RELEF HOSIL QILUVCHI ASOSIY OMILLAR Kirish I-bob. Relefni hosil bo’lishida Endogen omillar tasiri I.1 Litosfera plitalari tektonikasi I.2 Vulkanizim va zilzila uning relefga tasiri II-bob. Relefni hosil bo’lishida ekzogen omillar tasiri I.1 Nurash va relef. I.2 Shamolning geologik ishi, yerosti va yerusti suvlarining relefga tasiri Xulosa Foydalanilga adabiyotlar ro’yxati Kirish Yer yuzasining relefini tubdan o‘zgartiruvchi qudratli tektonik kuchlar yaratuvchi xususiyatga ega. Bu harakatlar tufayli turli-tuman tektonik strukturalar vujudga keladi. Tektonik strukturalar esa ma’lum ma’noda foydali qazilma konlarining yer qa’rida joylashishini nazorat qiladi. Yer qa’rida magmaning katta chuqurliklarda uzoq vaqt davomida kristallanib qotishidan vujudga keladigan intruziv yoki uning yer yuzasiga piroklast matyerial va lava tariqasida quyulishidan hosil bo‘ladigan effuziv jinslar, shuningdek yuqori harorat va bosim ta’sirida metamorfik jinslarning paydo bo‘lishi yer po‘stining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ekzogen jarayonlar: nurash, shamol, oqar suvlar, muzlik, dengizlarning geologik faoliyati tufayli turfa cho‘kindi yotqiziqlar, cho‘kindi ma’danlar va minyeral xom ashyolar shakllanadi. Tabiatda kechadigan geologik jarayonlarning rivojlanishi, bir tomondan, bashariyat uchun katta iqtisodiy zarar va kulfatlar keltirsa, ikkinchi tomondan, farovon hayot uchun kyerakli bo‘lgan minyeral boyliklarni vujudga keltiradi. Bu esa yashab turgan zaminda kechadigan geologik jarayonlar rivojlanishidagi qonuniyatlarni mukammal bilish lozimligini taqozo etadi. I-bob. Relefni hosil bo’lishida Endogen omillar tasiri I.1 Litosfyera plitalari tektonikasi Litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasining shakllanish tarixi. Litosfyera plitalari tektonikasi - litosfyeraning harakati haqidagi zamonaviy geologik nazariyaga muvofiq yer po‘sti nisbatan yaxlit bloklardan - litosfyera plitalaridan tuzilgan va ular bir-biriga nisbatan doimiy harakatda bo‘ladi. Kengayish zonalarida (o‘rtaokean tizmalari va kontinental riftlarda) spreding tufayli (inglizcha seafloor spreading - dengiz tubining kengayishi) yangi okean po‘sti hosil bo‘ladi, eskisi subduksiya zonalarida yutiladi. Bu nazariya ko‘pchiligi litosfyera plitalari chegaralarida joylashgan zilzilalar, vulkanizm va tog‘ hosil bo‘lish jarayonlarini tushuntirib byeradi. Ilk bor yer po‘sti bloklarining harakati haqidagi g‘oya Alfred Vegenyer tomonidan 1920-inchi yillari taklif etilgan kontinentlar dreyfi nazariyasida yoritilgan. 1-rasm. Qizil dengiz riftining rivojlanishi. Bu nazariya dast-lab olimlar tomo-nidan qabul qi-linmagan. Yerning qattiq po‘sti harakati haqidagi g‘oya - mobilizm 1960-yillari okean tubining relefi va geo-logiyasini o‘rga-nish natijasida okean po‘stining kengayishi (spreding) va bu po‘stlar bloklarining biri ikkinchisining tagiga kirib ketishi (subduksiya) jarayonlari haqidagi olingan ma’lumotlar bilan tasdiqlandi. Matyeriklar dreyfi haqidagi gipoteza keyinchalik litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasi darajasigacha ko‘tarildi va u endi Yer haqidagi fanlarda umumiy qabul qilingan konsepsiya bo‘lib qoldi. Litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasida geodinamik vaziyatlar tushunchasi - litosfyera plitalari bilan muayyan munosabatda bo‘lgan xaraktyerli geologik strukturalar muhim ahamiyatga ega. Muayyan bir geodinamik vaziyatda bir xil tektonik, magmatik, seysmik va geokimyoviy jarayonlar kechadi. Nemis meteorolog - olimi Alfred Vegenyer 1912 yilning 6 yanvarida Nemis geologlari jamiyatining majlisida matyeriklar dreyfi to‘g‘risida ma’ruza qilgan. Ushbu nazariyaga turtki byergan narsa Afrikaning g‘arbiy va Janubiy Amyerikaning sharqiy sohillari ko‘rinishining o‘zaro mos kelishi bo‘lgan. Agar yagona matyerikning parchalanishidan hosil bo‘lgan bu kontinentlarni o‘zaro yaqinlashtirilsa, ular o‘zaro jips holda tutashadi. Uning taxminicha hozir Atlantika okeanining har ikkala tomonida joylashgan kontinentlar qachondir Pangey supyerkontinentining tarkibida bo‘lgan. Vegenyer ushbu matyeriklar sohillarining mos kelishi bilangina cheklanib qolmasdan, boshqa dalillarni ham qidirgan. Buning uchun u har ikkala kontinent sohillarining geologiyasini ham o‘rgangan va sohillar tutashtirilganidagidek mos keluvchi ko‘pchilik murakkab geologik majmualarni topgan. Ushbu nazariyaning isboti bo‘lib paleoiqlimiy qayta tiklash, paleontologik va biogeografik argumentlar oldinga chiqdi. Ko‘plab hayvonlar va o‘simliklar Atlantika okeanining har ikkala tomonlari bo‘ylab chegaralangan hududlarda tarqalgan bo‘lib chiqdi. Ular bir-biriga juda o‘xshash, ammo minglab kilometrli okean suvi bilan ajratilgan. Ularning okean akvatoriyasi orqali o‘tganligini tasavvur qilib ham bo‘lmaydi. 