RASMIY – IDORAVIY USLUB VA UNING USLUBIY
XUSUSIYATLARI
REJA:
1.Hujjatchilik va adabiy til me‟yorlari.
2.Hujjat va uning turlari.
3.Hujjatlarning zaruriy qismlari.
4.Sohaga oid hujjatlar va ularning rasmiylashtirilishi.
Tayanch so‘zlar:majmua, kitob, asar, qo‘llanma, badiiy, ilmiy, mutolaa,
tarix, komediya, drama, nasr, roman, hikoya, qissa, janr, nashr, ahdlashuvchi oliy
tomonlar, elchi, elchixona, muxtor elchi, muxtor vakil, ishonchli vakil, nota,
ratifikasiya, shartnoma, bayonot, qo‘shma bayonot, deklaratsiya, tashri
Mavzuning qisqacha bayoni
Adabiy tilning yozma rasmiy shakliga xos bo‘lib, muayyan nutqiy qolip,
qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakllarga ega bo‘lgan nutq uslubi rasmiy uslub
sanaladi. Barcha qonunlar, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari, turli
hujjatlar, ish qog‘ozlari, idoralararo yozishmalar va shu kabilar rasmiy-idoraviy
uslubda yoziladi. Rasmiy-idoraviy uslubda gaplar ixcham va aniq bo‘ladi. Bu
uslubda qaror qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin, tasdiqlanadi kabi
qoliplashgan so‘zlar va so‘z birikmalari keng qo‘llaniladi. Bu uslub muayyan
nutqiy qolip, qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakllarga ega bo‘lgan nutq uslubidir.
Bu uslub, shuningdek, davlat arboblari o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarda,
idora, korxona, muassasalarning rasmiy ish yuritish jarayonlarida, shaxslarning
ariza, tilxat, ishonch qog‘ozi singari ish yuritish qog‘ozlarida qo‘llaniladí.
Rasmiy uslub yozma shaklda ro‘yobga chiqadi. U har qanday tasviriy
vositalardan, obrazlilikdan xoli bo‘ladi. Bunday uslubda tilning ikki vazifasi -
axborot uzatish va da’vat etish, buyurish vazifasi amalga oshadi.
Rasmiy uslubga xos har qaysi hujjat turining o‘ziga xos leksik,
grammatik xususiyatlari mavjud. Rasmiy ish qog‘ozlarining sintaktik tuzilishi
qat’iy qoliplarga bo‘ysunadi. Ariza, qaror, bildirishnoma, ma'lumotnoma,
shartnoma, tabriknoma singari turli xarakterdagi rasmiy hujjatlarning har birining
o‘ziga xos bayon etish qolipi bo‘ladi. Ayni paytda, ularning har birining alohida
so‘z va turg‘un birikmalari ham mavjud bo‘ladi.
Masalan, huquqiy hujjatlar matniga ko‘z yugurtirsak, ularda boshqa vazifaviy
uslublarda deyarli uchramaydigan atamalarga duch kelamiz: ma'muriy javobgarlik,
fuqarolik holati, fuqarolik javobgarligi, aybdor, gumondor, jabrlanuvchi,
sudlanuvchi, guvoh, jamoat kafilligi, surishtiruv, jabrlanuvchi bilan yarashuv va
boshqalar.
Ish qog‘ozlari va hujjatlarning xilma-xilligiga qarab ularga oid atamalarning
me'yorlashuvi va chegaralanuvi ham kuzatiladi. Qiyos uchun diplomatik
munosabatlar doirasidagi so‘z va iboralar: ahdlashuvchi oliy tomonlar, elchi,
elchixona, muxtor elchi, muxtor vakil, ishonchli vakil, nota, ratifikasiya,
shartnoma, bayonot, qo‘shma bayonot, deklaratsiya, tashrif, qarorgoh kabilar.
Rasmiy-diplomatik uslub uchun jargonlar, oddiy so‘zlashuvga xos so‘zlar,
emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘zlarning ishlatilishi me'yor
sanalmaydi va shu jihati bilan boshqa uslublardan keskin farqqiladi.
Rasmiy-diplomatik uslubning grammatik me'yori ham alohida xususiyatlarga
ega. Masalan, ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘p ishlatiladi. Noaniqliklarga yo‘l
qo‘yilmaslik maqsadida ular olmoshlar bilan almashtirilmaydi: O‘zbekiston
Respublikasi O‘z taraqqiyot yo‘lini, o‘z nomini aniqlaydi, O‘z davlat ramzlarini:
gerbi, bayrog‘i, madhiyasini ta'sis etadi, O‘z davlat tilini belgilaydi. O‘zbekiston
Respublikasi davlat mustaqilligining ramzlari muqaddasdir.
(1991 yil 31 avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi asoslari to‘g‘risida» gi qonunning 16 - moddasidan).
Bu uslubda fe'lning harakat nomi shakli faol qo‘llaniladi, gapning kesimi
ko‘pincha hozirgi zamonning majhul nisbatida ifodalanadi, hujjatning xarakteriga
qarab shart mayli shakliga tez-tez murojaat etiladi. Masalan, «O‘zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
mutlaq vakolatlari» haqidagi 78 - moddasida: o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritish, qabul qilish, belgilash, tasdiqlash, tartibga solish, o‘zgartirish, joriy qilish,
komissiyasini tuzish, saylov kunini tayinlash, saylash, ozod etish, ratifikasiya
qilish, ta'sis etish, amalga oshirish singari fe'lli birikmalar ishlatilgan. Ushbu
hujjatda amalga oshiriladi, asos bo‘ladi, tashkil etadi, belgilanadi, asoslanadi,
hisoblanadi, himoya qilinadi, amalga oshiradi, tan olinadi, ish ko‘radi, ado etadi,
kafolatlanadi, taqiqlanadi, tavsiya etiladi singari fe'llarning faol ishlatilishi ham
yuqoridagi fikrning tasdig‘idir.
Rasmiyuslubfonetikjihatdan hech qandayxususiyatgaegaemas.
Leksikasidaesafarq
qiluvchijihatsohaviyatamalarning,
rasmiyiboralarningko‘pligi
hisoblanadi.
Buuslubda
ham,
xuddiilmiyuslubdabo‘lganikabi,
so‘zlarniko‘chmama'nolarda
qo‘llash,
tasviriyvositalardan
unumlifoydalanishxosxususiyatsanalmaydi.
Sub'yektivemotsionallik,
obrazlilik,
og‘zakinutq
elementlari,
umuman
g‘ayriadabiyunsurlarumumanishlatilmaydi.
Mumkin
qadarbayonbirxilme'yordaifodaetiladi. Shubilanbirga, ayrim holatlarda fikr
yurtiilayotganmanba,
mavzubilanuyg‘unravishdaba'zanbuuslubda
hamobrazli
ifodalardan foydalanishistisnoemas.
Muallif individualligining kam sezilarli bo‘lishi ham rasmiy uslubning o‘ziga
xos xususiyatlaridan biridir.
Hujjatlar tili va uslubi
Hujjatlarning tili va uslubiga qadimdan e’tibor berishgan. Bir qat'iy tartibda
qonun-qoidalarga rioya qilingan holda yozilgani ma’lum. Turkiy tilida teri,
yog‘och, sopol, va pergamentlarga yozilgan hujjatlar talablariga ko‘ra bitilgan.
