининг омо-нати минимал иш ҳақининг 100 баробаридан 250
баробаригача бўлса омонатнинг 90 % микдори Фонд томонидан тўланади.
Умуман олганда, барча давлатларнинг омонатларни суғурталаш тизимида
омонатларни тўлаш бўйича лимитлар бор. Масалан, АҚШда омо-натларнинг
100 минг АҚШ доллари, Канадада омонатларнинг 60 минг Канада доллари,
Японияда омонатларнинг 10 млн. иенаси су-ғурталанса, Европа Иттифоқида
омонатларнинг 20 минг еврога тенг бўлган қисмини суғурталаш тавсия этилса,
Буюк Британияда эса омонатларнинг 70% ини тўлашни назарда тутади.
Юқоридан келтириб ўтилган қонуннинг қабул қилиниши ва Фондни ташкил
этишдан асосий мақсад аҳолининг банкларга бўлган ишончини янада
оширишдан иборат.
Фонд томонидан қисқа муддат ичида республикада фаолият кўрсатаётган
барча тижорат банклари, шу жумладан, хорижий банклар ва қўшма банклар
билан ёзма битимлар тузилиб, ушбу банклардаги фуқароларнинг омонатлари
белгиланган тартибда ва микдорда қайтарилиши кафолатланади.
Демак, Фонд ўз олдига қўйилган мақсадни бажариш учун ти-жорат
банкларидан маълум даражада ҳисоботлар талаб қилишга мажбур бўлади.
Бугунги кунда Фонд ушбу ҳисоботларни Марказий банкнинг Тижорат
банкларига лицензиялар бериш ва улар фао-лиятини тартибга солиш
департаменти орқали олмокда.
Ушбу ҳолатни АҚШ банк назорати тизими билан солиштира-диган бўлсак,
АҚШда
фаолият
кўрсатаётган
"Депозитларни
Суғурталаш
Федерал
Корпорацияси" (ДСФК) аҳоли омонатларини кафолатлаш мақсадида
АҚШнинг Марказий банки ҳисобланмиш Федерал Резерв Тизими билан
биргалиқца тижорат банкларини назорат қилиб туради, яъни назорат тизими
биргина Марказий банқца шаклланмасдан, балки бошқа органларда ҳам
шаклланган. Бу эса ўз навбатида, келажақца республикамиз банк назорати
тизи-ми ҳам биргина Марказий банк томонидан амалга оширилмасдан,
юқорида келтирилган Фондда ҳам шаклланишини кўзда тутади. Бундан келиб
чиқиб, шундай хулоса ҳосил қилиш мумкинки, республикамиз банк назорати
тизими халқаро майдонда вужудга келган банк назорати тизими билан
уйғунлаша бормокда. Бу эса ўз навбатида банк назорати тизими
иқтисодиётимизда
нақадар
катта
аҳамиятга
эга
эканлигини
яққол
тасдиқлайди.
II боб. Банк назорати усуллари ва уларни Ўзбекистонда қўллаш амалиёти
2.1. Банк назорати усуллари ва уларнинг ривожланиши
Банклар фаолиятини ривожланиш тарихи ва ривожланган дав-латларда банк
тизимини назорат қилишни ташкил этиш тажри-басига кўра ҳозирги кунда
банк фаолиятини назорати учта усул бўйича амалга оширилмоқца. Банк
назоратининг биринчи усули -бу Марказий банк томонидан тижорат банклари
фаолиятини масо-фадан, яъни уларни молиявий ҳисоботларини тахдил қилиш
орқали амалга оширилса, иккинчи усули - бу жойларда инспекция, яъни барча
молиявий ҳисоботлар ва уларга тегишли қўшимча маълумот-лар тижорат
банкларининг ўзида текшириш ўтказиш жараёни орқа-ли амалга оширилади.
Учинчи усул - бу масофадан туриб ва жой-ларда текшириш усулларидан бир
вақтда фойдаланишдан иборат.
Масофадан туриб тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш усули асосан,
Европа мамлакатларида кенг қўлланилган. Бунда Марказий банк тижорат
банклари молиявий ҳисоботларини тахдил қилиш йўли билан назорат олиб
борилади. Бу усулда Марказий банкнинг назорат департаментлари ташқи
аудит фирмалари билан яқин муносабатда бўлади. Ҳар йили йил тугашидан
олдин барча сертификатланган ташқи аудит фирмаларига аудит текшириш-
ларида тижорат банклари фаолиятининг қайси қирраларига асосий эътиборни
қаратишлари зарурлиги кўрсатилади. Айрим ҳолларда ташқи аудит