1915 yilda Alfred Vegenyer kontinentlar dreyfi haqidagi gipotezasini chop ettirgan. Vegenyerning gipotezasi chop etilganda butun geologlar jamiyati uning ustidan kulishgan. Ammo 50 yil o‘tib geologlarning ko‘pchiligi Vegenyer gipotezasidagi asosiy holatlarning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishgan. Boshida Vegenyerning matyeriklar dreyfi nazariyasi olimlar tomonidan yaxshi qabul qilingan, ammo 1922 yili u bir necha mashhur mutaxassislar tomonidan qattiq tanqidga uchragan. Ushbu nazariyaga qarshi bo‘lgan bosh argument litosfyera plitalarini harakatga keltiruvchi kuch muammosi bo‘lgan. Vegenyer kontinentlar okean tubidagi bazalt qatlami yuzasi bo‘yicha harakatga keladi deb o‘ylagan, ammo bu jarayon uchun manba - hali noma’lum bo‘lgan ulkan kuch kyerak edi. Litosfyera plitalari harakatining manbasi sifatida Koriolis kuchi, priliv oqimlar va boshqa sabablar taxmin qilingan. Ammo oddiy hisob- kitoblar shuni ko‘rsatdiki, ularning barchasi birgalikda ulkan kontinental bloklarni surish uchun etarli bo‘lmagan. Gorizontal harakatlarni istisno qiluvchi fiksistlar va kontinentlarning gorizontal harakatlarini qo‘llab - quvvatlovchi mobilistlar orasida kechgan sust kurash 1960-yillari juda keskinlashib ketdi. 1960-inchi yillari shakllangan litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasi ham kontinentlar dreyfini tasdiqlaydi. Ikkita okean plitalari yoki okean va kontinental plitalari o‘zaro yaqinlashayotganda subduksiya zonasi shakllanadi – okean plitasi kontinental plita ostiga sho‘ng‘ib, yo‘qolib ketadi. 1960-inchi yillarning boshlarida Dunyo okeani tubi relefining xaritasi tuziladi. Unda okeanlarning o‘rtasida cho‘kindilar bilan qoplangan abissal tekisliklarga nisbatan 1,5-2 km baland ko‘tarilgan o‘rtaokean tizmalarining joylashganligi ko‘rsatilgan (qarang: 157-rasm). Bu ma’lumotlar R. Dits va Garri Xess tomonidan 1962-1963 yillari spreding gipotezasining yaratilishiga sababchi bo‘lgan. Bu gipotezaga muvofiq mantiyada 1sm/yil tezlikdagi konveksiya jarayonlari kechadi. YUqoriga harakatlanuvchi konveksiya oqimlarining tarmoqlari o‘rtaokean tizmalari o‘q qismining tagida har 300-400 yilda bir marta okean tubini yangilovchi mantiya matyerialini chiqaradi. Kontinentlar, Alfred Vegenyer o‘ylagandek, okean po‘sti yuzasida emas, balki litosfyera plitalari mantiya yuzasida suriladi. Spreding konsepsiyasiga muvofiq, okean havzasi strukturalari doimiy, barqaror emas, kontinentlar esa barqarordir. 1963 yili spreding gipotezasi okean tubida yo‘l-yo‘lli magnit anomaliyalarining kashf etilishi tufayli baquvvat tayanchga ega bo‘ldi. Ular okean tubidagi bazaltlarda magnitlanishni qayd etuvchi Yer magnit maydoni invyersiyasi yozuvi sifatida talqin qilindi. SHundan so‘ng litosfyera plitalari tektonikasi Yer haqidagi bilimlar sohasida o‘zining salb yurishini boshlaydi. Bu g‘oyaning tarafdorlari keskin oshib bordi.. Litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasining hozirgi mazmuni - Yerning ustki qattiq qismi mo‘rt litosfyeraga va plastik astenosfyeraga bo‘linadi. Astenosfyeradagi konveksiya - litosfyera plitalari 11harakatining bosh sababchisi. - Litosfyera 8 ta yirik, o‘nlab o‘rtacha o‘lchamdagi va ko‘plab mayda plitalarga bo‘linadi. Mayda litosfyera plitalari yiriklarining orasidagi qambarlarda joylashgan. Seysmik, tektonik va magmatik faollik litosfyera plitalari orasidagi chegaralarda kuzatiladi. - Litosfyera plitalari birinchi qarashda qattiq jism kabi ko‘rinadi, ammo ularning harakati Eylyerning aylanish teoremasiga bo‘ysinadi. - Litosfyera plitalarining nisbatan surilishi uch turda amalga oshadi: a) rifting va spreding orqali ifodalangan ajralish (divyergensiya); b) subduksiya va kolliziya orqali ifodalangan tutashish (konvyergensiya); v) transformali yer yoriqlari bo‘ylab siljish. - Okeanlardagi spreding ularning chekkalaridagi subduksiya va kolliziya bilan kompensatsiyalanadi, bunda Yerning radiusi va hajmi o‘zgarmasdan qoladi. Yer o‘lchamlarining doimiyligi davriy ravishda rad etilib kelingan, ammo yerning sezilarli o‘zgarishini tasdiqlovchi dalillar etishmaydi. - Litosfyera plitalarining surilishi astenosfyeradagi konvektiv oqimlar yordamida amalga oshadi. Yer po‘stining batamom o‘xshash bo‘lmagan ikki turi - kontinental po‘stloq (ancha qari) va okean po‘stloq (200 million yildan ortiq emas) mavjud. Ba’zi litosfyera plitalari faqat okean turidagi po‘stdan (masalan - ulkan Tinchokean litosfyera plitasi), boshqalari esa okean po‘stiga payvandlanib qolgan kontinental po‘stning bloklaridan iborat. Yer yuzasining 90% dan ortiqirog‘ini 8 ta ulkan litosfyera plitalari