Turkiy tilda bitilgan hujjatlar X-XII asrlarda, o‘zbek (turkiy) tilida yozilgan
hujjatlar XIV-XVI asrlar Amir Temur davriga to‘g‘ri keladi. O‘zbek tilida
hujjatlar tuzish keyingi asrlarda ham davom etgan, ammo qisman fors tilida
ham rasmiylashtirish bo‘lgan.
Hujjatlar tili umumadabiy tildan ajralgan emas. U vazifasiga ko‘ra rasmiy
uslubga xos. Rasmiy uslub xarakteriga muvofiq hujjatlarda aniqlik, mantiqlik,
ishonarlilik va ihchamlik yuzaga keladi. Shuning uchun ham hujjatlar rasmiy
uslub talablariga javob bera olishi talab qilinadi. Bu o‘z o‘rnida hujjatlarning
axborotlarini rasmiy ravishda xolisligini yuzaga keltiradi.
Hujjatlar tilining o‘ziga xosligi shundaki, unda (trafaretli) so‘z qolipli va
andozali so‘z birikmalari, gaplar qo‘llaniladi. Bu jihati bilan ilmiy, matbuot,
badiiy uslublardan farq qiladi.
Mustaqillik qo‘lga kiritilgandan keyingi davrda hujjatlar tilida
ishlatilayotgan so‘zlar qatlami ayrim “eskirib qolgan” deb hisoblanadigan atamalar
bilan to‘lgani aniq. Masalan, bildirgi (bildirish), ma’lumotnoma, tavsifnoma,
bayonnoma va boshqalar.
Hujjatlarning leksik xususiyatlaridan biri, unda trafaret, qolipli bir shaklda
qo‘llaniladigan so‘zlar ishlatilishidadir: buyuraman, tasdiqlayman, ma’qullansin,
eshitildi va b.
Hujjat tilida badiiy asarlarda qo‘llaniladigan o‘xshatish jonlantirish, tasviriy
so‘zlar, shuningdek so‘zlashuv uslubiga xos shevaga oid hamda dag‘al so‘zlar,
kitobiy-tantanavor so‘zlar uchramaydi, ishlatilmaydi. Istagan holda so‘zlarni
qisqartma shaklda berish qoidaga to‘g‘ri kelmaydi. Umumqabul qilingan
qisqartma so‘zlardan foydalanish mumkin.
Morfologik jihatdan ham hujjatlar tili o‘ziga xos, ya’ni unga erkalash-
kuchaytirish qo‘shimchalari, subyektiv baho so‘zlari ishlatilmaydi.
Hujjatlarda 2 shaxs qo‘shimchasi qo‘llanilmaydi, chunki hujjatlar fe’lning
1 yoki 3 shaxs nomidan yoziladi. Shu tufayli - man (buyuraman, so‘rayman, tavsiya
etaman), -miz, -di qo‘shimchalari so‘zlarga qo‘shilib ishlatiladi (iltimos qilamiz,
eshitildi, so‘raydi, so‘zga chiqdi va b.)
Hujjatlarning o‘ziga xosligi shundaki, ularda harakat nomlari ko‘p
qo‘llaniladi (masalan, joriy etish, hizmat ko‘rsatish, ijtimoiy himoya qilish).
Fe’lning buyruq-istak mayli majhul nisbat shaklining qo‘llanishi ko‘proqligi bilan
hujjatlar xarakterli (ko‘paytirilsin, bajarilsin, iltimos qilamiz, so‘raymiz)dir.
Fe’lning o‘tgan hamda hozirgi-kelasi zamon shakllarining qo‘llanish
doirasi hujjatlarda kengroq (qatnashdilar, so‘raydi, ma’qullaydi, hisobga olinadi
va b.).
Sonlarning ishlatilishi hujjatlar turiga qarab tartibga rioya qilingan holda
yoziladi. Ayrim hujjat turlari, masalan, ishonchnoma, tilxat kabilarda sonlar son
bilan ham, so‘z bilan ham yozish talab qilinadi. Pul, moddiy boylik bilan bog‘liq
hollarda qoidaga muvofiq son bilan birga uning yozma ifodasi hujjatda o‘z
ifodasini topgan bo‘lishi shart deb qabul qilingan.
Hujjatlarda qolipga tushgan so‘z birikmalari, sintaktik tuzilmalar ko‘p
qo‘llanadi. (masalan, men, Mahmudov Ozod..., ro‘yxatga olinsin, ... qilish
maqsadida, ....qaror qilindi, Siz rahbarlik qilayotgan). Hujjatlarda turgan
frazeologik birikmalar, ya’ni ko‘chma ma’noda qo‘llanuvchilar ishlatilmaydi.
Gaplar turiga kelganda darak gapning xabar, axborot beruvchi, ta’kidlovchi
xarakterdagi turlari keng qo‘llaniladi. Odatda so‘roq, undov mazmunidagi
gaplar, shuningdek murakkab qo‘shma gaplar ishlatilmaydi.
Hujjatlarni madaniy tuzilishda, tayyorlashda, imlo va tinish belgilari,
xatboshiga alohida e’tibor berish zarur. Hujjat nomi- sarlavhalardan keyin
o‘zbek tilida qoidalarga muvofiq nuqta qo‘yilmaydi.
Hujjatlarning tuzilishi
Hujjatlarga qo’yiladigan talablar:
1.Hujjatlarni tuzish, ularni tayyorlashga oddiy, yengil qarash mumkin emas,
chunki u huquqiy jihatdan kuchga ega bo’lgani uchun jiddiy munosabatda bo’lishni
taqozo qiladi.
Hujjatlarni tuzishda, avvalo zaruriy (tarkibiy) qismlar, ya’ni rekvizitlarga
e’tibor berish, unga rioya qilish shart. Qismlarning majmuasi qoidalar (formulalar)
deyiladi. Hujjatlar turli-tuman bo’lgani uchun ham zaruriy (rekvizit) qismlarida
farqli jihatlar mavjud. Qismlar tartibli ravishda ketma-ket o’rin oladi. Bu ketma-
ketlik qat’iylik xarakteriga ega. Formular -qoidalar talabi xuddi shu ketma-ketlikka
rioya qilishdan iborat. Ayrim hujjatlarning zaruriy qismlari qonun chiqaruvchi
tashkilotlar tomonidan meyoriy hujjatlarda qayd qilingan, belgilab berilgan bo’ladi.
Masalan: pasport, shaxsiy varaqa (so’rovnoma, rezyume) va h.k. Hujjatlarda u yoki
bu qismning aks etmasligi uning huquqiy kuchini yo’qotishga olib keladi.
Zaruriy qismlar to’g’ri, aniq ifodalangan bo’lishi hujjatlarga qo’yiladigan
talablarning asosini tashkil qiladi.
Hujjatlarni tayyorlashda qog’ozlarning shakli, o’lchami ham ahamiyatga
ega. Ish qog’ozlarining chap tomonida 20mm, yuqorida kamida 10mm, o’ng va past
tomonida 8-10mm bo’sh joylar bo’lishi kerak.
