Ilmiybaza.uz
RASMIY-IDORAVIY USLUB VA UNING USLUBIY XUSUSIYATLARI.
HUJJATCHILIK TARIXI
HUJJATCHILIK VA ISH YURITISH. ULARNING TURLARI, TUZILISHI
VA ENG MUHIM TARKIBIY QISMLARI
U yoki bu darajadagi korxona, muassasa, tashkilot faoliyatini ish
yuritishqog`ozlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Ish yuritishning bеvosita asosini
hujjatlar tashkil qiladi. Mazmuman, hajman va shaklan bir xil bo`lgan hujjatlar
kattayukichik mеhnat jamoalarining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi.
Hujjatlar ham uzoq tarixga ega. Miloddan avvalgi XVII asrdagi qonunlarmajmuasi,
sharqda eramizning X-XIX asrlarga oid yorliqlar, farmonlar, nomalar,bitimlar,
arznomalar, qarznomalar, vasiqa, tilxat kabi hujjatlar mavjud bo`lgan. Sobiq sho`ro
tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning barchasohalarini o`z
yo`rig`iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchilik, idoraviy ishyuritish tamoyillari
ham shu izga solindi. O`ta g`irrom til siyosati tufayli milliytillarning mavqеi pasayib
bordi. Turkiston o`lkasining 1918- yildagi asosiyqonunida o`zbеk va rus tillari
davlat tili dеb e'lon qilingan, amalda esa idoraviy ish yuritish rus tilida olib
borilavеrgan.
O`zbеkiston jumhuriyati inqilobiy qo`mitasining 1924-yil 31-dеkabrdagi 48-
son qarori bilan sho`ro idoralarining ishlarini еrli xalqqa yaqinlashtirish
maqsadidamuayyan ishlar amalga oshirilgan, xususan maxsus ish qog`ozlari
tayyorlangan. Buhujjatlar ham ruscha qolip asosida paydo bo`lgan. O`zbеk tiliga
Davlat tili maqomining bеrilishi bilan o`zbеk tilida mukammalhujjatchilikning
shakllanishi uchun imkoniyatlar ochildi.
ISH YURITISH TILI VA USLUBI
Ilmiybaza.uz
Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni
nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik,
frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari
ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, nutqning quyidagi uslublari o‘zaro farqlanadi:
Rasmiy-idoraviy uslub va uning xususiyatlari
Adabiytilningyozmarasmiyshakligaxosbo‘lib,muayyannutqiyqolip,qat’iyodat
tusigakiribqolganshakllargaegabo‘lgannutquslubi rasmiy uslub sanaladi.Barcha
qonunlar, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari, turli hujjatlar, ish qog‘ozlari,
idoralararo yozishmalar va shu kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Rasmiy
uslub tilining asosiy xususiyati aniqlik va ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy
qoliblar, kasb-hunar so‘zlari, atamalar, tayyor sintaktik qurilmalar keng qo‘llanib
nutqning aniq va ravshan ifodalanishini ta’minlaydi. Tayyor nutq qurilmalari (shu
asosda: shunga ko‘ra; ma’lum qilamizki;...ni e’tiborga olib;...ga ko‘ra;...biz, quyida
imzo chekuvchilar,...ga asosan (muvofiq); ...uchun, ...dan kelib chiqib; ...sharti
bilan; ...berilsin, ...taqdirlansin kabi) qoliplashgan so‘zlar va so‘z birikmalari keng
qo‘llaniladi.
So'zlashu
v uslubi
Publitsistik
uslub
Ilmiy uslub
Badiiy
uslub
Rasmiy-
idoraviy
uslub
Ilmiybaza.uz
Bu
uslub,
shuningdek,
davlat
arboblario‘rtasidagi
diplomatik
munosabatlarda,idora,korxona, muassasalarning rasmiy ish yuritish jarayonlarida,
shaxslarning ariza, tilxat, ishonch qog‘ozi singari ish yuritish qog‘ozlarida
qo‘llaniladí.
Rasmiy uslub quyidagi turlarga bo‘linadi:
ISH HUJJATLARIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR.