tashkil etadi Avstraliya plitasi  Antarktida plitasi  Afrika plitasi  Evrosiyo plitasi  Hindixitoy plitasi  Tinchokean plitasi  SHimoliy Amyerika plitasi  Janubiy Amyerika plitasi O‘rtacha o‘lchamdagi litosfyera plitalariga misol qilib Arabiston yarimoroli, Arabiston subkontinenti, Kokos va Xuan de Fuka, Karib, Filippin, Naska kabi litosfyera plitalarini ko‘rsatish mumkin. Litosfyera plitalarini siljituvchi kuchlar. Hozir litosfyera plitalarining gorizontal harakatlari mantiyaning issiqlik-gravitatsion oqimlari - konveksiya tufayli sodir bo‘lishiga shubha yo‘q. Bu oqimlar enyergiyasining manbai bo‘lib, Yerning markaziy qismlari va yuzasidagi haroratlar farqi hisoblanadi. Yer yadrosidagi harorat juda yuqori, taxminan 5000 S deb baholanadi. Konvektiv oqimlar yopiq zanjir shakliga ega bo‘ladi. Uni oddiy tajribada tekshirib ko‘rish mumkin. Bunga o‘quvchi kastryulkadagi suvni gaz gorelkasida qizdirish yo‘li bilan ishonch hosil qilishi mumkin. Idish tubidagi haroratning oshishi bilan suv qalinligida harorat gradienti va yuqoriga harakatlanuvchi issiqliq oqimi yuzaga keladi. Qizigan suv balandga ko‘tarila boshlaydi, yuzasi bo‘ylab yoyiladi va, sovushi tufayli, idishning devori bo‘ylab pastga tushadi. Bu holda suyuqlikning barcha qatlamlari konveksiyaga jalb etiladi. Hosil bo‘lgan konveksiya tartibli va bir yarusli bo‘ladi. Agar bir qancha gorelkadan foydalanilsa konveksiya tartibsiz holga keladi. Ammo har ikki holda ham suvning butun qatlami konveksiyaga jalb qilingan, konveksiyaning o‘zi esa bir yarusli bo‘ladi. Boshqa tajribada o‘zaro aralashmaydigan suyuqliklarning ikki qatlamli (suv, moy) modelidan foydalanamiz. Uni qizdirish jarayonida konveksiyaning ikki sathi vujudga keladi va ularning har birida mustaqil zanjirlar hosil bo‘ladi. Bu holda konveksiya ikki sathli yoki ikki yarusli hisoblanadi. Yer mantiyasida ham, suyuqliklar bilan o‘tkazilgan tajribadagi singari, konvektiv oqimlar vujudga keladi. Ammo bu jarayon juda murakkab bo‘lib, ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Enyergiya genyeratsiyasining turli sathlarda va turli jadallikda kechishi, jinslarning yuqori qovushoqligi, mantiya va po‘stloqning qatlamlarga ajralganligi va latyeral bir jinsli emasligi shular jumlasidandir. Ular tog‘ jinslarining turli petrokimyoviy tarkibi, zichligi va qizdirilganligi bilan bog‘liq. Qovushoq mantiya moddasining harakatga keltiruvchi kuchi konvektiv oqimning pastki va ustki qismlarida zichlikning o‘zgachaligidan kelib chiqadi. Zichlik mantiya oqimining ko‘tarilgan qismida past bo‘lib, oqimning cho‘kadigan joyi tomon yaqinlashgan sari ortib boradi. Yer po‘stining cho‘kayotgan oqim ustidagi og‘irlik kuchi shunday yuqoriki, vaqti-vaqti bilan po‘stning mustahkamligidan oshib ketadi (eng past mustahkamlik va eng yuqori kuchlanish joylari), ya’ni po‘stning noelastik (plastik, mo‘rt) deformatsiyasi - zilzila vujudga keladi. Bunda po‘stning deformatsiyalanuvchi joylaridan butun bir tog‘ tizmalari, masalan, Himolay siqib chiqariladi. Plastik (mo‘rt) deformatsiya juda tez (zilzila vaqtida po‘stning surilish tezligida) susayadi, zilzila o‘chog‘i markazida va uning atrofida kuchlanish kamayadi. SHunday qilib, litosfyera plitalarining harakati – Yerning markaziy qismidan juda qovushoq magma bilan issiqlik olib kelinishi oqibati hisoblanadi. Bunda issiqlik enyergiyasining bir qismi ishqalish kuchini engib o‘tish uchun mexanik ishga aylanadi, bir qismi esa, yer po‘stidan o‘tayotganda, atrofdagi bo‘shliqqa tarqab ketadi. Demak, bizning sayyora ma’lum ma’noda issiqliq dvigateli ham sanaladi. Yer qa’ridagi harorat to‘g‘risida bir necha gipotezalar mavjud. XX asrning boshlarida bu issiqlik enyergiyasining radiofaol tabiati to‘g‘risidagi gipoteza ommaviy bo‘lgan. Birinchi ko‘rinishda u yer po‘stida uran, kaliy va boshqa radioaktiv elementlarning ancha yuqori konsentratsiyasi bilan tasdiqlangan, ammo keyinchalik yer po‘sti jinslaridagi radioaktiv elementlarning miqdori kuzatiladigan issiqliq oqimini ta’minlash uchun mutlaqo etarli emasligi aniqlandi. Po‘stosti moddasidagi (tarkibi bo‘yicha okean tubi bazaltlariga yaqin) radioaktiv elementlarning miqdori juda ham kam. Ammo bu sayyoraning markaziy qismida issiqlik ajratib chiqaruvchi og‘ir elementlarning ancha yuqori miqdorini istisno qilmaydi. Ikkinchi model - qizishni Yerning kimyoviy diffyerensiatsiyasi orqali tushuntiradi. Dastlab sayyora silikatli va metalli moddalarning aralashmasidan tarkib topgan. Ammo sayyoraning hosil bo‘lishi bilan bir vaqtda uning muayyan qobiqlarga diffyerensiatsiyalanishi boshlangan. Ancha zich metalli qismi sayyoraning markaziga qarab harakatlangan, silikatlar esa ustki qobiqlarda to‘plangan. Bunda tizimning potensial