Bosma ish qog’ozlari 2 ta turga bo’linadi.
1)Umumiy blanka, 2) Xat blankasi.
Umumiy blanka-bosma ish qog’ozining farqi shundaki, unda “tashkilot
nomi”dan keyin aloqa bo’linmasining ko’rsatgichi, pochta va telegraf manzili, faks,
telefon raqami, bankdagi hisob raqami bo’lmaydi.
Rasmiy xizmat blanklari-firma (firmenniy) blankasi deb yuritiladi, chunki
ayrim, masalan, dalolatnoma, ma’lumotnoma, ishonchnoma hujjatlari kseriya nusxa
qilinib, ish yuritishda ishlatiladi, bular ham ish qog’ozlari hisoblanadi.
Hujjat matnlari mazmunan lo’nda, ixcham bayon qilingan, asosan, sodda gap
tuzilishiga ega bo’lishi talab qilinadi. Matnlar asosan, ikki qismga bo’linadi.
Birinchi qism asoslash, keyingisi esa xulosa qismlari.
Hujjat turlari va xususiyatlari.
Boshqaruv jarayonining murakkabligi va serqirraligiga muvofiq ravishda
idoraviy ish yuritish qog’ozlari, hujjatlar ham hilma-hil va mikdoran juda ko'p.
Hujjatlarning maqsadi, yo'nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham
turlichadir. Shunday ekan, hujjatlar tiliga bo'lgan umumiy talablar bilan bir qatorda
har bir turkum hujjatlar tuzish ishiga qo'yiladigan ko'pgina lisoniy talablar ham
mavjud. Muayyan turdagi hujjat, albatta, o'ziga xos lisoniy xususiyat va sifatlar bilan
belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni har taraflama va chuqur tasavvur qilmasdan
turib, mukammal hujjatchilikni yaratish haqida gap ham bo'lishi mumkin emas.
Shuning uchun bu o'rinda hujjatlar tasnifi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko'ra tasnif qilinadi.
Tasniflashda mutlaqo bir xil guruhlashtirish mavjud bo’lmasa-da, har qalay, ularni
bir qadar yagonalashgan holda guruhlashtirish mumkin.
Hujjatshunoslikdagi ana shu an'anaga ko'ra ish yuritishdagi hujjatlar eng
avvalo tuzilish o'rniga ko'ra tasnif qilinadi. Bu jihatdan ichki va tashqi hujjatlar
farqlanadi. Ichki hujjatlar ayni muassasaning o'zida tuziladigan va shu muassasa
ichida foydalaniladigan hujjatlardir, muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki
ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashqi hujjatlardir.
Hujjatlar mazmuniga ko'ra ikki turli bo'ladi: 1) sodda hujjatlar - muayyan bir
masalani o'z ichiga oladi; 2) murakkab hujjatlar - ikki yoki undan ortiq masalani o'z
ichiga oladi.
Mazmun bayonining shakli jihatidan xususiy, namunaviy va qolipli (yoki
trafaretli) hujjatlar farqlanadi. Matnning o'ziga xosligi, betakrorligi, hamisha ham
bir andozada bo'lmasligi xususiy hujjatlarning asosiy belgilaridir (masalan, xizmat
yozishmalari va shu kabilar).
Bunday hujjatlarda ham muayyan doimiy tarkib mavjud bo'lsada, bevosita
mazmun bayoni bir qadar erkin bo'ladi.
Namunaviy hujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan bog’liq,
bir- biriga o'xshash va ko'p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni
o'z ichiga oladi.
Qolipli hujjatlar, odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish qog’ozlariga
yoziladi, bunday hujjatlarda ikki turli axborot aks etadi, ya'ni o'zgarmas (oldindan
tayyor bosma matnda ifodalangan) va o'zgaruvchi (hujjatni tuzish paytida
yoziladigan) axborotlar; shuning uchun bu tur hujjatlarga nisbatan ko'pincha
«yozmoq» emas, balki «to'ldirmoq» so'zi ishlatiladi. Shu o'rinda aytish kerakki,
hujjatlarning
qolipli
turlari
doirasini
kengaytirish
-
ish
yuritishni
takomillashtirishdagi maqbul yo'llardan biridir. Chunki bu tadbir hujjat matnlarini
bir xil qilish va hujjat tayyorlash uchun ketadigan vaqt hamda mehnatni anchagina
tejash imkoniyatini beradi. Qolipli hujjatlar sirasiga, masalan, ish haqi yoki yashash
joyi haqidagi ma'lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safari guvohnomalari
va boshqa ko'plab hujjatlarni kiritish mumkin.
Hujjatlar tegishlilik jihatiga ko'ra xizmat yoki rasmiy hujjatlar va shaxsiy
hujjatlarga ajratiladi. Xizmat xujjatlari tayyorlanishiga ko'ra muassasa yoki
mansabdor shaxslarga tegishli bo'lsa, shahsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan
yozilib, ularning hizmat faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish
bilan bog’liq masalalarga tegishli bo'ladi (masalan, shaxsiy ariza, shikoyat va h.k.).
Hujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi ham benihoya muhim. Bu
jihatiga ko'ra hujjatlar quyidagacha tasniflanadi: qoralama; asl nusxa; nusxa;
ikkinchi nusxa (dublikat); ko'chirma. Aksar hujjatlar dastlab qoralama nusxada
tayyorlanadi, bu hujjat muallifi, ya'ni tayyorlovchining qo'lyozma yoki kompyuterda
ko'chirilgan dastlabki nusxasidir.
Bu nusxa tuzatilib, qayta ko'chirilishi mumkin. Aytish joizki, qoralama hujjat
huquqiy kuchga ega emas. Asl nusxa har qanday hujjatning asli, birinchi rasmiy
nushasidir. Asl nusxaning aynan qayta ko'chirilgan shakli nusxa deb yuritiladi,
odatda o'ng tomonidagi yuqori burchagiga «Nusxa» degan belgi qo'yiladi.
Hujjatchilikda, shuningdek, aynan (faksimil) va erkin nushalar ham
farqlanadi. Aynan nusxa asl nusxaning barcha xususiyatlarini - hujjat zaruriy
qismlarining joylashishi, mavjud shakliy belgilar (gerb, yumaloq muhr, to'rtburchak
muhr, nishon kabi), matndagi bosma, yozma harf shakllari va shu kabilarni aniq va
to'liq aks ettiradi, masalan, fotonushani yoki kompyuterda chiqarilgan nusxani shu
tur hujjatlar qatoriga kiritish mumkin. Erkin nusxada esa hujjatdagi axborot to'la
ifodalansa-da, bu nusxa tashqi xususiyatlar jihatidan bevosita asliga muvofiq
kelmaydi, ya'ni erkin nusxada asl nusxadagi muhr o'rniga «muhr» deb, imzo o'rniga
«imzo» deb, gerb o'rniga «gerb» deb yozib qo'yiladi va h.k. Ba'zan muayyan hujjatga
emas, balki uning bir qismiga ehtiyoj tug’iladi. Bunday hollarda hujjatdan nusxa
emas, balki ko'chirma olinadi (masalan, bayonnomadan ko'chirma, buyruqdan
ko'chirma va h.k.). Nusxa va ko'chirmalar, albatta, notarius, kadrlar bo'limi va shu
kabilar tomonidan tegishli tartibda tasdiqlangan taqdirdagina, huquqiy kuchga ega
bo'ladi. Asl nusxa yo'qolgan hollarda hujjatning ikkinchi nusxasi (dublikati) beriladi,
ikkinchi nusxa asl nusxa bilan bir xil HUQUQIY kuchga egadir.
