RNK-saklovchi viruslar keltirib chiqaruvchi yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari: Orto-, paramiksoviruslar, pikarnoviruslar Ma’ruza rejasi: 1. Viruslar keltirib chivaruvchi kasalliklarning umumiy xarakteristikasi. 2. Gripp viruslari, Paromiksoviruslar Epidemik paratit (tepki) kizamiq (kor) virusi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalariva o‘stirilishi -chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diagnostikasi, davolash va oldini olish Viruslar boshqa mikroorganizmlardan morfologik va fiziologik jihatdan farq qiluvchi alohida bir gruppa mikroorganizmlar hisoblanadi. Viruslarni o‘stirish va tekshirish usullari bakteriyalarnikiga qaraganda boshqacha bo‘lib, mikrobiologiya fanidan bu soha alohida bo‘lim sifatida rivojlanib bormoqda. Viruslar turli xil yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi hujayralar ichida bo‘ladigan kichik mikroparazitlar hisoblanib, viruslar va virusli kasalliklar haqidagi ta’limot virusologiya deyiladi. Viruslar borligini birinchi bo‘lib 1892 yilda rus olimi Dmitriy Nosifovich Ivanovskiy tomonidan isbot qildi va bu mikroorganizmlarni u viro olamiga kiritgan. Ivanovskiy 1864 yilda Peterburg guberniyasida tug‘ilgan bo‘lib 1883 yilda Peterburg universitetini fizika-matematika fakultetiga uqishiga kiradi. Ivanovskiy ilmiy biologik krujoqqa qatnashib o‘simliklar anatomiya va fiziologiyasi bo‘yicha ish olib boradi. 1888 yilda u tamaki barglari kasalliklari to‘g‘risida ma’lumot beradi. 1886 yilda A.D. Mauech Gollandiyada tamaki kasalligini zamburug‘lar keltirib chiqarishini aytgan edi. Ivanovskiy esa tamakikasalligini zamburug‘dan tashqari noma’lum kelib chiqishi jihatidan boshqa mikroorganizmlar tomonidan sodir bo‘lishini aytadi. Shu munosabat bilan Ivanovskiy ilmiy tekshirishishlari olib borib 1892 yilda tamaki barglarida mozaika kasalligini shamberglan filtridan o‘tuvchi bakteriyalar keltirib chiqaradi degan xulosani aytadi. Bu mikrorganizmlarni Ivanovskiy sun’iy oziq muhitlarda o‘smasligini aytadi. Lekin bu mikroorganizmlarni borligini Ivanovskiy butun dunyoga e’lon qilmaydi va tasodifan daniyalik olim Beyring Ivanovskiy yozgan maqolalarini o‘qib qolib, uni xatosini tushuntirib beradi. Bu mavjudotlarni esa u virus deb atadi (virus so‘zi lotincha bo‘lib tarjimada zahar degan ma’noni beradi). SNGdavlatlarida 1892 yil 12 fevralda viruslarni rus olimi Ivanovskiy kashf qilgan deb tan olishadi, lekin butun dunyoda buni tan olishmaydi, butun dunyoda Beyringni tan olishadi. 1901 yildadaniyalik olim bu mavjudotlarni viruslar deb nomlaydi. Tuzilishi. Viruslarni kattaligi va shakli har xil bo‘lishiga qaramasdan ularda nuklein kislota, uni o‘rab turuvchi oqsildan iborat kapsid va oqsil uglevodlardan iborat superkapsid mavjuddir. Kapsid degani lotinchadan o‘zbekchaga tarjima qilinganda quti degan ma’noni beradi. Oddiy viruslarda superkapsid bo‘lmaydi, murakkab viruslarda esa superkapsid bo‘ladi. Viruslarga ma’lum bir forma olish simmmetrik shaklda ya’ni ikkiga bo‘linsa ikki tomonda ham bir xildagi narsalar bo‘ladi. Viruslarni kattaligiga kelsak viruslar ichida eng katta virus chechak virusi hisoblanib kattaligi 250-300 nm, eng kichik virus esa enteroviruslar hisoblanib kattaligi 17-25 nm, o‘trachasi esa gripp viruslari hisoblanib kattaligi 100-120 nm ni tashkil qiladi. Shakliga kelsak viruslarni shakli ham har xil bo‘lib, masalan: gripp virusi dumaloq yoki sharsimon, qutirish virusi o‘qsimon, chechak virusi esa burchaklari yumaloqlashgan g‘ishtsimon shaklarda bo‘ladi. Ko‘payishi. Viruslar dis. Yutiv yo‘l bilan yoki o‘z-o‘zini yig‘ish yo‘li bilan ko‘payadi. Viruslarni ko‘payishi hujayra bilan aloqa jarayonida sodir bo‘ladi va quyidagi bosqichlarda boradi: A) virusni hujayraga yaqinlashishi va uning yuziga yopishishi. B) virus yoki nuklein