RASMIY MATNNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA TAHLILI Reja: 1. Tilshunoslikda rasmiy matn tushunchasi 2. Rasmiy matn qanday uslubda yozilishi 3. Rasmiy matnlarning o’ziga xos xususiyatlari. 4. Boshqa tillaridagi rasmiy matnlarning o'zbek tilidagi rasmiy matnlar bilan farqlari. Tayanch so‘z va iboralar: Matn, matn lingvistikasi, Uslub, qolip, aniqlik, grammatik me’yor, vazifaviy uslub, rasmiy uslub, Ekstralingvistik omil, mantiqiylik, erkin strukturali matnlar, rasmiy matn, hikoyali matn, didaktik matn,tasviriy matn, izohli matn. Matn masalasi har bir davrda o'ziga xoslik talab etgan. Undagi uslublar ayni shu nomdagi matnlar yaralishi uchun xizmat qilgan. Masalan badiiy uslubda badiiy matnlar yaratilgan. Ilmiy uslubda uslubda ilmiy kitoblar, asarlar, maqolalar yaratilgan. Rasmiy uslubda esa rasmiy ish hujjatlari: 1. Ariza; 2. Bayonnoma; 3. Ma'lumotnoma; 4. Tarjimayi hol; 5. Yo'riqnoma; 6. Ruhsatnoma; 7. Tushuntirish xati; 9. Viza; 10. Yuridik hujjatlar va hokazo. O’zbek tili uslublarini vazifaviy jihatda tasnif qilish ikki omilga - til va tildan tashqarida bo’lgan omillarga tayanadi. Bu uslublaming N.A.Baskakov, A.Sulaymonov, A.Shomaqsudov, G’.Abdurahmonv, B.O’rinboyev, S.Muhamedovlar tomonidan tavsiya qilingan variantlari bo’lib, ularda asosan beshta: so’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy, badiiy uslublar e’tirof etiladi. «Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. O'zbek tilining izohli lug'atida matn so'zining arabchadan o'zlashganligi, eskirgan kitobiy so'z ekanligi va aynan tekst so'zi anglatgan ma'noga tengligiga ishora qilinadi. Ayni lug'atda tekst so'ziga quyidagicha ta'rif beriladi: Matnda gaplar o'zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo'laklar, olmoshlar, xizmat konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal so'zlar kabi turli leksik- grammatik birliklar kiradi. «Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo'shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o'xshab ketadi, faqat murakkabroq ko'rinishda yuzaga chiqadi. Ma'lumki, qo'shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab-natija, shart-payt, aniqlash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu munosabatlar qo'shma gapning uch turi: bog'lovchisiz, bog'langan va ergash gapli qo'shma gaplarda komponentlarni o'zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalar-intonatsiya, bog'lovchilar, bog'lovchi vazifasidagi so'zlar, gap bo'laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so'zlarning takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali bo'laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. Ko'rinadiki, qo'shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o'rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazali sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo'limlar, boblar o'rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va struktural birligini ta'minlaydi». Rasmiy uslub hozirgi o’zbek tilining davlat ma’muriy, huquqiy muassasalarida, rasmiy diplomatik munosabatlarida namoyon bo’ladigan ko’rinishidir. Qonun matnlari, farmonlar, farmoyishlar, buyruqlar, xullas, barcha rasmiy ish qog’ozlari ana shu uslubda rivojlanadi. Bu uslubning o’z me’yorlari mavjud. Jumladan, aniqlik. Ushbu uslubda