Ma'muriy-boshqaruv faoliyatida xizmat mavqega ko'ra hujjatlar hozirgi
kunda, asosan, quyidagicha tasniflanishi mumkin: tashkiliy hujjatlar; farmoyish
hujjatlari; ma'lumot-axborot hujjatlari; xizmat yozishmalari.
Hujjat namunalari bilan ishlash
Ish yuritish huijatlari qo‘llanish doirasi, maqsad va vazifalariga ko‘ra to‘rt
guruhga bo‘linadi:
l. Tashkiliy hujjatlar (guvohnoma, yo‘riqnoma, nizom, shartnoma va boshqalar)
2. Farmoyish hujjatlari (buyruq, ko‘rsatma , farmoyish).
3. Ma’lumot-axborot hujjatlari (ariza, bayonnoma, dalolatnoma, ishonchnoma,
tavsifnoma, tarjimai hol, tilxat, tushuntirish xati, e’lon va boshqalar).
4. Xizmat yozishmalari (taklifnoma, telegramma, xatlar).
Mazmun bayonining shakliga ko‘ra hujjatlar xususiy, namunaviy va qolipli
hujjatlarga bo‘linadi. Bojxona organlarida xususiy hujjatlarga fuqarolardan kelib
tushgan ariza va shikoyatlar, ularning asosida olib boriladigan xizmat yozishmalari
misol bo‘ladi. Ular aksariyat hollarda ayni bir vaziyat va holatni izohlab, tushuntirib
berish maqsadida yoziladi. Namunaviy hujjatlar sirasiga ish yuritish sohasiga oid
hujjatlarning aksariyati, ya’ni har bir tashkilot va uning bo‘linmalari uchun zaruriy
bo‘lgan bildirgi, xizmat ma’lumotnomasi, tavsifnoma, majlis bayoni kabi
belgilangan tartibda tuziladigan hujjatlar kiradi.
Qolipli hujjatlarning ko‘plab turlari mavjud, ular soha faoliyatini
osonlashtiradi, vaqt va moddiy resurslarni tejashga imkon beradi, ish jarayonida
qulaylikni oshiradi.
Ma’lumot-axborot hujjatlari
Bu turdagi hujjatlar guruhi anchaginani tashkil qiladi. Bu guruhga kiruvchi
hujjatlar, ya‘ni ariza, ma'lumotnoma, tushuntirish xati, dalolatnoma, ishonchnoma,
tavsifnoma, tavsiyanoma, taqdimnoma, guvohnoina, taklifnoma. hisobot, tarjimai
hoi, tilxat, bildirishnoma, bayonnoma kabilar ish jarayonida juda keng qo'llanadi.
Ularing har biriga alohida to‘xtab o‘tamiz.
Tarjimai hol
Ma’lum bir shaxs tomonidan o‘z shaxsiy hayoti va faoliyati haqida bayon
qilingan yozuv. Tarjimai hol bir xil andozaga ega emas, mufassal yoki muxtasar
yozilishi mumkin. Garchi u erkin (ixtiyoriy) tuzilsa-da, biroq tarjimai holda ayrim
qismlarning bolishi shart.
Tarjimai holning asosiy zaruriy qismlari:
1.
Hujjatning nomi (Tarjimai hoi).
2.
Matn:
1)
muallifning familiyasi, ismi va otasining ismi;
2)
tug‘ilgan yil, kun, oy va tug'ilgan joyi;
3)
ota-onasi haqida qisqacha ma’lumot (familiyasi, ismi va ota ismi, ish joyi);
4)
ma’lumoti va ma’lumotiga ko'ra mutaxassisligi;
5)
ish faoliyatining turlari;
6)
oxirgi ish joyi va lavozimi;
7)
mukofot va rag'batlantirishlar;
8)
jamoat ishlarida ishtiroki;
9)
oilaviy ahvoli va oila a‘zolari;
10)
turar joyi;
3.
Sana.
4.
lmzo.
Tarjimai hoi oddiy qog'ozga, ayrim hollarda,ya‘ni ishga, o‘qishga kirishda
maxsus bosma ish qog'ozlariga qo‘lda yoziladi. Matnni bayon qilish shakli hikoya
uslubida bo‘lib, birinchi shaxs tilidan yoziladi.
Barcha ma’lumotlar davriylik (xronologiya) asosida beriladi. Tarjimai hoi
shunday tuzilishi kerak-ki, u bilan tanishgan kishi muallifning hayot yo'li, ishchanlik
mahorati, ijtimoiy-siyosiy faoliyati haqida tasavvurga ega bo'lsin.
Ariza
Muayyan muassasaga yoki mansabdor shaxs nomiga biror iltimos, taklif yoki
shikoyat mazmunida yoziladigan rasmiy hujjat. Ariza ijtimoiy hayotda eng ko‘p
qo‘llaniladigan va keng tarqalgan ish qog‘ozdir. Maktab o‘quvchisi va talaba ishchi
va dehqon, muhandis va olim, xizmatchi va yuqori mansabdor shaxs — jamiyatning
barcha a’zosi ariza yozishdan holi emas. Ariza yozuvchilarning yoshi va ijtimoiy
vazifasi turlicha ekan, ariza yo'llanayotgan muassasalar va idoralar ham xilma —
xildir.
Hajm, uslub va turidan qat’i nazar, ariza o‘zining umumiy zaruriy qismlariga ega.
Shuni eslatib o'tmoq joizki, arizaning zaruriy qismlari barcha arizalarda ham
birday takrorlanavermaydi. Masalan, xodim o‘zi ishlayotgan korxona yoki idora
rahbariyatiga ariza yozganda uning yashash joyi haqida ma’lumot zarur bo‘lmaydi.
Bunday hollarda xodim o‘zi ishlaydigan bo‘lim (qism, bo‘lim va hokazo) va
lavozimini ko'rsatsa kifoya. Shuningaek, ko'pchilik arizalar uchun ilovalarning
hujjati bo‘lmaydi.
Ariza bir necha so‘zdan iborat bo‘lishi, yoki keng jamoatchilikni
o'ylantirayotgan ijtimoiy masalalar yuzasidan fikr-mulohazalar bildirilgan xat
tarzida bo‘lishi ham mumkin. Shu nuqtayi nazardan arizalar sodda va murakkab
turlarga ajratiladi. Murakkab ariza matni katta bo‘lishi bilan birga, unga ilovalar
qilinadigan turlari ham uchraydi. Arizalar aksar hollarda shaxsiy xususiyatga egadir.
