Ilmiybaza.uz RASMIY-IDORAVIY USLUB VA UNING USLUBIY XUSUSIYATLARI. HUJJATCHILIK TARIXI HUJJATCHILIK VA ISH YURITISH. ULARNING TURLARI, TUZILISHI VA ENG MUHIM TARKIBIY QISMLARI U yoki bu darajadagi korxona, muassasa, tashkilot faoliyatini ish yuritishqog`ozlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Ish yuritishning bеvosita asosini hujjatlar tashkil qiladi. Mazmuman, hajman va shaklan bir xil bo`lgan hujjatlar kattayukichik mеhnat jamoalarining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Hujjatlar ham uzoq tarixga ega. Miloddan avvalgi XVII asrdagi qonunlarmajmuasi, sharqda eramizning X-XIX asrlarga oid yorliqlar, farmonlar, nomalar,bitimlar, arznomalar, qarznomalar, vasiqa, tilxat kabi hujjatlar mavjud bo`lgan. Sobiq sho`ro tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning barchasohalarini o`z yo`rig`iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchilik, idoraviy ishyuritish tamoyillari ham shu izga solindi. O`ta g`irrom til siyosati tufayli milliytillarning mavqеi pasayib bordi. Turkiston o`lkasining 1918- yildagi asosiyqonunida o`zbеk va rus tillari davlat tili dеb e'lon qilingan, amalda esa idoraviy ish yuritish rus tilida olib borilavеrgan. O`zbеkiston jumhuriyati inqilobiy qo`mitasining 1924-yil 31-dеkabrdagi 48- son qarori bilan sho`ro idoralarining ishlarini еrli xalqqa yaqinlashtirish maqsadidamuayyan ishlar amalga oshirilgan, xususan maxsus ish qog`ozlari tayyorlangan. Buhujjatlar ham ruscha qolip asosida paydo bo`lgan. O`zbеk tiliga Davlat tili maqomining bеrilishi bilan o`zbеk tilida mukammalhujjatchilikning shakllanishi uchun imkoniyatlar ochildi. ISH YURITISH TILI VA USLUBI Ilmiybaza.uz Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, nutqning quyidagi uslublari o‘zaro farqlanadi: Rasmiy-idoraviy uslub va uning xususiyatlari Adabiytilningyozmarasmiyshakligaxosbo‘lib,muayyannutqiyqolip,qat’iyodat tusigakiribqolganshakllargaegabo‘lgannutquslubi rasmiy uslub sanaladi.Barcha qonunlar, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari, turli hujjatlar, ish qog‘ozlari, idoralararo yozishmalar va shu kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Rasmiy uslub tilining asosiy xususiyati aniqlik va ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy qoliblar, kasb-hunar so‘zlari, atamalar, tayyor sintaktik qurilmalar keng qo‘llanib nutqning aniq va ravshan ifodalanishini ta’minlaydi. Tayyor nutq qurilmalari (shu asosda: shunga ko‘ra; ma’lum qilamizki;...ni e’tiborga olib;...ga ko‘ra;...biz, quyida imzo chekuvchilar,...ga asosan (muvofiq); ...uchun, ...dan kelib chiqib; ...sharti bilan; ...berilsin, ...taqdirlansin kabi) qoliplashgan so‘zlar va so‘z birikmalari keng qo‘llaniladi. So'zlashu v uslubi Publitsistik uslub Ilmiy uslub Badiiy uslub Rasmiy- idoraviy uslub Ilmiybaza.uz Bu uslub, shuningdek, davlat arboblario‘rtasidagi diplomatik munosabatlarda,idora,korxona, muassasalarning rasmiy ish yuritish jarayonlarida, shaxslarning ariza, tilxat, ishonch qog‘ozi singari ish yuritish qog‘ozlarida qo‘llaniladí. Rasmiy uslub quyidagi turlarga bo‘linadi: ISH HUJJATLARIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR. 1. Ish qog‘ozlari, odatda siyohli, sharikli ruchkada (ko‘k, qora, gunafsharang sterjen bilan) aniq dastxat bilan yoziladi. Ariza, tarjimayi hol, bildirgi (raport) kompyuterda yozilmay, faqat qo‘l bilan yoziladi. Dalolatnoma (akt), bayonnoma, hisobot kabi hujjatlar kompyuterda terilishi mumkin. 