enyergiyasi kamayib borgan va issiqliq enyergiyasiga aylangan. Boshqa tadqiqotchilar esa sayyoraning qizishi meteoritlarning zarbasi ta’siridagi akkretsiya tufayli sodir bo‘lgan deb taxmin qilishgan. Ikkinchi darajali kuchlar. Issiqlik konveksiyasi tufayli hosil bo‘luvchi qovushoq ishqalanish kuchi litosfyera plitalarining harakatida belgilovchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Ammo undan tashqari litosfyera plitalariga boshqa, uncha katta bo‘lmagan, biroq muhim kuchlar ham ta’sir qiladi. Bu og‘irroq mantiya yuzasida engilroq po‘stning suzishini ta’minlovchi Arximed kuchidir. Oy va Quyoshning gravitatsion ta’siri tufayli vujudga keluvchi priliv oqimlari ham shunday ahamiyatga ega. SHu jumladan yer yuzasining turli joylarida atmosfyera bosimining o‘zgarishi tufayli paydo bo‘ladigan kuchlar ham mavjud. Atmosfyera bosimining 3% ga o‘zgarishi 0.3 m qalinlikdagi yaxlit suv qatlamining bosimiga teng. Bunday o‘zgarishlar kengligi yuzlab kilometrlarga boruvchi zonalarda kechishi mumkin. Yer po‘stining strukturalari . Kontinentlarning to‘qnashuvi. Kontinental litosfyera plitalarining to‘qnashuvi po‘stning burmalanishiga va tog‘ tizmalarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu jarayon kolliziya deyiladi. Bunday kolliziyaga misol qilib Tetis okeanining yopilishi hamda Evrosiyo plitasining Hindiston va Afrika plitalari bilan to‘qnashuvi tufayli vujudga kelgan Alp-Himolay tog‘ qambarini ko‘rsatish mumkin. Bunda yer po‘stining qalinligi ancha oshgan, Himolay tog‘i ostida u 70 km ga boradi. Qalinligi keskin oshgan po‘stda metamorflashgan cho‘kindi va magmatik jinslardan granit tarkibli magma hosil bo‘ladi. Masalan, Angar-Vitim va Zyerendi singari ulkan batolitlar shunday hosil bo‘lgan. Divyergent chegaralar. Bu chegaralar qarama-qarshi yo‘nalishlarda harakatlanuvchi litosfyera plitalari orasidagi sarhaddir. Yer relefidagi bu chegaralar riftlar orqali ifodalangan, ularda cho‘zilish deformatsiyasi ustuvorlikka ega, po‘stning qalinligi minimal, issiqlik oqimi maksimal va faol vulkanizm kechadi. Agar bunday chegara kontinentlarda hosil bo‘lsa, kontinental rift shakllanadi. U keyinchalik markazida okean rifti bo‘lgan okean havzasiga aylanishi mumkin. Okean riftlarida spreding natijasida yangi okean po‘sti shakllanadi. Konvyergent chegaralar. Litosfyera plitalari to‘qnashuvi sodir bo‘ladigan chegaralar konvyergent chegaralar deyiladi. Bunda uchta variant bo‘lishi mumkin: 1. Kontinental litosfyera plitasining okean plitasi bilan to‘qnashuvi. Okean po‘sti kontinental po‘stga nisbatan zichroq bo‘lganligi sababli subduksiya zonasidan kontinentlar ostiga kirib ketadi. 2. Okean litosfyera plitalarining o‘zaro to‘qnashuvi. Bu holda litosfyera plitalaridan biri ikkinchisining ostiga kirib ketadi va ustida orollar yoyi shakllanuvchi subduksiya zonasi hosil bo‘ladi. 3. Kontinental litosfyera plitalarining o‘zaro to‘qnashuvi. Bunda kolliziya, yirik burmali viloyat vujudga keladi. Bunga Himolay tog‘lari misol bo‘ladi. Ba’zi hollarda okean po‘stining kontinental po‘st ustiga surilishi - obduksiya sodir bo‘ladi. SHu jarayonlar tufayli Kipr, YAngi Kaledoniya, Ummon va boshqalarning ofiolitlari vujudga kelgan. Subduksiya zonasida okean po‘sti yutilib ketadi va shu tufayli O‘rta okean tizmasida uning paydo bo‘lishi kompensatsiyalanadi. Po‘st va mantiya orasida o‘zaro favqulodda murakkab jarayonlar kechadi. Bunda okean po‘sti o‘zi bilan birga kontinental po‘st bloklarini olib tushishi kuzatiladi. Juda yuqori bosim ta’sirida hozirgi geologik tadqiqotlarning qiziqarli ob’ektlari hisoblanuvchi metamorfik majmualar paydo bo‘ladi. Transformali chegaralar. Litosfyera plitalari parallel yo‘nalishda, ammo turli tezlikda harakatlanayotgan joylarda transformali yer yoriqlari - okeanlarda keng va kontinentlarda kam tarqalgan ulkan siljimalar hosil bo‘ladi. Litosfyeraning butun qalinligini kesib o‘tgan siljimali yer yoriqlari transformali yer yoriqlari deyiladi. Okeanlarda trans-formali yer yoriqlari o‘rtaokean tizmalariga (O‘OT) pyerpendikulyar o‘tadi va ularni kengligi o‘rtacha 400 km bo‘lgan segmentlarga parcha-laydi (59-rasm). Tizmaning seg-mentlari orasida transformali yer yorig‘ining faol qismi joylashgan. Bu joy-larda doim zilzilalar va tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari kuzati- ladi, yer yorig‘ining atrofida ko‘plab tayanch strukturalari – ust-surilmalar, burmalar va grabenlar shaklla-nadi. Natijada yer yorig‘i zonasida mantiya jinslari ochilib qoladi. O‘OT segmentlarining har ikkala tomonlari bo‘ylab transformali yer yoriqlarining passiv qismi joylashgan bo‘ladi. Ularda faol harakatlar kechmaydi, ammo ular okeanlar tubi relefida uzoqlarga cho‘zilgan o‘rtasi botiq tepaliklar bilan yaqqol ifodalangan. 