Shu bilan birga, xizmat arizalari ham bo‘ladi. Xizmat arizasi—fuqarolar yoki
tashkilotlarning o‘z huquqlarini amalga oshirish yoki manfaatlarini himoya qilish
yuzasidan yozma axborotlar hisoblanadi. Da’vo arizalari ana shunday
arizalardandir. Iltimos va shikoyat mazmunidagi arizalar taklif mazmunini aks
ettirgan arizalarga hamda da’vo arizalariga nisbatan ko‘p qo'llaniladi
Arizalarning navbatdagi keng tarqalgan turi o'quv yurtlariga kirish yoki muayyan
jamoat tashkilotlariga a’zo bo'lish haqidadir.
Ish jarayonida ham xodimiar o'zlari ishlab turgan muassasasnning
rahbariyatiga turli mavzularda arizalar yozadilar. Ular ish sharoitini yaxshilash,
boshqa ishga o'tkazish, nafaqa belgilash, qo'shimcha ta’til berish, moddiy yordam
ko‘rsatish, yashash sharoitini yaxshilash haqida iltimos mazmunida yoki ish
sharoitini yaxshilash va mehnat unumdorligini oshirish haqida taklif mazmunida
yozilishi mumkin.
Mehnatkashlar va boshqa toifadagi aholi ish joyidan tashqari ko'plab rasmiy
va jamoat tashkilotilariga turli mavzudagi arizalar bilan murojaat etadilar. Bu
arizalar vositasida fuqarolar davlat idoralari yoki jamoat tashkilotlari orqali o‘zlariga
ega bo‘lgan muayyan haq-huquqlarini amalga oshiradilar, shu bilan birga shikoyat
mazmunidagi arizalar fuqarolarning haq-huquqlarini, qonun yoli bilan muhofaza
qilinadigan manfaatlarini buzish yoki cheklashlarni bartaraf qilish haqida
murojaatlar o‘z aksini topadi. Arizalar mahalliy (viloyat, tuman, shahar, qishloq)
kengashlarning boshliqlariga, ijtimoiy ta’minot idoralariga, sud va prokuratura
idoralariga, notarial idoralarga, fuqarolik holati hujjatlarini qayd qilish va arxiv
bo‘limlariga, qurilish boshqarmalariga va boshqa idoralarga yozilishi mumkin.
Da’vo arizasining matni (mazmuni) matinda nizoning mohiyati, da’voga ming
nizoni ko'ngilli ravishda hal qilish yo'lidagi chora-tadbirlari va uning natijalari,
da’vogarning javobgarga qo‘ygan talablari, talablaming haqqoniyligiga dalillar aniq
va yaqqol bayon qilinadi.
Ilovalar (da’vogarning talablarini asoslovchi barcha hujjatlar sanaladi).
Da'vo arizalari fuqarolar tomonidan ham yoziladi. Bunday arizalar ko'pincha
sud idoralariga yoziladi va xizmat arizalaridan faqat to'rtburchak muhrning
bo'lmasligi bilan farqlanadi. Fuqarolarning da’vo arizalari aliment undirish, mol-
mulkni bolish, bolani qaytarib olish, qo'shimcha ishlaganlik uchun haq undirish,
turar joydan ko‘chirish, qarzni undirish kabi mazmunda bo‘lishi mumkin.
Hisob-kitob arizasi bajarilgan ishlarga haq to‘lash haqidagi yozma yoki
og‘zaki mehnat shartnomalari asosida muayyan ishlarni bajargan ayrim ishchi
(xizmatchi) lar tomonidan muassasa rahbari nomiga yoziladi. Hisob-kitob arizalari
ham erkin usulda yoziladi.
Ma’lumotnoma
Ma’lumotnoma o‘z xususiyati va mazmuniga ko'ra ikkita: xizmat
ma’lumotnomasi va shaxsiy ma’lumotnomaga bolinadi. Xizmat ma’lumotnomasi-
muassasa faoliyatiga doir voqea - hodisalarni rasmiy aks ettiradi va tasdiqlaydi.
Xizmat ma’lumotnomasi axborot xususiyatiga ega bolgan xilma-xil ma’lumotlarni
o‘z ichiga oladi, zarur hollarda esa raqamli jadvallar ko'rinishida tayyorlanadi.
Bunday ma’lumotnomalar muassasa faoliyatiga aloqador voqea-hodisalar haqida
yuqori idora yoki mansabdor shaxsni xabardor qiladi. Taqdim etilayotgan
ma’lumotlar muassasa, jamoa xo'jaligi, ishlab chiqarish faoliyatining muhim
masalalari bo'yicha, uning moliyaviy faoliyati, xodim (shtat) lar soni, rejalashtirilgan
topshiriqlaming bajarilishi, moddiy tovar boyliklarining saqlanish holati: mehnat
intizomining ahvoli haqida boshqa so‘ralayotgan masalalar to‘g‘risida bolishi
mumkin. Masalan, Toshkent qishloq xo‘jaligi mashinasozligi zavodida 2007-yildagi
mehnat intizomi haqida ma’lumotnoma.
Xizmat ma’lumotnomasi ham o‘z navbatida ikkiga: ichki xizmat va tashqi
xizmat ma’lumotlariga bolinadi. Ichki xizmat ma’lumotnomasi: muassasaning ichki
ishlari, xo‘jalik faoliyati, biror tarkibiy bo’linma yoki ayrim xodim haqida
tayyorlanib, shu muassasa rahbariga yo‘llanadi. Bunday ma’lumotnomalar bevosita
tuzuvchi (bo'linma boshlig’i, ish yurituvchi (bo’linma boshlig’i, kadrlar bo’limi
boshlig’i, ish yurituvchi oddiy xodim va boshqalar) tomonidan imzolanadi va oddiy
qog'oz varag’iga qo’lda yozilinshi ham mumkin.
Tashqi xizmat ma’lumotnomasi - muayyan muassasa nomidan yuqori idora
yoki mansabdor shaxslarga, ularning ko'rsatmasiga muvofiq tayyorlanib jo‘natiladi.
Bunday ma’lumotnomalar oddiy ish qog‘oziga yoki maxsus bosma ish qog'oziga
yoziladi va muassasa rahbari tomonidan imzolanadi.
Har qanday xizmat ma’lumotnomasi boshqa biron-bir hujjatni guvohlantirish
yoki muayyan qaror qabul qilish uchun asos bo‘ladi.
Xizmat ma’lumotnomasiga matn mazmunini ochib beruvchi sarlavha
qo'yiladi. Masalan, "Korxonaning ma’muriy boshqaruv xodimlari soni haqida".
Ma’lumotnomada qayd etilayotgan xabarlarga taalluqli sana alohida ajratib, asosiy
matn oldidan yoziladi.
Shaxsiy ma’lumotnoma — muassasalar tomonidan fuqarolaring turmush va
ish faoliyatiga aksar voqea-hodisalar va holatlarni tasdiqlab beradigan hamda talab
qilingan joylarga ko‘rsatiladigan rasmiy hujjatdir. Masalan, muassasa ishchi yoki
xodimga uning qayerda, kim bo’lib va qancha maosh olib ishlashi haqida o‘quvchi
va talabaga esa qayerda o'qishi haqida fuqarolik holati hujjatlarini qayd qilish va
shaxsning tug'ilganligi va h.k. vafot etganligi to'g‘risida ma’lumotnomalar beradi.
Ma’lumot-axborot hujjatlari bilan ishlash yo’l-yo’riqlari:
Ma’lumotnoma: ma’lumotnoma rahbarlar ko’rsatmasi yoki fuqaro talabiga ko’ra
beriladi.