2. Hujjatlarda o‘chirish yoki tuzatishga yo‘l qo‘yilmaydi. 3. Ish qog‘ozlarining har bir turi umum qabul qilingan shaklda va muayyan izchillikda tuziladi. 4. Hujjat matni qisqa, ravon, aniq va mantiqli (ortiqcha so‘z va iborasiz) bayon qilinishi kerak. Hujjat tili juda lo‘nda bo‘lishi lozim. Ish qog‘ozlarida biror shaxsga murojaat etilganda “Siz ” olmoshi (shuningdek, uning turlangan Diplomatik uslub (nota, bayonotnoma, bitim, konvensiya va boshqalar) Idoraviy-devonxona uslubi (buyruq, ariza, talabnoma, bildirgi, tavsifnoma, tarjimayi hol, ishonchnoma, dalolatnoma) Sof qonunchilik uslubi (qonun, farmon, fuqarolik va jinoiy aktlar, nizomlar) Ilmiybaza.uz shakllari - “Sizga”, “Sizning”,”Sizdan ” va sh.k) bosh harf bilan yoziladi. 5. Son, odatda, raqam bilan yoziladi. Pul hujjatlari (dalolatnoma, ishonchnoma, tilxat)da raqamdan so‘ng qavs ichida shu raqamning so‘zdagi ifodasi ko‘rsatiladi. 6. Arab raqamlari bilan ifodalangan tartib sonlardan so‘ng qo‘shimcha yozilmay, uning o‘rniga defis (-) qo‘yiladi: 3-chorak, 4-kurs. Rim raqamidan so‘ng hech qanday qo‘shimcha yozilmaydi: I chorak, II kurs. 7. Turli belgi va son ifodalari bir xil shaklda yoziladi. Masalan №, §, %, (telegrammalarda bular so‘z bilan – raqamli, band, foiz kabi ifodalanadi.) 8. Ish qog‘ozlarda ularning imzolanishiga rioya etiladi: avval hujjatga imzo chekadigan mansabdor shaxs lavozimining nomi, so‘ng shaxsiy imzosi va familiyasi ko‘rsatiladi. Tavsifnoma, dalolatnoma kabi hujjatlarda, odatda, 3- shaxs imzo chekadi. Ishonchnomada uni beruvchi shaxs imzosidan tashqari ushbu imzoni tasdiqlovchi shaxs imzosi ham bo‘ladi. 9. Hujjatlarda sanalar arab raqami bilan yoziladi. Bunda ruscha shaklda – 15.11.04; 02.08.04 tarzda emas, balki quyidagi o‘zbekcha gap tuzilishidan kelib chiqqan shaklda berish kerak: 1991.04.09; 2004.04.09. Bunda dastlabki to‘rt raqam yilni, keyingilari kun va oyni bildiradi. Ish qog‘ozlarini yozishni o‘rganish uchun quyidagilarni bilish zarur: 1. Avvalambor ish qog‘ozining yo‘nalishi va uning tuzilishi bilan e’tibor berib tanishish kerak; 2. hujjat namunasi matnini o‘qigandauning mohiyatini bilishgaharakat qilish, axborot bayoni izchilligiga, xatboshilarning joylashishiga va tininsh belgilarning qo‘yilishiga e’tibor berish kerak; 3. yangi hujjat yozishga kirishganda “e’tibor bering” sarlavhasi ostidagi matn bilan albatta tanishing va unga rioya qiling; 4. notanish so‘zlarning ma’nosini izohli va ruscha-o‘zbekcha lug‘atlardan foydalangan holda aniqlash kerak. Ilmiybaza.uz Hujjat va uning turlari Boshqaruv jarayonining murakkabligi va serqirraligiga muvofiq ravishda idoraviy ish yuritish qog‘ozlari, hujjatlar ham xilma-xil va miqdoran juda ko‘p. Hujjatlarning maqsadi, yo‘nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham turlichadir. Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko‘ra tasnif qilinadi: Tuzilish o‘rniga ko‘ra: - ichki hujjatlar - ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan hujjatlar; - tashqi hujjatlar – boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladigan hujjatlar. Hujjat turlari Tuzilish o‘rniga ko‘ra Mazmuniga ko‘ra Xizmat mavqeyiga ko‘ra Tegishlilik jihatiga ko‘ra Tayyorlanish darajasi va xususiyatiga ko‘ra Mazmun bayonining shakliga ko‘ra Ilmiybaza.uz Mazmuniga ko‘ra: - sodda hujjatlar – bir masalani o‘z ichiga oladi; - murakkab hujjatlar – ikki va undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi. Mazmun bayonining shakliga ko‘ra: - xususiy (individual) hujjatlar – matn o‘ziga xos, betakror, erkin bayon; - namunali (tipovoy) hujjatlar – bir–biriga o‘xshash va takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z ichiga oladi; - qolipli (trafaretli) hujjatlar – oldindan tayyorlangan bosma ish qog‘ozlariga yoziladi. Tuzilish o‘rniga ko‘ra: Ichki hujjatlar - ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan hujjatlar. Tashqi hujjatlar - boshqa taskilot yoki ayrim shaxslardan keladigan hujjatlar Mazmuniga ko‘ra: Sodda hujjatlar – bir masalani o‘z ichiga oladi. Murakkab hujjatlar – ikki va undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi Mazmuniga ko‘ra sodda hujjatlar murakkab hujjatlar Ilmiybaza.uz Tegishlilik jihatiga ko‘ra: - xizmat hujjatlari muassasa yoki mansabdor shaxslar tomonidan tayyorlanadi (bayonnoma, tavsifnoma, dalolatnoma va sh.k); - shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yoziladi (shaxsiy ariza, shikoyat, ishonchnoma, tarjimayi hol va sh.k). xususiy (individual) hujjatlar • matn o‘ziga xos, betakror, erkin bayon qilinadi namunali (tipovoy) hujjatlar • bir–biriga o‘xshash va takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z ichiga oladi qolipli (trafaretli) hujjatlar • oldindan tayyorlangan bosma ish qog‘ozlariga yoziladi Mazmun bayonining shakliga ko‘ra Xizmat hujjatlari muassasa yoki mansabdor shaxslar tomonidan tayyorlanadi bayonnoma, tavsifnoma, dalolatnoma va sh.k. Shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yoziladi shaxsiy ariza, shikoyat, ishonchnoma, tarjimayi hol va sh.k Ilmiybaza.uz Tayyorlanish xususiyati va darajasiga ko‘ra: - qoralama; - asl nusxa; - ikkinchi nusxa (dublikat); - ko‘chirma. Xizmat mavqeyiga ko‘ra: - tashkiliy hujjatlar – nizomlar, yo‘riqnomalar, majlis bayonlari, shartnomalar; - farmoyish hujjatlar – buyruq, ko‘rsatma, farmoyish; - ma’lumot–axborot hujjatlar – dalolatnoma, ma’lumotnoma, ariza, tushuntirish xati, hisobot, ishonchnoma, tavsifnoma va sh.k; - xizmat yozishmalari mazmunan xilma – xil bo‘ladi. Ularda muassasa faoliyatining turli masalalari bilan bog‘liq talab, iltimos, taklif, kafolat xati kabilar aks ettiriladi. Shu ma’noda xizmat yozishmalari hujjatlarning yuqorida ko‘rsatilgan har uch guruhi bilan ham aloqador. Qoralama Asl nusxa Ikkinchi nusxa (dublikat) Ko‘chirma Ilmiybaza.uz Xizmat yozishmalari. Xatlar • rasmiy xatlar. Taklifnoma. Tabriknoma. Telefonogramma • buyruq, ko‘rsatma, farmoyish • nizomlar, yo‘riqnomalar, majlis bayonlari, shartnomalar; • dalolatnoma, ma’lumotnoma, ariza, tushuntirish xati, hisobot, ishonchnoma, tavsifnoma Ma’lumo t– axborot hujjatlar i Tashkiliy hujjatlar Xizmat yozishma -lari Farmoyis h hujjatlar i Javob talab qiluvchi xatlar Da’vo xati So ‘rov xati Iltimos xati Javob talab qilmaydiga n xatlar Tasdiq xat Ilova xat Axborot xat Eslatma xat Kafolat xati Ilmiybaza.uz MA’LUMOT-AXBOROT HUJJATLARI. Xat turlari Axborot xat Da'vo xati Ilova xat Iltimos xat Kafolat xati So'rov xati