59-rasm. Tinchokeani plitasidagi transformali yer yoriqlari. Litosfyera plitalari ichidagi jarayonlar. Litosfyera plitalari tektonikasi nazariyasida dastlab vulkanizm va seysmik hodisalar litosfyera plitalari chegarasida to‘planadi degan tushuncha mavjud bo‘lgan. Ammo bunday o‘ziga xos tektonik va magmatik jarayonlar boshqa joylarda ham rivojlanganligi ma’lum bo‘ldi. Litosfyera plitalari ichidagi jarayonlar orasida ba’zi rayonlarda qaynoq nuqtalar deb nomlanuvchi uzoq davom etuvchi bazalt magmatizmi hodisasi alohida o‘rinni egalladi. Qaynoq nuqtalar. Okeanlar tubida ko‘p sonli vulkan orollari joylashgan. Ulardan ba’zilari yoshi asta-sekin o‘zgarish tartibida zanjir hosil qilib joylashgan. Bunga namunaviy misol bo‘lib Gavay suvosti tizmasining vulkanlar qatori hisoblanadi. U okean sathidan Gavay orollari shaklida chiqib turadi. Gavay orollaridan 3000 km masofada bu zanjir ozroq shimolga buriladi va shundan boshlab Impyerator tizmasi nomini oladi. U Aleut orollar yoyi yaqinida chuqursuvli nov orqali uziladi. Bunday g‘aroyib strukturani tushuntirish uchun shunday taxmin qilishgan: Gavay orollari tagida joylashgan qaynoq nuqta – bu qaynoq mantiya oqimi yer yuzasiga ko‘tariladigan joy bo‘lib, ustida harakatlanuvchi okean po‘stini qayta yeritadi. Bunday nuqtalar hozirgi kunda yer yuzasida ko‘plab topilgan. Ularni keltirib chiqargan mantiya oqimlari plyum deb ataladi. Ba’zi hollarda plyumlarning juda katta chuqurliklardan, hatto, yadro - mantiya chegarasidan modda olib chiqishi ehtimol qilinadi. -rasm. Litosfyera plitalarining harakat tezligi. Litosfyera plitalari surilishining nisbiy tezligini okean po‘stining yoshi haqidagi ma’lumotlardan foydalanib ham hisoblab topish mumkin. Tinch okeanining janubiy qismida o‘rtaokean tizmalari bo‘ylab okean po‘stining yoshi 48 mln yil bo‘lgan 3700 km lik zonasi joylashgan. Bu ikkita litosfyera plitalari 48 mln yil davomida 3700 km masofaga siljiganligini ko‘rsatadi. Demak plitalarning surilish tezligi yiliga 7,7 sm ni tashkil etadi. Bu ma’lumotlar keyinchalik yuqori aniqlikdagi asboblar (JPS) bilan ham tasdiqlandi. Litosfyera plitalarining siljishidagi maksimal nisbiy tezlik Tinch okeanida qayd etilgan. Tinchokeani va Naska plita-lari bir-biridan yiliga 17 sm tezlikda uzoqlashmoqda. SHimoliy Amyerika va Evrosiyo plitalarining bir-biridan uzoqlashish tezligi yiliga 2 sm ni tashkil etadi. Zilzila haqida umumiy ma’lumotlar Yerning ichki qismidan sirtiga tomon yo‘nalgan kuchlanish ta’sirida yer po‘stining ayrim joylarida to‘satdan yer silkinishiga zilzila deyiladi. Zilzila - tabiatda sodir bo‘ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. To‘fonlar, suv bosish, ko‘chkilar singari tabiat hodisalari insoniyatga katta kulfat keltiradi. Lekin ularning orasida eng dahshatlisi zilziladir. Hech bir kataklizm zilziladek vayronaga olib kelmaydi va insonlar hayotiga zomin bo‘lmaydi. YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra zilzila keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar orasidagi qurbonlar bo‘yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o‘rinni egallaydi. Har bir odam zilzila nima ekanligini biladi, ammo u nima sababdan kelib chiqishini bilmaydi. Vulkan otilishi, tog‘larda ko‘chki rivojlanishi, yirik meteoritning yerga urilishi, yadro bombasi portlashi, foydali qazilmalarni qazib olish – bularning barchasi zilzilaga sababchi bo‘lishi mumkin. Ammo bunda litosfyera plitalarining harakati etakchi ahamiyatga ega. Bunday plitalarning tutashish chegaralarida zilzilalarni keltirib chiqaruvchi tektonik kuchlanish to‘planadi. Plitalar bir-biridan uzoqlashishi, tutashish chegaralari bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalishlarda siljishi, bir-birining ustiga surilib chiqishi mumkin. SHu tufayli yer yuzasida turli ko‘rinishdagi relef shakllanadi. Litosfyera plitalarining ba’zi joylarida zilzila keltirib chiqaruvchi yer yoriqlarining vujudga kelishi yoki muayyan qismining ko‘tarilishi kuzatiladi. Tog‘li relefga ega bo‘lgan mintaqalar eng seysmofaol hududlar hisoblanadi. Xitoy, YAponiya, CHili, Pyeru, O‘rta Osiyo shular jumlasidandir. Bu joylarda eng yirik talofatlarga olib kelgan va minglab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan zilzilalar sodir bo‘lgan. Masalan, XX asrdagi eng kuchli zilzila 1976 yilning 28 iyulida Xitoyda sodir bo‘lgan. Gipotsentri Tiyon-SHon ostida bo‘lgan bu zilzila 650 mingdan ortiq kishilarning hayotdan ko‘z yumishiga sababchi bo‘lgan. Ulkan darzliklar butun uylarni, poezdlarni domiga tortib ketgan, temir yo‘llarni qirqib o‘tgan. Zilzila hodisasini seysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila yer