Shaxsiy ma’lumotnomaning zaruriy qismlari: tashkilot nomi, berilgan sana,
tartib raqami, ma’lumotnoma berilayotgan kishining familiyasi, ismi, otasining ismi,
uning mazmunini tashkil etuvchi qisqa matn, qayerga taqdim etilayotganligi,
tashkilot rahbarining imzosi, familiyasi va tashkilot muhri bo’lishi kerak.
Bildirishnoma: bildirishnomaning zaruriy qismlari: tashkilot rahbari
familiyasi, hujjat yozayotgan kishining lavozimi, familiyasi va hujjat matni, ilova
hujjat hajmi va nusxasi ro’yxati, tuzuvchilarning imzo va familiyasi hamda sana
keltiriladi. Bildirishnoma tashabbus, axborot, hisobot hususiyatiga ega, korxona
doirasida va yuqori tashkilot, mansabdor shaxslar nomiga yoziladi.
Shaxsiy ma’lumotnoma o'zining zaruriy qismlari jihatidan rasmiy xizmat
ma'lumotnomasiga yaqin turadi, chunki shaxsiy ma’Iumotnomlar ham aksar
hollarda oddiy ish qog'oziga yoki oldindan tayyorlangan bosma ish qog'oziga
yoziladi. Ushbu ish qog’ozlarida bir qancha zaruriy qismlar va takrorlanuvchi
iboralar o'z aksini topgan bo'ladi Shaxsiy ma’lumotnomalarda u yo'llagan idora yoki
shaxs nomi bo'lmaydi: Isli joyiga (yashash joyiga) ko'rsatish uchun beriladi. Bosma
ish qog'ozlari bo'lmagan hollarda ma’lumotnomalar oddiy qog‘ozga qo‘lda yoki
kompyuterda yoziladi va uning chap burchagiga korxona yoki jamoat, tashkilotining
to'rtburchak muhri qo'yiladi, uning qarshisiga, o‘ng tomoniga so‘zi yoziladi. Ish
haqini tasdiqlash haqidagi va pul bilan bog'liq boshqa shaxsiy ma’lumotnomalarga
tegishli muassasaning bosh (katta) hisobchisi ham imzo qo‘yishi kerak.
Ma’lumotnomalarning bu turi ham jo'natma hujjatlar daftarida qayd etilib, xodim
qo‘liga beriladi.
Ba’zan ma’lumotnomalar bosma ish qog‘ozida emas, balki oddiy qog'ozga
yozilib birgina muhr va imzo bilan tasdiqlanadi.
Tilxat
Tilhat - ma’lum bir shaxsdan yoki muassasadan pul, hujjat qimmatbaho
buyumlar yohud boshqa biror narsa olinganligini tasdiqlovchi rasmiy yozma hujjat.
Tilxat birgina nusxada tayyorlanadi hamda pulli va qimmatbaho hujjat sifatida
saqlanadi.
Tilxatning asosiy zaruriy qismlari:
1.
Hujjatning nomi (Tilxat),
2.
Matn:
1) tilxat beruvchi shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi va ota ismi;
2)pul, hujjat, buyum yoki boshqa biror narsani beruvchi shaxsning
lavozimi, familiyasi, ismi va otasining ismi (zarur bo‘lganda
muassasa nomi);
3) pul, hujjat, buyum yoki boshqa bir narsaning nomi va ularning miqdori
(zaruriyat boMganda bahosi);
4)olinayotgan buyumning texnik holati (agar u mashina apparatlar va h.k.
bo‘lsa).
3.
Tilxat berilgan sana.
4.
Tilxat muallifming imzosi.
Olinadigan pul miqdori yoki buyumning bahosi va uning soni tilxatda
raqamlar bilan ko'rsatiladi, qavs ichida esa so'zlar bilan ham berilishi mumkin.
Matn va imzo oralig‘idagi bo‘sh joylar chiziladi.
Tilxatdagi yozuvlarni o'chirish yoki tuzatish mumkin emas, aks holda bunday
hujjatning haqiqiyligi shubha ostiga olinishi mumkin.
Ba’zan tilxatda guvohlar ham ko‘rsatiladi. Bunday hollarda guvohlar o‘z imzolari
bilan hujjatni tasdiqlashlari kerak.
Tushuntirish xati
Xizmat sohasidagi xizmatga aloqador masalani uning ayrim jihatlarini yozma
holda va muassasa (bo‘im) rahbariga (ichki) yoki yuqori tashkilotga (tashqi)
yo‘lovchi hujjatdir.
Tushuntirish xati huddi ma’lumotnoma va bildirishnoma singari ichki tashqi
xususiyatga ega. Keyingi holatda, ya'ni tushuntirish xati yuqori tashkilotga
yuborilayotganda u ko'pincha biror asosiy hujjat (rejalar, hisobotlar, loyihalar)ga
ilova tarzida bo‘lib mazkur hujjatni umuman yoki ba’zi o'rinlarini qisman izohlab
tushuntirib beradi. Bu xildagi tushuntirish xati, shuningdek, muassasada bo‘lib
o‘tgan voqea-hodisaga rahbarning ba’zi xatti-harakatiga rejalashtirilgan ishlarning
bajarilmay qolishiga ham izoh beradi yoki dalillaydi. Demak, bu holda tushuntirish
xati mustaqil hujjat hisoblanmaydi. Shunga qaramay, u muassasa oddiy ish
qog‘ozida rasmiylashtiriladi va rahbar tomonidan imzolanadi.
Ichki - shaxsiy tushuntirish xatlari, asosan, xodim (ishchi, xizmatchi, talaba)
tomonidan muassasa rahbari nomiga yoziladi. Unda ish (o‘qish) jarayonida xodim
(masalan, ish yoki o‘qishga kech qolish, kelmay qolish, reja yoki ayrim topshiriqni
bajarmaganlik, belgilangan tartib-qoidalarga rioya qilmaganlik va boshqalar) va
ularni keltirib chiqargan sabablar izohlanadi, dalillanadi. Demak, bu holda
tushuntirish xati mustaqil hujjat hisoblanmaydi. Shunga qaramay u muassasa oddiy
ish qog‘ozida rasmiylashtiriladi va rahbar tomonidan imzolanadi.
Ichki — shaxsiy tushuntirish xatlari, asosan, xodim (ishchi, xizmatchi, talaba)
tomonidan muassasa rahbari nomiga yoziladi. Unda ish (o‘qish)jarayonida xodim
(talaba) tomonidan sodir etilgan ba’zi xatti-harakatlar (masalan ish yoki o‘qishga
kech qolish, kelmay qolish reja yoki ayrim topshiriqni bajarmaganlik, belgilangan
tartib-qoidalarga rioya qilmaganlik va boshqalar) va ularni keltirib chiqargan
sabablar izohlanadi, dalillanadi. Bevosita xodim (muallif) tomonidan imzolanadigan
bunday tushuntirish xati oddiy varaqqa yoziladi. Shaxsiy tushuntirish xatlari odatda
mansabdor (rahbar) shaxsnng talabi bilan yoziladi, chunki u keyinchalik xodim
haqida muayyan qarorga kelish, unga nisbatan tegishli intizomiy jazo chorasi
qo’llash yoki dalillar asosli (uzrli) bo'lsa qo‘llamaslik uchun asos vazifasini o'tash
mumkin.