Tasdiq xati Farmoyish xati Eslatma xat Ilmiybaza.uz T A R J I M A Y I H O L Ma’lum bir shaxs tomonidan o‘z shaxsiy hayoti va faoliyati haqida bayon qilingan yozuv tarjimayi hol deyiladi. Tarjimayi hol bir xil andozaga ega emas, mufassal yoki muxtasar yozilishi mumkin. U muallif tomonidan mustaqil tuziladigan hujjatdir. Tarjimayi holning asosiy zaruriy qismlari: 1. Hujjatning nomi (Tarjimayi hol) 2. Matn: a) muallif ismi va otasining ismi, familiyasi; b) tug‘ilgan yil, kun, oy va tug‘ilgan joyi, ijtimoiy kеlib chiqishi; c) millati; d) ota-onasi haqida qisqacha ma’lumot (ismi va otasining ismi, familiyasi va ish joyi, lavozimi); e) ma’lumoti (qayеrda, qanday o‘quv yurtini tugatganligi va ma’lumotiga ko‘ra mutaxassisligi); • Tarjimayi hol • Ma'lumotnoma • Bildirishnoma • Ariza • Tushuntirish xati • Bayonnoma • Bayonnomadan ko'chirma • Tavsifnoma • Tavsiyanoma • Tilxat • Ishonchnoma • E'lon • Hisobot Ilmiybaza.uz f) ish faoliyatining turlari; g) oxirgi ish joyi va lavozimi; j) mukofot va rag‘batlantirishlar; z) jamoat ishlarida ishtiroki; i) oilaviy ahvoli va oila a’zolari; k) pasport ma’lumotlari; l) turar joyi (uy adrеsi), tеlеfoni. 3. Sana. 4. Imzo. Barcha ma’lumotlar davriylik (xronologik) asosida, aniq sanala bilan (iloji boricha yili, oyi, kuni ko‘rsatilgan holda) bеriladi. Barcha raqamlar arab raqamlarida ifodalanadi. Tarjimayi hol shunday tuzilishi kеrakki, u bilan tanishgan kishi muallifning hayot yo‘li, faoliyati haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lsin. Topshiriq: Ma’lumot-axborot hujjatlaridan namunalari asosida hujjat matnlarini tayyorlang. Tarjimayi hol shakli: T A R J I M A Y I H O L Men, (familiyasi, ismi, ota ismi), (tug‘ilgan sanasi, joyi) oilasida tug‘ildim. (Ota-onasining ismi, ota ismi, familiyasi, ish (o‘qish) joyi, lavozimi.) (O‘zining o‘qish, mehnat va jamoatchilik faoliyati, ular uchun olgan mukofotlari.) Oilaliman (turmushga chiqmaganman, ta farzandim bor) Mening turar joyim: sana (imzo) ismi, familiyasi Tarjimayi hol namunasi: T A R J I M A Y I H O L Ilmiybaza.uz Men, Sobirov Nodirbek Nozimjon o‘g‘li, 1993-yil 27-iyunda Buxoro shahrida xizmatchi oilasida tug‘ildim. Otam –Nozimjon Raxmatovoch Sobirov, viloyat yo‘l qurilishi boshqarmasining bosh muhandisi, Onam –Nasiba Sodiqo‘vna Nomozova, 18-o‘rta maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishlaydilar. 2000-2001-yilarda Buxoro shahridagi 18-maktabda o‘qidim. Maktabda sinf devoriy gazetasi muharriri bo‘ldim. Ona tili va adabiyot fanlariga juda qiziqaman. Bu fan bo‘yicha viloyat olimpiadasida 2-o‘rinni egallaganman. Tennis bo‘yicha respublika musobaqalarida faxrli o‘rinlarni olganman. 9-sinfni tugatib, 2001-yilda Buxoro davlat universitetining akademik litseyiga o‘qishga kirdim. 2011-yilda Buxoro davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetiga o‘qishga kirdim. 2014-yilda universitetni imtiyozli diplom bilan tugatib, O‘zbekiston jahon tillar universitetining “Xorijiy jurnalistika” mutaxassisligi bo‘yicha davlat budjeti asosida magistraruraga qabul qilindim. 