po‘stining ostki qismidagi, jumladan, mantiyadagi moddalarning saralanish jarayonida vujudga keladi. Bunda hosil bo‘lgan tebranma to‘lqinli harakatlar zilzila markazidan atrofga va yer yuzasi bo‘ylab tarqaladi. Zilzilaning dastlabki harakatidan keyin ham yer ichida saqlanib qolgan ortiqcha enyergiya evaziga yer po‘stining ayrim qismlari ma’lum vaqtgacha bot-bot tebranib turadi. Yer sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib keluvchi elastik to‘lqinlarning urilishidan kelib chiqadi. Agar zilzila markazidan yo‘nal-gan to‘lqin yer sirtiga tik yoki unga yaqin burchak ostida urilsa, yer ustidagi jismlar yuqoriga ko‘tari-libtushadi. To‘lqin qiya urilganda esa yer ustidagi jism-lar gorizontal yo‘nalishda suriladi, ba’zan ular qayiqqa o‘xshab chayqaladi, daraxtlar og‘ib, yana tiklanadi, imorat bezaklari ko‘chib tushadi. Zilzilalarni tahlil qilishda zilzila o‘chog‘i, gipotsentr, epitsentr, izoseyst va boshqa tushunchalardan foydalaniladi (62-rasm). Zilzila o‘chog‘i – bu yer qa’rida oniy buzilishga uchraydigan tog‘ jinslarining hajmi. Yer ichidagi zilzila markazi - gipotsentr, uning yer yuzasidagi proeksiyasi - fokusi epitsentr deb ataladi. Izoseyst – tebranishlar kuchi teng bo‘lgan chiziq. Litosfyera va astenosfyeradan tarkib topgan tektonosfyerada bunday jarayonlar natijasida gipotsentrda mexanik enyergiya hosil bo‘ladi. Bu enyergiya gipotsentr atrofidagi qatlamlarga elastik to‘lqinlar tarzida yoyiladi. -rasm. Zilzila o‘chog‘ining tuzilish sxemasi. I.2 Vulkanizim va zilzila uning relefga tasiri Endodinamik jarayonlar ichida bevosita kuzatish va tekshirish mumkin bo‘lganlaridan biri vulkanizmdir. Vulkanizm magmatizm jarayoniniig bir qismi bo‘lib, bunda yer yuzasiga magma mahsulotlari otilib yoki oqib chiqadi. Yyer sharidagi eng yirik vulkanlar. Afrikadagi Kilimanjaro - 5895 m, CHimboraso (Ekvador) - 6267 m, Popokatepet (Meksika) - 5452 m, Klyuchi Sopkasi (Kamchatka) - 4750 m, Mauna - Loa (Gavayi orollari) - 4166 m (okean tagidan 10 ming m). Etna (O‘rta dengiz) - 3263 m, Stromboli vulkani (O‘rta yer dengizi) - 900 m hisoblanadi. Vulkanizm jarayonini odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulkan otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy jarayonni ilohiy kuchga bog‘lab kelganlar. Vulkan harakati tufayli turli yangi reef shakllari hosil bo‘ladi. Ularning orasida vulkan konuslari asosiy ahamiyatga ega (73-rasm). Daslab magma o‘chog‘ida vujudga kelgan magma burdalan-gan zonalar yoki yer yoriqlari bo‘ylab yer sirtiga intiladi. Vulkan mahsulotlari chiqadigan kanal bo‘g‘iz, uning og‘zidagi doira shaklidagi pastkamlik kratyer deb ataladi. Ba’zan vulkan apparatlarining yon tomonlarida yeriqlar paydo bo‘ladi, u yerdan ham vulkan mahsuloti chiqaboshlaydi. Bu xildagi vulkan parazit vulkan deb ataladi. Ulardan ham ko‘p miqdorda lava chiqishi mumkin. Vulkan ildizi, ya’ni uning birlamchi magmatik o‘chog‘i 60-100 km chuqurlikdagi astenosfyera qatlamida joylashgan bo‘ladi. Yer po‘stining 20-30 km chuqurligida ham ikkilamchi magmatik o‘choq joylashgan bo‘lib, u bo‘g‘iz orqali vulkanni bevosita oziqlantiradi. Vulkan konusi otilib chiqqan mahsulotlardan tuzilgan. Konus uchidagi kratyer ba’zan suv bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Kratyer diametri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Klyuchevsk Sopkasiniki 675 m, Pompeyni vayron qilgan Vezuviy vulkaniniki esa 568 m. Vulkan otili-shdan hosil bo‘lgan relef shakllari xilma - xildir. Masalan, Maar tipidagi vulkan kratyerining atrofi tuf yoki vulkan kulidan iborat. Vulkan kratyerining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli voron-kaga o‘xshash, kratyeri ko‘pincha suv bilan to‘lib, ko‘l hosil qiladi. Vulkan otilganidan so‘ng kratyer emiriladi va tik devorlarga ega bo‘lgan cho‘kma – kaldyera hosil bo‘ladi. Kaldyeralar gaz va bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli portlash evaziga vujudga kelishi mumkin (74-rasm). Kaldyeralar aylana shaklda, chetlari asosan tik, ichki devorlari vyertikal bo‘lishi mumkin. Kaldyeralarning o‘rtasida keyin paydo bo‘lgan yosh konuslari kuzatiladi. Ba’zi kaldyeralarning diametri ko‘plab kilometrlarga boradi, masalan, Alyaskadagi Aniakchan vulkanining kaldyerasi 10 km ni tashkil etadi. Keyinchalik kaldyeralar suvga to‘lib, yirik ko‘lga aylanadi. Bunday ko‘llardan biri AQSHdagi Kreytyer (inglizcha Cratyer Lake, Kreytyer ko‘li) ko‘li hisoblanadi (75-rasm). 73-rasm. Vulkan qurilmasining tuzilishi. 