Tashqi xizmat yuzasidan korxona yoki muassasa nomidan yoziladigan
tushuntirish xatlari oddiy ish qog'ozida rasmiylashtiriladi, tabiiyki muassasaning
to’liq nomi ushbu qog'ozda aks ctadi.
Zaruriy qismlari yoki yozilish shakli jihatidan tushuntirish xati arizadan
deyarli farq qilmaydi, tarkibiy qismlarning joylashishi ham bir xil. Faqat shaxsiy
tushuntirish xatining muallifi arizadagiday chiqish kelishigida emas, balki qaratqich
kelishigida rasmiylashtirish ma’qul.
Quyida shaxsiy xususiyatdagi tushuntirish xatlariga bir necha namunalar
beriladi. Muassasa nomidan yoziladigan tushuntirish xatlari boshqa asosiy
hujjatlarga bog‘liqligi sababli ularga namunalar berilmaydi.
Ishonchnoma
Ishonchnoma muayyan muassasa yoki ayrim shaxs o‘z nomidan ish ko‘rish
uchun ikkinchi bir shaxsga ishonch bildiradigan yozma vakolat hujjat. Ular o"z
mazmuniga ko‘ra, mol-mulkini boshqarish, pul va moddiy buyum boyliklarini olish,
sud idoralarida ish olib borish va boshqa ishlarni amalga oshirishni ifodalaydi.
Muallifni ish-harakatni bajarishga vakolat berish kim tomondan (muassasa
tomonidanmi yoki ayrim shaxs tomonidanmi) rasmiylashtirilishiga qarab,
ishonchnomalar rasmiy (xizmat) va shaxsiy turlarga bo‘linadi.
Rasmiy (xizmat sohasidagi) ishonchnomalar davlat muassasalari, kasaba
uyushmasi, tashkilotlar tomonidan muayyan lavozimli shaxsga uning. mazkur
tashkilotlar tomonidan ish yuritishga vakil qilinganini bfldirish uchun beriladi. Ular
muassasa rahbari tomonidan imzolanishi va muhr bilan tasdiqlanishi kerak.
Ayrim hollarda (masalan, kooperativ yoki ijtimoiy mulkni boshqarishda)
ishonchnomaqonun talabiga ko'ra notarial tasdig‘idan o'tishi zarur bo‘ladi.
Mazmun hamda vakolatning hajmiga ko‘ra ishonchnomalar birgalikda
maxsus va umumiy turlarga bo‘linadi. Bir gallik ishonchnoma muayyan bir ishni
amalga oshirish, vazisfani bajarish uchun (masalan, faqat bir martagina pul yoki
qimmatbaho buyumni olish uchun) beriladi. Muayyan davr davomida bir qancha bir
turdagi vazifalarni bajarish vakolatini beruvchi ishonchnomalar maxsus
ishonchnoma hisoblanadi (masalan, yil davomida sud-hakamlik idoralarida korxona
nomidan vakillik qilish uchun berilgan ishonchnoma). Umumiy ishonchnoma
mulkni boshqarish bilan aloqador turli-tuman ishlarni amalga oshirish huquqini
beradigan ishonchnomadir.
Rasmiy ishonchnomalarda ularning amal qilish (o‘z kuchini saqlash) muddati,
albatta, ko‘rsatilgan bo‘ladi. Ular bir necha kundan bir necha yilgacha bo‘lgan (lekin
uch yildan ortiq bo‘lmagan) muddat uchun berilishi mumkin. Agar ishonchnomada
uning amal qilish muddati aniq ko'rsatilmagan bo‘lsa,bunday hollarda u berilgan
kundan boshlab bir yil davomida o‘z kuchini saqlaydi.
Rasmiy ishonchnomalar, odatda namunaviy shakldagi bosma ish qog‘ozida
rasmiylashtiriladi. Bunday bosma ish qog‘ozlarda ishonchnomaning barcha zaruriy
qismlarini to‘g‘ri va aniq rasmiylashtirish (to‘ldirish) uchun maxsus o‘rin va
ko'rsatmalar mavjud. Bosma ish qog‘ozlari boimagan chog'da ishonchnomalar oddiy
qog‘ozga yoziladi va uning yuqori chap tomoniga ishonchnoma beruvchi
muassasaning to'rtburchak muhri qo'yiladi.
Moddiy-buyum boyliklarini olish uchun ishonchnomalarni rasmiylashtirish-'
va berish borasida alohida qoidalar belgilangan. Bunday ishonchnomalar
belgilangan shakldagi bosma ish qog‘ozlarida rasmiylashtirilib faqat shu korxona
hodimlariga berilishi mumkin.
Tashkiliy hujjatlar
Bunday hujjatlarda korxona va tashkilotlarning huquqiy tomonlari, xodimlari,
boshqaruv jarayonining borishida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa
tashkilotlari bilan aloqalarning huquqiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Bu
hujjatlar guruhiga nizomlar, yo'riqnoma, majlis bayonlari, shartnomalar kiradi.
Guvohnoma
Guvohnoma muayyan shaxsning xizmat va boshqa holat va vakolatlarini
tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. U bajaradigan vazifasiga qarab bir necha turga
bo‘linadi.
1.
Muayyan shaxsning xizmat va boshqa holatlarini ko‘rsatadi. Masalan, har bir
kishi ishga yoki o'qishga qabul qilinganida unga guvohnoma beriladi. Bu
guvohnoma o‘z egasining aynan shu yerda ishlashi yoki o'qishini tasdiqlovchi hujjat
bo‘lishi bilan birga, unga shu muassasaning turli bo‘linmalarida erkin kirib-chiqish
huquqini beradi.
2.
Muayyan shaxsning biron ishga (masalan, taftish o'tkazishga) oid vakolatini
ko'rsatadi.
Bunday
guvohnomalar,
odatda
rahbar
tomonidan
beriladi.
Guvohnomalarning bu turi yonda olib yurishga moslashtirilib, qattiq muqovali
daftarcha shaklida tayyorlanadi. Ulaming zaruriy qismlari quyidagicha:
1)
hujjat nomi («Guvohnoma»)- bu so'z muqova ustiga yoziladi;
2)
guvohnoma beruvchi tashkilot nomi;
3)
guvohnoma egasining ismi-sharifi (toMiq yoziladi);
4)
lavozimi;
5)
guvohnomaning amal qiiish muddati (odatda har bir yil muddat ko'rsatiladi,
so‘ng uning cho‘zilgani haqida beigi(muhr) qo‘yiladi;
6)
tashkilot rahbarining imzosi;
7)
shaxsiy imzo;
8)
guvohnoma egasining surati;
9)
tashkilot muhri (uning bir qismi surat ustiga bosilishi kerak);
3.
Xizmat safari guvohnomasi xodimga safar vaqtida yuklatilgan xizmat
vazifasini bajarishga vakolat beruvchi hujjat. Guvohnoma maxsus blankada
rasmiylashtriladi va xodim qo‘liga topshiriladi. Uning zaruriy qismlari yuqorida
keltiriIgan tarkibiy qismda bir oz farq qiladi.