2016-yili magistrlik diplomiga ega bo‘ldim. Shu yildan boshlab O‘zAda muxbir lavozimida ishlayapman. Uylanganman. Turmush o‘rtog‘im – Sobirova Laylo, 1997-yilda tug‘ilgan. Buxoro tibbiyot institutining 2-kurs talabasi. Mening turar joyim: Buxoro shahri, Yangiyer ko‘chasi, 51-uy. 2018-yil 21-may (imzo) N. Sobirov. A R I Z A Arizaning yozilish shakli: Ariza yozuvchining turar joyi, lavozimi, to‘liq nomi Meni (yoki menga) ________________________________________ _____________________________________________________________ ‘ Ilmiybaza.uz TDTU rektori prof. S.M. Turabdjanovga EAF, 32-16 guruhi talabasi Botir Sobirovich Hamidullayevdan Ariza Sog‘ligim yonlashganligi va uzoq muddat davolanishim zarurligi tufayli menga 2018-yil 1-sentabrdan bir yillik o‘quv (akademik) ta’tili berishingizni so‘rayman. Arizamga tibbiyot muassasasining xulosasi ilova qilindi. 2018.28.08. (imzo) B.Hamidullyev TDTU rektori prof. S.M. Turabdjanovga EAF, 40-16 guruhi talabasi N.Choriyevdan Ariza To‘lov-shartnoma asosida o‘qiyotganligim va xususiy xonadonda ijarada Sana (yil, kun, oy) Imzo I.O. va familiyasi Ilmiybaza.uz yashayotganimni e’tiborga olib, menga moddiy yordam ko‘rsatishingiz so‘rayman. 2018.05.11. (imzo) N.Choriyev Tushuntirish xati shakli: tashkilot nomi, rahbarning lavorimi, ismi, familiyasi+ga tushuntirish xati yozuvchining tavolimi, ismi familiyasi+ning TUSHUNTIRISH XATI O‘qish (ish)ga kelganligi, topshiriqni bajarmaganligi va boshqa holatlarning sababi izohlanadi. Asoslovchi hujjat bo‘lgan taqdirda ilova etilganligi bildiriladi. (Ilova:) sana (imzo) ismi, familiyasi Tushuntirish xati namunasi: TDTU EAF dekani dots. X.F.Zikrillayevga 3-kurs 43-15 MT guruhi talabasi Saidov Muzaffarning TUSHUNTIRISH XATI Ilmiybaza.uz Men kasalligim tufayli 3-bosqichning V semestri uchun rejalashtirilgan fanlardan yakuniy baholash ishlarini belgilangan vaqtda topshira olmadim. (Ilova:) sana (imzo) ismi, familiyasi 1-topshiriq. Quyidagi so‘z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing, so‘ngra ularni rasmiy yoki shaxsiy munosabatni ifodalashiga ko‘ra guruhlang, ular o‘rtasidagi farqni izohlang. O‘qishga kirmoq, vazifasidan ozod etilmoq, salom yetkazmoq, belgilangan jadvalga muvofiq, ko‘nglini ko‘tarmoq, ko‘rishganimizda aytib bermoq, zimmasiga yuklamoq, yoshlar harakatiga qo‘shilmoq, vaqt topolmaslik, o‘qituvchi bo‘lib ishlamoq, harorat pasayishi oqibatida, xushxabar eshitgandan keyin. 2-topshiriq. Gaplarda tushirib qoldirgan so‘z va qo‘shimchalami o‘rniga qo‘yib ko‘chiring. Ushbu matnning oldingi matndan qanday farqlanishini tushuntiring. Toshkent axborot texnologiyalari universiteti 2-bosqich talabasi Ahror Rahmonov... shaxsiy a’zolik... ochishingiz... so‘raymiz. A. Rahmonov o‘qishni bitirgan taqdirda, hisob bo‘limiga kutubxona ma’lumotnoma... topshirma... unga 3-topshiriq. Tushunchalar tahlili metodidan foydalanib matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘z birikmalariga izoh bering. Tushunchalar Tushunchalar tahlili Hujjat Rekvizit Turg‘un frazeologik birikmalar Trafaretli so‘z Ilmiybaza.uz 4-topshiriq Klaster usulidan foydalanib rasmiy-ish uslubiga xos bo‘lgan xususiyatlarni tushuntiring. KLASTER Adabiyotlar: 1. O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi. T. 2002. 2. O`zbеkiston Rеspublikasining Davlat tili haqidagi qonuni. T. 1995. 3. O`zbеkiston Rеspublikasining mеhnat qonunlari Kodеksi. T. 2000. 4. Ish yuritish. Toshkеnt, O`zME, 2000, 3-42-bеtlar 5. Т.В.Кузнецова. Делопроизводство. ЮНИТИ. М.2002. Rasmiy ish uslubi Ilmiybaza.uz