1-birlamchi magma o‘chog‘i; 2- tektonik yoriq; 3-ikkilamchi magma o‘chog‘i; 4-parazit vulkan; 5-bo‘g‘iz; 6- kratyer; 7- vulkan konusi. Ko‘l Maunt-Mazam vulkanining buzilganidan so‘ng bundan 7700 yil ilgari hosil bo‘lgan. U kaldyerani qisman to‘ldirgan. O‘lchamlari 8 x 9,6 km, o‘rtacha chuqurligi 350 m. Maksimal chuqurligi 594 m bo‘lib, AQSHdagi ko‘llar orasida eng chuquri hisoblanadi va dunyoda chuqurligi bo‘yicha ettinchi o‘rinni egallaydi (Baykal - eng chuqur ko‘l). Kaldyeraning cheti okean sathidan 2130 - 2440 m balandda joylashgan. Vulkanizm Hozirgi zamon tushunchasi bo‘yicha vulkanizm magmatizmning tashqi effuziv shakli deb nomlanuvchi Yer qa’ridan magma massasining yer yuzasiga qarab harakatlanish jarayoni hisoblanadi. Sayyoramizning 50 dan 350 km gacha etadigan chuqurliklarida suyuqlangan modda – magma hosil bo‘ladi. Yer po‘stining burdalangan va yer yoriqlar zonalari bo‘ylab magma ko‘tarilib chiqadi va u yer yuzasiga lava shaklida quyuladi. Magma lavadan farqli o‘laroq uchuvchi komponentlarga ega bo‘ladi. Bu gazlar yer yuzasida bosimning pastligi tufayli magmadan ajralib chiqib, atmosfyeraga qo‘shilib ketadi. Magma yer yuzasiga quyulganda vulkanlar hosil bo‘ladi. Vulkanlar uch turkumga: maydonli, yoriqli va markaziy vulkanlarga ajratiladi. Maydonli turkumidagi vulkanlar. Hozirgi vaqtda bunday vulkanlar uchramaydi yoki ular mavjud emas desa bo‘ladi. Bunday vulkanlar yer po‘sti hali uncha qalin bo‘lmagan vaqtlarda vujudga kelgan. Bunda juda katta hajmdagi suyuq lavalar yer yuzasining yirik hududlarini qoplagan. Maydonli vulkanlar arxey va protyerozoy akronlarida yerning protopo‘sti rivojlanishida katta ahmiyatga ega bo‘lgan. Darzlik turkumidagi vulkanlari. Ular yer yuzasiga yirik yer yoriqlari bo‘ylab otilib chiqadi. Vulkan apparati ochilib qolgan yoriq shaklida bo‘ladi. Darzliklardan chiqadigan asosli magma - bazalt mahsulotlari suyuq bo‘lib, yer betiga bir tekisda quyilib, bora - bora qalqonsimon shaklni oladi. Yerning rivojlanishidagi muayyan bosqichlarida bu vulkanizm turi keng miqyoslarda sodir bo‘lgan. Natijada yer yuzasiga juda katta miqdorda vulkan matyeriallari – lavalar oqib chiqqan. Hindistonda bunday maydonlar kengligi 5.105 km2 va o‘rtacha qalinligi 1 dan 3 km gacha boradigan Dekan platosini tashkil etadi. Ular AQSHning shimoliy-g‘arbida va Sibirda ham mavjud. U vaqtlarda yer yoriqlaridan quyuladigan bazalt lavalari tarkibida kremnezem (50%) kam va ikki valentli temirga boy (8-12%) bo‘lgan. Lava harakatchan, suyuq bo‘lganligi sababli oqib chiqqan joyidan yuzlab kilometr uzoqlarga yoyilib ketgan. Ba’zi vulkan lavalarining oqimi 5-15 km ni tashkil etgan. AQSHda, Hindistondagi kabi, ko‘p yillar davomida juda katta qalinlikdagi effuziv jinslar to‘plangan. Bunday yassi xaraktyerli pog‘onasimon tuzilishga ega bo‘lgan lava hosilalari platobazaltlar yoki trapplar deb nom olgan. Hozirgi vaqtda darzlik vulkanizmi Islandiyada (Laki vulkani), Kamchatkada (Tolbachi vulkani ), YAngi Zelendiyaning bitta orolida rivojlangan. Islandiya orolidagi eng yirik lava quyulishi uzunligi 30 km ga boruvchi Laki yer yorig‘i bo‘ylab 1783 yilda sodir bo‘lgan. Bunda ikki oy maboynida yer yuzasiga lava quyulib turgan. SHu vaqt davomida 12 km3 bazalt lavasi oqib chiqib, atrofdagi 915 km2 maydonni 170 m qalinlikdagi qatlam bilan qoplagan. Shunga o‘xshash hodisa 1886 yili YAngi Zelandiya orollaridan birida kuzatilgan. Ikki soat davomida 30 km masofada diametri bir necha yuz metrni tashkil qilgan 12 ta kratyerlardan lava otilib chiqib turgan (76-rasm). Vulkan otilishi portlash va kul chiqish bilan birga kechgan, natijada 10 ming km2 maydon vulkan mahsulotlari bilan qoplangan, darzlik yoqinida uning qalinligi 75 m ga etgan. Portlash samarasi darzlikka tutashgan suv havzalaridan bug‘lanish tufayli kuchaygan. Suv borligi tufayli bunday portlashlar freatik nomini olgan. Portlashdan so‘ng ko‘l o‘rnida uzunligi 5 km va kengligi 1,5-3 km bo‘lgan grabensimon botiqlik hosil bo‘lgan. Markaziy turkumdagi vulkanlar. Bu effuziv magmatizmning eng keng tarqalgan turkumidir. Markaziy vulkanlar doimo bir kanaldan otilib turadi. Ular konus shaklida, yonbag‘ri 30 - 40°li qiyalikka ega bo‘ladi (77-rasm). Markaziy vulkan kratyerlarining diametri ko‘pincha 500 - 2000 m bo‘lib, ba’zan 25 - 75 km gacha (Afrikada), chuqurligi esa bir necha 100 m ga boradi. Hozirgi vaqtda yer sharida rivojlangan harakatdagi va so‘ngan vulkanlarning ko‘pchiligi markaziy turkumdagi vulkanlardir. -rasm. Darzlik zonasida joylashgan vulkanlar. II-bob. Relefni hosil bo’lishida ekzogen omillar tasiri I.1 Nurash va relef. Yer po‘stida va uning yuza qismidagi barcha o‘zgarishlarga sababchi bo‘lgan ikkita qudratli kuch bor. Ularga endogen va ekzogen kuchlar yoki jarayonlar deb nom byerilgan. Birinchisining harakatga keltiruvchi manbai Yerning ichki enyergiyasi bo‘lsa, ikkinchisiniki tashqi, asosan - Quyosh enyergiyasidir. Endogen kuchlar bunyod etuvchi xususiyatga ega bo‘lsa, ekzogen