shakllangan matnlarda noaniqlikka, izohtalab o’rinlarga yo’l qo’yilmasligi lozim. Fikr va mazmun sodda, aniq, tushunarli tilda bayon qilinishi kerak. Qolip. Fikr, mulohaza, bayon,asosan, bir qolipda ifodalanadi. Ariza, qaror, bildirishnoma, ma’lumotnoma, ishonchnoma, shartnoma, tabriknoma singari turli xarakterdagi rasmiy hujjatlarning har birining o’ziga xos bayon etish qolipi bo’ladi. Ayni paytda, ularning har birining alohida so’z va turg’un birikmalari ham mavjud bo’ladi. Masalan, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik holati, aybdor, gumondor, jabrlanuvchi, guvoh, jamoat kafilligi va boshqalar. Ommabop uslub o’zbek tilshunosligida filologiya fanlari nomzodi T.Qurbonov tomonidan monografik yo’nalishda o’rganilgan. Ommabop uslub imkoniyatlarining kengligi lingvistik va ekstralingvistik(paralingvistik) tildan tashqaridagi omillarni mustahkam aloqadorlikda kuzatamiz. Bu uslubda yozilgan asarlarning mohiyatan hozirjavobligi, axborot va targ’ibot-tashviqot xarakterida bo’lishi va ommani dunyo yoki mamlakatimiz yangiliklaridan boxabar qilishi natijasida yuzaga keladigan novatorlik unda tabiiy ravishda siyosiy terminologiyaning qo’llanishiga sabab bo’ladi. Ushbu uslub uchun jargonlar, oddiy so‘zlashuvga xos so‘zlar, emotsional ekspressiv bo‘yoqqa ega boigan so‘zlarning ishlatilishi me‘yor sanalmaydi va shu jihati bilan boshqa uslublardan farq qiladi. Rasmiy uslubning grammatik me'yori ham alohida xususiyatlarga ega. Masalan, ot so‘z turkumidagi so'zlar ko‘p qoTlaniladi. Noaniqliklarga yo‘l qo‘yilmaslik maqsadida ular olmoshlar bilan almashtirilmaydi. Bu uslubda fe‘lning harakat nomi shakli faol qo‘llaniladi. Gapning kesimi ko‘pincha hozirgi zamonning majhul nisbatida ifodalanadi, hujjatning xarakteriga qarab shart mayli shakliga tez-tez murojaat etiladi. Rasmiy uslubning sintaktik alomatiari ham matnda darho! ko‘zga tashlanadi. Unda, asosan, darak gaplar, ayniqsa, uning qo‘shma gap shakli ko‘p ishlatiladi. Yoyiq va murakkab so‘z birikmalari mahsuldor hisoblanadi. Gap tuzilishida o‘zbek tilidagi odatdagi me‘yorga amal qilinadi va yuqoridagi jihatlari bilan ilmiy uslubga o‘xshab ketadi. Funksiyalar Ushbu maqolada misollar taqdim etiladigan biznes uslubi, jamiyatning har bir a'zosi bilan bog'liq. U bizni davlat va davlat muassasalari bilan muqarrar kunlik aloqada kuzatib turadi. Oddiy odam odatda biznes uslubini qo'llayotganda manzilga aylanadi. Turli tabiatdagi biznes matnlarining ko'pchiligi unga potentsial ravishda yo'naltirilgan bo'lsa, misollar ko'p. Vaziyat, o'zi bunday matnni tayyorlash va uni turli xil holatlarga jo'natishi kerak bo'lsa, juda kam uchraydi. Ishbilarmon nutq odamga o'z mamlakatining fuqarosi sifatida yo'naltirilishi mumkin. Bu davlatdan kelib chiqadi va rasmiy va rasmiydir. Bu davlat va qonunning nutqi. Shuningdek, bu shaxs sifatida shaxsga murojaat qilinishi mumkin va bu holda uning rasmiy xarakteri tushkunlikka tushadi. Birinchi holda, u qonunlar va nizomlar, qarorlar, buyruqlar, buyruqlar, qoidalar, biznes uslublari bilan ifodalanadi (misollarni davom ettirish mumkin). Ikkinchisida iqtisodiy islohotlarni rivojlantirish bilan yangi shakllar va janrlarni egallashga qodir. Rasmiy biznes uslublari misollari Har bir insonga bevosita ta'sir ko'rsatish istagi turli xil, ba'zan yorqin