1. Ish qog‘ozlari, odatda siyohli, sharikli ruchkada (ko‘k, qora, gunafsharang
sterjen bilan) aniq dastxat bilan yoziladi. Ariza, tarjimayi hol, bildirgi (raport)
kompyuterda yozilmay, faqat qo‘l bilan yoziladi. Dalolatnoma (akt),
bayonnoma, hisobot kabi hujjatlar kompyuterda terilishi mumkin.
2. Hujjatlarda o‘chirish yoki tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi.
3. Ish qog‘ozlarining har bir turi umum qabul qilingan shaklda va muayyan
izchillikda tuziladi.
4. Hujjat matni qisqa, ravon, aniq va mantiqli (ortiqcha so‘z va iborasiz) bayon
qilinishi kerak. Hujjat tili juda lo‘nda bo‘lishi lozim. Ish qog‘ozlarida biror
shaxsga murojaat etilganda “Siz ” olmoshi (shuningdek, uning turlangan
Diplomatik uslub (nota, bayonotnoma, bitim, konvensiya
va boshqalar)
Idoraviy-devonxona uslubi (buyruq, ariza, talabnoma,
bildirgi, tavsifnoma, tarjimayi hol, ishonchnoma,
dalolatnoma)
Sof qonunchilik uslubi (qonun, farmon, fuqarolik va
jinoiy aktlar, nizomlar)
Ilmiybaza.uz
shakllari - “Sizga”, “Sizning”,”Sizdan ” va sh.k) bosh harf bilan yoziladi.
5. Son, odatda, raqam bilan yoziladi. Pul hujjatlari (dalolatnoma, ishonchnoma,
tilxat)da raqamdan so‘ng qavs ichida shu raqamning so‘zdagi ifodasi
ko‘rsatiladi.
6. Arab raqamlari bilan ifodalangan tartib sonlardan so‘ng qo‘shimcha yozilmay,
uning o‘rniga defis (-) qo‘yiladi: 3-chorak, 4-kurs. Rim raqamidan so‘ng hech
qanday qo‘shimcha yozilmaydi: I chorak, II kurs.
7. Turli belgi va son ifodalari bir xil shaklda yoziladi. Masalan №, §, %,
(telegrammalarda bular so‘z bilan – raqamli, band, foiz kabi ifodalanadi.)
8. Ish qog‘ozlarda ularning imzolanishiga rioya etiladi: avval hujjatga imzo
chekadigan mansabdor shaxs lavozimining nomi, so‘ng shaxsiy imzosi va
familiyasi ko‘rsatiladi. Tavsifnoma, dalolatnoma kabi hujjatlarda, odatda, 3-
shaxs imzo chekadi. Ishonchnomada uni beruvchi shaxs imzosidan tashqari
ushbu imzoni tasdiqlovchi shaxs imzosi ham bo‘ladi.
9. Hujjatlarda sanalar arab raqami bilan yoziladi. Bunda ruscha shaklda – 15.11.04;
02.08.04 tarzda emas, balki quyidagi o‘zbekcha gap tuzilishidan kelib chiqqan
shaklda berish kerak: 1991.04.09; 2004.04.09. Bunda dastlabki to‘rt raqam yilni,
keyingilari kun va oyni bildiradi.
Ish qog‘ozlarini yozishni o‘rganish uchun quyidagilarni bilish zarur:
1. Avvalambor ish qog‘ozining yo‘nalishi va uning tuzilishi bilan e’tibor berib
tanishish kerak;
2. hujjat namunasi matnini o‘qigandauning mohiyatini bilishgaharakat qilish,
axborot bayoni izchilligiga, xatboshilarning joylashishiga va tininsh
belgilarning qo‘yilishiga e’tibor berish kerak;
3. yangi hujjat yozishga kirishganda “e’tibor bering” sarlavhasi ostidagi matn
bilan albatta tanishing va unga rioya qiling;
4. notanish so‘zlarning ma’nosini izohli va ruscha-o‘zbekcha lug‘atlardan
foydalangan holda aniqlash kerak.
Ilmiybaza.uz
Hujjat va uning turlari
Boshqaruv jarayonining murakkabligi va serqirraligiga muvofiq ravishda
idoraviy ish yuritish qog‘ozlari, hujjatlar ham xilma-xil va miqdoran juda ko‘p.
Hujjatlarning maqsadi, yo‘nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham
turlichadir.
Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko‘ra tasnif qilinadi:
Tuzilish o‘rniga ko‘ra:
-
ichki hujjatlar - ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa
ichida foydalaniladigan hujjatlar;
- tashqi hujjatlar – boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladigan
hujjatlar.
Hujjat
turlari
Tuzilish
o‘rniga ko‘ra
Mazmuniga
ko‘ra
Xizmat
mavqeyiga
ko‘ra
Tegishlilik
jihatiga ko‘ra
Tayyorlanish
darajasi va
xususiyatiga
ko‘ra
Mazmun
bayonining
shakliga
ko‘ra
Ilmiybaza.uz
Mazmuniga ko‘ra:
- sodda hujjatlar – bir masalani o‘z ichiga oladi;
- murakkab hujjatlar – ikki va undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi.
Mazmun bayonining shakliga ko‘ra:
- xususiy (individual) hujjatlar – matn o‘ziga xos, betakror, erkin bayon;
- namunali (tipovoy) hujjatlar – bir–biriga o‘xshash va takrorlanadigan
masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z ichiga oladi;
- qolipli (trafaretli) hujjatlar – oldindan tayyorlangan bosma ish
qog‘ozlariga yoziladi.
Tuzilish
o‘rniga
ko‘ra:
Ichki
hujjatlar
-
ayni
muassasaning
o‘zida
tuziladigan
va shu
muassasa
ichida
foydalaniladigan
hujjatlar.
Tashqi hujjatlar -
boshqa taskilot yoki
ayrim shaxslardan
keladigan hujjatlar
Mazmuniga
ko‘ra:
Sodda
hujjatlar
– bir masalani o‘z
ichiga oladi.
Murakkab
hujjatlar – ikki va
undan
ortiq
masalani o‘z ichiga
oladi
Mazmuniga
ko‘ra
sodda
hujjatlar
murakkab
hujjatlar
Ilmiybaza.uz
Tegishlilik jihatiga ko‘ra:
- xizmat hujjatlari muassasa yoki mansabdor shaxslar tomonidan
tayyorlanadi (bayonnoma, tavsifnoma, dalolatnoma va sh.k);
- shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yoziladi (shaxsiy ariza,
shikoyat, ishonchnoma, tarjimayi hol va sh.k).
xususiy
(individual)
hujjatlar
• matn o‘ziga xos,
betakror, erkin bayon
qilinadi
namunali
(tipovoy)
hujjatlar
• bir–biriga o‘xshash va
takrorlanadigan
masalalar yuzasidan
tuzilgan matnlarni o‘z
ichiga oladi
qolipli
(trafaretli)
hujjatlar
• oldindan tayyorlangan
bosma ish
qog‘ozlariga yoziladi
Mazmun
bayonining
shakliga
ko‘ra
Xizmat
hujjatlari
muassasa yoki
mansabdor
shaxslar
tomonidan
tayyorlanadi
bayonnoma,
tavsifnoma,
dalolatnoma
va sh.k.
Shaxsiy
hujjatlar
yakka shaxslar
tomonidan
yoziladi
shaxsiy ariza,
shikoyat,
ishonchnoma,
tarjimayi hol
va sh.k
Ilmiybaza.uz
Tayyorlanish xususiyati va darajasiga ko‘ra:
- qoralama;
- asl nusxa;
- ikkinchi nusxa (dublikat);
- ko‘chirma.
Xizmat mavqeyiga ko‘ra:
- tashkiliy hujjatlar – nizomlar, yo‘riqnomalar, majlis bayonlari,
shartnomalar;
- farmoyish hujjatlar – buyruq, ko‘rsatma, farmoyish;
- ma’lumot–axborot hujjatlar – dalolatnoma, ma’lumotnoma, ariza,
tushuntirish xati, hisobot, ishonchnoma, tavsifnoma va sh.k;
- xizmat yozishmalari mazmunan xilma – xil bo‘ladi. Ularda muassasa
faoliyatining turli masalalari bilan bog‘liq talab, iltimos, taklif, kafolat xati
kabilar aks ettiriladi. Shu ma’noda xizmat yozishmalari hujjatlarning
yuqorida ko‘rsatilgan har uch guruhi bilan ham aloqador.