kuchlar barbod etuvchi vazifasini bajaradi. Masalan endogen kuchlar Yer yuzasining barcha notekisliklarini bunyod etsa, ekzogen kuchlar ularni tekislashga harakat qiladi. Ekzogen (yunoncha - exo - tashqi, depon - kelib chiqish, paydo bo‘lish) jarayonlar Yer yuzasida sodir bo‘ladigan tabiiy hodisalar bo‘lib, ularni harakatga keltiruvchi manba quyosh enyergiyasidir. SHuningdek ekzogen jarayonlar litosfyeraning atmosfyera, gidrosfyera va biosfyeralar bilan o‘zaro ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan tabiiy hodisalardir. Ekzogen jarayonlar asosan yer po‘stining yuza qismini o‘zgartiradi. Barcha ekzogen jarayonlar tog‘ jinslarini emiradi (nurash, yeroziya, denudatsiya, abraziya, ekzaratsiya), emirilgan jinslarni tashiydi (ko‘chiradi) va to‘playdi (akkumulyasiya). Ana shu tabiiy hodisalar tufayli yer yuzasining relefini tekislaydi. Lekin ekzogen jarayonlarning faolligini ko‘p holatlarda endogen jarayonlar belgilab byeradi va har ikkalasi qarama-qarshiliklar kurashi va birligi qonuni asosida namoyon bo‘ladi. Masalan, tog‘lar (vulkanik, tektonik) qanchalar tez va baland ko‘tarilsa, ularning emirilishi shunchalar tezlashadi. Bunda yer po‘stida modda va enyergiya almashinuvi kuzatiladi: tog‘lar emirilib, pasaya boradi, tekisliklar esa, cho‘kindi jinslar bilan to‘lib, ko‘tarila boshlaydi. Yer po‘stidagi mavjud muvozanat buzilib, tektonik harakatlar yangidan faollashish bosqichiga o‘tib, vulkanlar harakatlanishi, dahshatli zilzilalar sodir bo‘lishi mumkin. Demak, bu ikkala kuchlar o‘zaro dinamik birlikda rivojlanadi. SHuning uchun ham geologik - geomorfologik tadqiqot ishlarining uslubiy asosi endogen va ekzogen kuchlarining o‘zaro nisbatini tahlil qilish hisoblanadi. Quyosh enyergiyasi va boshqa tashqi kuchlar ta’sirida sodir bo‘ladigan yer po‘stining yuza qismidagi barcha tabiiy hodisalarni ekzogen jarayonlar deb ataladi. Ekzogen jarayonlarni ikkita yirik guruhga: quruqlikdagi va suvli muhitdagi jarayonlarga ajratish mumkin. Quruklikdagi ekzogen jarayonlarga nurash, shamol, vaqtincha va doimiy oqar suvlar va muzliklar, suvli muhitdagilarga dengiz va okean suvlari, ko‘l va botqoqliklar, yerosti suvlarining faoliyati tegishlidir. Suv oqimi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar tog‘ jinslarining emirilishi, yerilgan matyeriallarning tashilishi, daryo, delta yotqiziqlari, umuman yeroziya, ko‘chirish va to‘plash jarayonlari majmuasidan tashkil topadi. Ekzogen jarayonlarning vaqt davomida rivojlanishiga asosan uchta (tektonika, iqlim, antropogen) omillar ta’sir etadi va to‘rtta bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda ekzogen jarayonlar kuchayadi va unga mos holda landshaftlarning o‘zgarishi jadallashadi. Ikkinchi bosqichda ekzogen kuchlarning zaiflasha borishi va landshaftlarning o‘zgarishi o‘rtasida muvozanat yuzaga keladi. Bu mutanosiblik ma’lum vaqt davom etadi. Uchinchi bosqichda ekzogen jarayonlarning tobora zaiflashuvi uzoq muddatlarda davom etishi hisobiga landshaft tiplari yangi sharoitga moslasha boradi. To‘rtinchi bosqichda dinamik muvozanat holatida rivojlanish muhiti shakllanadi. Bu holat biror kuch ta’sir etmasa, uzoq geologik vaqt davomida ekzogen jarayonlar bilan landshaft tiplarining mutonasibligi o‘zgarmaydi. Quyida ekzogen jarayonlarga tegishli bo‘lgan nurash, shamol, suv, muzlik, dengiz va okean, ko‘l va botqoqlik, yerosti suvlarining ta’siri, tuproq hosil qiluvchi jarayonlar haqida ma’lumotlar keltiramiz. Nurash jarayonlari CHo‘kindi hosil bo‘lish muhiti ko‘p omilli bo‘lib, unda hududning iqlimi, relefi va geotektonik rejimi muhim ahamiyatga ega. Ulardan har birining o‘zgarishi cho‘kindi hosil bo‘lish jarayoni xususiyatlariga keskin ta’sir etadi. Demak, turli iqlim, relef va geotektonik rejimda nurash jarayoni turlicha kechadi. Yer yuzasida ochilib yotgan birlamchi tog‘ jinslarining havo, suv va muzlik, haroratning o‘zgarishi va boshqa tabiiy-kimyoviy hodisalar hamda organizmlar ta’sirida parchalanishiga nurash deyiladi. U nurash omillariga qarab fizik, kimyoviy va biologik nurashga bo‘linadi. Fizik nurash haroratning keskin o‘zgarishi, suv va havo oqimlari, muzlarning harakati natijasida tog‘ jinslarining mexanik parchalanishi orqali amalga oshadi. Tog‘ jinslarini tashkil etuvchi minyerallarning issiqlikdan kengayish xususiyatlari turlicha bo‘lganligi tufayli ular haroratning keskin sutkalik o‘zgarishida turli miqdorda kengayadi va torayadi. Bu tog‘ jinslarida dastlab juda mayda darzliklar rivojlanishiga olib keladi. Darzliklarga suv singib, muzlaydi. Natijada darzliklar yanada kengayadi. Yirik kristall donali jinslarda minyerallarning dezintegratsiyasi – donalarning bir-biridan ajralib ketishi sodir bo‘ladi.