va mazmunli tillarni ifoda qilish, aniq va hatto zo'ravonlik qilish usullarini qidirishga va ulardan foydalanishga olib keladi. Bu ijodkorlik va ijodkorlikning matnini yaratuvchisi, agar yozma matn bo'lsa va afsonaviy san'atga yaqin bo'lsa, bu o'yin reklama hikoyasi bo'lsa, sahna san'ati talab qiladi. Bugungi kunda biznesning bu ikkinchi turi ko'chkilarda o'sib bormoqda va uning usullari shakllanmoqda, iste'dodli topilma paydo bo'ladi. Lekin bu uslub ilgari qo'llanilmagan deb o'ylamang. O'tmishda namuna olingan. Siz hech bo'lmasa VV Mayakovskiyni eslay olasiz. Uning iste'dodini "Mosselpromda hech qanday joydan boshqa joyga" yoki "Kim qaerda bo'lsa-da, men jamg'arma bankida" kabi qofiyalarga sarflashga afsuslanmagan. TURLI DARAJADAGI RASMIYLIK Bir narsa ravshan: rasmiy nutqning darajasi qanchalik baland bo'lsa, kitoblardagi yozuvlar va shtamplarda kamroq ma'lumotga ega bo'lish qanchalik ko'p bo'lsa, unda odatiy, hatto so'zma-so'z gapirish qanchalik yaqin bo'lsa, unda umumiy adabiy tilning keng qatlamidan emas, balki, ayniqsa, O'quvchini yoki tomoshabinni g'ayritabiiylik bilan ta'sirlash mumkin. Topshiriqlar 1. Berilgan 3 ta rasmiy matn namunalaridan qaysi biri nisbatan keng jamoatchilik uchun mo'ljallangan? 2. Berilgan rasmiy matn ( tarjimayi hol) qolip so‘zlarni aniqlang. Tarjimayi hol Men Sidiqova Xadiyabonu Baxtiyor qizi 1997-yil Namangan viloyati, Chortoq tumani, Oromgoh mahallasida tug'ilganman. Millatim o‘zbek. 2004-yil shu hududdagi 49-sonli umumiy o‘rta ta'lim maktabining 1-sinfiga qabul qilinganman. 2013-2016-yillar shu maktabni tamomlab, Chortoq shahridagi 3-akademik litseyda tahsil olganman. 2018-yil Namangan davlat universiteti o‘zbek tili sohasiga o‘qishga kirib, 2022-yil tamomlaganman. Oilaliman. Hozirgi kunda Namangan davlat universiteti magistratiman. Otam, Nodiqov Baxtiyor Sidiqovich 1974-yil 5-mayda Namangan viloyati, Chortoq tumani, Oromgoh mahallasida tug'ilgan. Millati o‘zbek. Hozirda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Onam, Sharapova Muqaddam 1974-yil 4-aprel Namangan viloyati Chortoq tumanida tug'ilgan. Millati o'zbek. Hozirda 15-sonli umum ta'lim maktabida boshlang‘ich sinf o'qituvchisi. Singlim, Sidiqova Madina Baxtiyor qizi 2001-yil 18-mayda Namangan viloyati, Chortoq tumanida tug'ilgan. Millati o‘zbek. Hozirda Namangan davlat universiteti 4-bosqich talabasi. Ukam, Sidiqov Jasurbek Baxtiyor o‘g‘li 2004-yil Namangan viloyati, Chortoq tumanida tug'ilgan. Millati o‘zbek. Hozirda Namangan davlat universiteti 1- bosqich talabasi. Turmush o'rtog‘im, Avg‘onbekov Obidjon Akramjon o‘g‘li 1993-yil 30-iyunda Namangan viloyati, Chortoq tumanida tug'ilgan. Millati o‘zbek. Hozirda O‘zbekiston temiryo'llari ochiq aktsiyadorlik jamiyati muhandisi. Farzandim, Akramjonov Mustafo Obidjon o'g'li 2021-yil 8-avgustda Namangan viloyati, Chortoq tumanida tug'ilgan. Millati o‘zbek. Hozirda voyaga yetmagan. 2-topshiriq 1. Berilgan rasmiy matn ( tilxat)ning muhimlik darajasi qaysi jihat bilan belgilanadi? 2.Berilgan rasmiy matn ( tilxat)da tasdiqlovchi jihat qaysi va necha o‘rinda qo'llangan? TILXAT Men Sidiqova Xadiyabonu Baxtiyor qizi 2023-yilning 20-noyabr kuni fuqaro Sobirov Hasan Ne'mativichdan 4 ming AQSH dollari oldim. Berilgan summani 2024-yil 1-yanvarga qadar qaytaraman. Sidiqova Xadiyabonu Baxtiyor qizi : imzo Guvohlar: 1. Sobirova Dilnora Hasanovna : imzo 2. Suyunova Dilobar Akramovna: imzo 3- topshiriq. 