Qoralama
Asl nusxa
Ikkinchi nusxa (dublikat)
Ko‘chirma
Ilmiybaza.uz
Xizmat yozishmalari. Xatlar
• rasmiy xatlar.
Taklifnoma.
Tabriknoma.
Telefonogramma
• buyruq,
ko‘rsatma,
farmoyish
• nizomlar,
yo‘riqnomalar,
majlis bayonlari,
shartnomalar;
• dalolatnoma,
ma’lumotnoma,
ariza,
tushuntirish xati,
hisobot,
ishonchnoma,
tavsifnoma
Ma’lumo
t–
axborot
hujjatlar
i
Tashkiliy
hujjatlar
Xizmat
yozishma
-lari
Farmoyis
h
hujjatlar i
Javob talab
qiluvchi
xatlar
Da’vo
xati
So ‘rov
xati
Iltimos
xati
Javob talab
qilmaydiga
n xatlar
Tasdiq
xat
Ilova xat
Axborot
xat
Eslatma
xat
Kafolat
xati
Ilmiybaza.uz
MA’LUMOT-AXBOROT HUJJATLARI.
Xat
turlari
Axborot
xat
Da'vo xati
Ilova xat
Iltimos xat
Kafolat
xati
So'rov xati
Tasdiq
xati
Farmoyish
xati
Eslatma
xat
Ilmiybaza.uz
T A R J I M A Y I H O L
Ma’lum bir shaxs tomonidan o‘z shaxsiy hayoti va faoliyati haqida bayon
qilingan yozuv tarjimayi hol deyiladi. Tarjimayi hol bir xil andozaga ega emas,
mufassal yoki muxtasar yozilishi mumkin. U muallif tomonidan mustaqil
tuziladigan hujjatdir.
Tarjimayi holning asosiy zaruriy qismlari:
1. Hujjatning nomi (Tarjimayi hol)
2. Matn:
a) muallif ismi va otasining ismi, familiyasi;
b) tug‘ilgan yil, kun, oy va tug‘ilgan joyi, ijtimoiy kеlib chiqishi;
c) millati;
d) ota-onasi haqida qisqacha ma’lumot (ismi va otasining ismi, familiyasi va ish joyi,
lavozimi);
e) ma’lumoti (qayеrda, qanday o‘quv yurtini tugatganligi va ma’lumotiga ko‘ra
mutaxassisligi);
• Tarjimayi hol
• Ma'lumotnoma
• Bildirishnoma
• Ariza
• Tushuntirish xati
• Bayonnoma
• Bayonnomadan ko'chirma
• Tavsifnoma
• Tavsiyanoma
• Tilxat
• Ishonchnoma
• E'lon
• Hisobot
Ilmiybaza.uz
f) ish faoliyatining turlari;
g) oxirgi ish joyi va lavozimi;
j) mukofot va rag‘batlantirishlar;
z) jamoat ishlarida ishtiroki;
i) oilaviy ahvoli va oila a’zolari;
k) pasport ma’lumotlari;
l) turar joyi (uy adrеsi), tеlеfoni.
3. Sana.
4. Imzo.
Barcha ma’lumotlar davriylik (xronologik) asosida, aniq sanala bilan (iloji
boricha yili, oyi, kuni ko‘rsatilgan holda) bеriladi. Barcha raqamlar arab raqamlarida
ifodalanadi. Tarjimayi hol shunday tuzilishi kеrakki, u bilan tanishgan kishi
muallifning hayot yo‘li, faoliyati haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lsin.
Topshiriq: Ma’lumot-axborot hujjatlaridan namunalari asosida hujjat matnlarini
tayyorlang.
Tarjimayi hol shakli:
T A R J I M A Y I H O L
Men, (familiyasi, ismi, ota ismi), (tug‘ilgan sanasi, joyi) oilasida tug‘ildim.
(Ota-onasining ismi, ota ismi, familiyasi, ish (o‘qish) joyi, lavozimi.)
(O‘zining o‘qish, mehnat va jamoatchilik faoliyati, ular uchun olgan
mukofotlari.)
Oilaliman (turmushga chiqmaganman, ta farzandim bor)
Mening turar joyim:
sana (imzo) ismi, familiyasi
Tarjimayi hol namunasi:
T A R J I M A Y I H O L