Xizmat safari guvohnomasi moliyaviy hujjat boMgani uchun u to'g'ri
rasmiylashtirilishi kerak. Unda barcha imzo va muhrlaming bo'lishi alohida
ahamiyatga ega. Bundan tashqari turli malaka oshirish muassasalarida ta'lim olgan
shaxslarga tegishli guvohnoma hisoblanadi. Bunday guvohnomalarda amal qiiish
muddati ko'rsatilmaydi. Guvohnomada berilgan sana va mansabdor shaxslar
imzosigina bo'ladi.
Yo‘riqnoma
Qonun yoki boshqa me’yoriy hujjatlami tanishtirish maqsadida chiqariladigan
huquqiy hujjat.Yo‘riqnomaning asosiy zaruriy qismlari:
1.
Eng yuqorida tasdiqlash ustxati.
2.
Hujjatning sarlavhasi, (yo‘riqnomaning nomi).
3.
Matnning kirish qismi, bo'limlari, kichik bo'limlari va h.k.
4.
Yo‘riqnoma tuzuvchining lavozimi, ismi, ota ismi va familiyasi, uning imzosi.
5.
Yo'riqnoma tuzilgan vaqt sanasining va tartib raqami, shartli raqami indeksi
Nizom
Muassasa yokl uning tarkibiy bo'linmalarining tuzlilshi, huquqi, vazlfalari,
burchlari, ishni tashkil qilishlari tartibotini belgilaydigan huquqiy hujjat. Nizom
ayrim mansabdor shaxslarga va turli tadbirlar ko'rik, musobaqa, tanlov va
boshqalarga nisbatan ham tuzilishi mumkin.
Ko'pincha nizom muassasalar ta’sis etilishi yoki tashkil topishi paytida
tuziladi va yuqori tashkilotlar farmoyishi bilan tasdiqlanadi. Muassasalarning
tarkibiy qismlari ularning rahbarlari tomonidan tuziladi va muassasa rahbari
farmoyishi bilan yoki tasdiqlash ustxatini qo‘yish bilan kuchga kiradi.
Muvaqqat komissiyalar, guruhlar va shu kabilarning huquqiy maqomlari ham nizom
bilan belgilanadi.
Nizomning asosiy zaruriy qismlari:
1.
Hujjat turining nomi.
2.
Vazifalari nizom bilan belgilanayotgan muassasa tarkibiy qismining nomi.
3.
Matnning mazmuni: muassasa tuzilishidan maqsad va asoslar; asosiy
vazifalari; muassasa tuzilishi, huquqi, ishni tashqil qilish tartiboti.
4.
Muassasa rahbari imzosi.
5.
Sanavajoyi.
6.
Tasdiqlash usthati yuqori qismida o‘ng burchakda joylashadi.
Ustav
Muayyan munosabat doirasidagi faoliyat yoki biror davlat organi,
muassasaning tuzilishini yo‘naltirib turadigan asosiy nizom va qoidalar majmuyi.
Ustav biror organ yoki muassasa vazifalari va huquqiy holatini tavsiflaydigan
me’yoriy ahamiyatga ega. Binobarin, ustav nizomga nisbatan keng tushunchadir. U
ko‘proq ma’lum bir tarmoq, sohalar, yirik muassasalar bo‘yicha tuziladi.
Qoida
Bu hujjat ichki mehnat tartiboti, ya‘ni unda ishni tashkil etish, xodimlar bilan
ma’muriyat o'rtasidagi majburiyatlar, ta'tillar berish tartibi, ichki tartib (ish vaqti va
undan foydalanish, yutuqlar uchun rag‘batlantirish va mehnat intizomi buzilgani
uchun jazo berish kabi masalalami aks ettiradi).
Qoidalar mehnat jamoasining umumiy yig‘ilishida muhokama etiladi va
tasdiqlangandan keyin kuchga kiradi. Shunday qilib, har bir tashkilotdagi qoidalar
soni va mazmuni uning ish tartibi va vazifalaridan kelib chiqaai. Masalan,
studentlarning oliy o‘quv yurti binosida o‘zini tutish qoidalari, yotoqxonadan
foydalanish qoidalari bunday muassasalarda joriy etilgan qoidalar sirasiga kiradi.
Shartnoma
Shartnoma ikki yoki undan ortiq tomonning biron bir munosabatlar o'rnatish
haqidagi kelishuvini qayd etuvchi va munosabatlami tartibga soluvchi hujjatdir.
Shartnoma to‘g‘risida maxsus qoidalar mavjud bo‘lib, ular O'zbekiston Respublikasi
Fuqorolik Kodeksining 353-385 moddalarida bayon etilgan.
Shartnomalar tashkilotlar 0‘rtasida, tashkilot bilan fuqaro, shuningdek, fuqaro
bilan fuqaro o‘rtasida tuzilishi mumkin. Har qanday shartnoma uning maqsadi va
mazmunidan qat'i nazar qonunga muvofiq boMishi kerak.
Shartnomalar hajm jihatiga ko‘ra ancha katta hujjat bo‘lib, asosan, quyidagi
qismlardan iborat:
1.Shartnomaning nomi (mahsulot etkazib berish, uy-joy sotib olish va h.klar).
2.
Shartnoma tuzilgan sana.
3.
Shartnoma tuzilgan joy (shahar nomi).
4.
Shartnoma tuzayotgan tomonlaming aniq va to‘liq nomi , tomonlar
vakillarining to'liq ismlari va vakoiatlari ko‘rsatiladi.
5.
Shartnoma matni.
6.
Tomonlaming huquqiy manzillari.
7. Tomonlarning imzolari va muhrlari.
Shartnoma matni ko'pincha rim raqamlari bilan belgilanadi. Boblar esa
bandlarga bo‘linadi hamda ular arab raqamlari bilan ko'rsatiladi. Matnda tomonlar
bajarish lozim boMgan shartlar va boshqa majburiyatlar aniq bayon qilinadi. Ba'zi
shartnomalarda keltiriladigan zararlami to‘lash shartlari ham belgilanadi. Tomonlar
shartnomaning barcha moddalari bo'yicha kelishib olganlaridan keyingina
shartnoma tuzilgan hisoblanadi.
Bitim
Muassasa va alohida xodim o'rtasida mehnat shartnomasi - bitim tuziladi.
Uning mazmuni va shartlari 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksida
belgilab berilgan. Muassasalar bilan ulaming hisobida turmaydigan shaxslar
o‘rtasida ham ma’lum mehnat munosabatlari o‘rnatilishi mumkin. Ba'zi hollarda
ma'lum cheklangan muddatda bajariladigan xizmatni muayyan muassasaning
o‘zidan bajaradigan xizmatchi bo'lmay qoladi. Shunday hollarda chetda taklif
qilingan mutaxassis bilan mehnat bitimi tuziladi.
Bitimning zaruriy qismlari:
1.
Hujjat nomi.
2.
Tuzilgan sana va joy.
3.
Mehnat bitimi, tuzayotgan tomonlarning to‘la va aniq nomi, ishlovchining
lavozimi, to‘liq ism-sharifi.
4.
Bitim mazmuni.