1.Yo'riqnoma namunasiga ilova qaysi o‘rinda qo'llangan? 2.Rasmiy matn ( yo‘riqnoma) aholining qaysi qatlami uchun mo'ljallangan? Asosiy yo'riqnoma May17, 2019 Oliy ta'lim muassasasining odob - axloq qoidalari. KIRISh "Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, milliy qadriyatlarni,bir so’z bilanaytganda, o’zliginianglash,erkin va ozod jamiyatda yashash,mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib obro’li o’rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin". (I.A.Karimov) Toshkent davlat agrar universiteti Termiz filiali (bundan buyon matnda OTM deb yuritiladi)ning odob-axloq namunaviy qoidalari (bundan buyon matnda "Odob- axloq qoidalari" deb yuritiladi) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida"gi, "Ta’lim to’g’risida"gi, "Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida"gi va "Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to’g’risida"gi qonunlar, Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalarida mobil telefonlardan foydalanishni tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2012 yil 21 maydagi 139-son qarori, Vazirlar Mahkamasining “Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarini tasdiqlash to’g’risida”gi 2016 yil 2 martdagi 62-son qarori, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining tegishli qaror va buyruqlari, OTMning Ustavi, ichki tartib qoidalari hamda umume’tirof etilgan ma’naviy va axloqiy tamoyillar asosida ishlab chiqilgan. 1-bo’lim. Umumiy qoidalar 1.1. Ushbu OTM professor-o’qituvchilari, xodimlari va talabalarining odob-axloq qoidalari kasbiy odob-axloqining umumiy printsiplari va xulq-atvorining asosiy qoidalari yig’indisidan iborat. 1.2. “Odob-axloqi qoidalari” OTM da huquqbuzarlikning oldini olishga, ular sodir etilishining sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etishga, professor-o’qituvchilar, xodimlar va talabalarining yuksak huquqiy ong, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlariga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga qat’iy rioya qilish ruhida tarbiyalashga yo’naltirilgan. 1.3. Professor-o’qituvchilar, xodimlar va talabalar qonun hujjatlari va odob-axloq qoidalari talablariga rioya etishlari shart. Nazorat savollari 1.Rasmiy uslubning sintaktik alomatiari qaysilar? 2.Rasmiy matnlar rasmiy uslubdan tashqari boshqa uslublarda yozilishi mumkinmi? 3.Rasmiy matnlarga qaysilar kiradi? 4.Rasmiy matnda badiiy unsurlardan foydalanish mumkinmi? 5.Rasmiy matnlar va badiiy matn farqlari qaysilar? 6. Rasmiy matnning eng qisqa ko‘rinishlari qanday shakllarda namoyon bo’ladi? Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Boymirzaeva S. “ Matn mazmunida teiriperollik semaintikasi.” Toshkent, o‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2009 2.Yoldoshev M. “ Rasmiy matn va uning lingvopoyetik tahlili asoslari.” 2007 3.Yo‘ldoshev M. “Rasmiy matn lingvopoetikasi.” Т. “Fan”, 2008 4.Yo‘ldoshev M. “Rasmiy matnning lisoniy tahlili.” Т., Alisher Navoiy nomidagi o‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010 5.Mamajonov A. “Tekst lingvistikasi.” - T, 1989. 6.Turmiyozov N. Yo‘ldoshev B. “Matn tilshunosligi.” Samarqand, 2006