kislotasining hujayra ichiga kirishi. V) virus genomining ozod bo‘lishi deproteinizatsiya. G) ertavirus oqsilining sintezi. D) virus komponetlarini sintezi nuklein kislota kechki oqsillar. E) virionlarni mustaqil ravishda yig‘ilib shakllanishi. Yo) viruslarning hujayradan chiqishi. (Masalan: viruslarni ko‘payishiga misol bitta mushuk xonagakirdi, bu yerda mushuk virus rolini xona esa hujayra rolini bajaradi. Mushuk xonaga kirgandan keyin uni xonani bir burchagida boshi va bir burchagida oyoqi 10 ta boshqa bir burchagida ichaklari yana 10 ta va boshqa joylari alohida-alohida ko‘payadi va ma’lum bir muddatdan keyin signal keladi va shu signal asosida xonada 10 ta mushuk yig‘ilib shakllanib 10 ta mushuk shu xonadan chiqib ketadi). Viruslar asosan ikki holatda bo‘ladi. 1) hujayra ichida vegetativ holatda: 2) tashqarida esa virion holatda bo‘ladi (shuning uchun ham u tashqarida o‘lmasdan saqlanishi va bemor odam organizmidan tashqariga chiqib sog‘lom odamga o‘tib kasallik keltirib chiqaradi). Viruslarni xillari: 1) adeno satilliklar (satillik- yo‘ldosh degan ma’noni beradi). 2)proviruslar ba’zi viruslar hujayraga kiradi-yu, lekin ko‘payishi uchun kuchi yetmaydi, natijada ular hujayra sitoplazmasida yashab qoladi. Proviruslar xo‘jayin hujayraga kiradi-yu u shu hujayra sitoplazmasid ayashab qoladi. 3) Defekt viruslar. (Ma’lum bir kamchiligi bor viruslar hisoblanib, ma’lum bir kasallik chaqirib bilmaydi). 4) Plazmidlar bularni bir vaqtlar viruslar ekanini isbot qilishgan. Plazmidlar xo‘jayin hujayraga kirib ma’lum bir funksiyani bajarishi mumkin. 5) Viriod bu virus tuzilishiga ham ega emas hisoblanadi masalan viruslar RNK si 3700 dan iborat bo‘lsa viriodda esa 170 tadan iborat bo‘ladi. 6) Oqsil bo‘lakchalari, ya’ni Prion deb atalib bular kasallik chaqirish xususiyatiga ega. Bu yuqorida aytilganlarni olimlar viruslar deb atashmaydi lekin bular virus bo‘lmasa nima axir degan savolga javob yo‘q va shuning uchun ham ularni viruslar qatoriga kiritilib o‘rganiladi. O‘stirish. Viruslar sun’iy oziq muhitlarda o‘stirilmaydi. Viruslarni 1900 yillarda laboratoriya hayvonlarida o‘stirib o‘rganila boshlanilgan, lekin bu yerda ma’lum bir muammolar kamchiliklar bor edi. A) masalan hayvonlarga yuborilgan viruslar o‘smay qolish holatlari kuzatilgan. B) viruslarni odam organizmidan hayvon organizmiga yuborgan virus o‘z xususiyatini o‘zgartirib yuborish holatlari kuzatilgan. 2) 1937 yilda virusologiya fanidan revolyusiya sodir bo‘ldi, chunki o‘sha yili Bernet viruslarni tovuq embrionida o‘stirib olishga muvaffaqat bo‘ldi. Oradan 20 yillar o‘tishi bilan bu usul ham ish bermay qoldi. Nima uchun: A) chunki viruslarni biz tovuq embrionida 28 kundan ortiq ushlab tura olmaymiz. B) ba’zi bir viruslar faqat odam organizmida rivojlanadi va bularni tovuq embrionida o‘stirib bo‘lmaydi. V)agarda o‘sgan taqdirda ham bular bizga boshqa bir xususiyatlarni berishi mumkin ekan. 1950 yillarda amerikalik olimlar viruslarni o‘stirish sohasida yangi usullardan foydalana boshladilar. Bularga: 1) birlamchi to‘qima kulturalari bunda organlar olinadi va maxsus gomogenizatorlar bilan parchalanib parchalangan hujayralar tripsin yordamida ajratib olinadi. Bu to‘qima hujayralarini Xenks 199 modda va IGL oziq muhitlarida saqlanadi. Keyinchalik bu usul ham foyda bera olmay qolish holatlari kuzatila boshlandi chunki hujayralarni gomogenizatsiya qilganda to‘liq hujayra bo‘lmasligi va hujayra shok holatida bo‘lishi natijada bu yerda ham virus o‘smay qolishi mumkin. 2) kayta o‘stirilgan to‘qima kulturalari. 3) Diploid to‘qima kulturalari ishlatila boshlandi (buni olish qiyin shuning uchun bunday usul borligini bilsak shuni o‘zi kifoya). Viruslarni organizmga tushishi. Viruslar kasallik chaqirishi uchun albatta hujayra ichiga tushishi kerak. Birinchi bosqichda viruslarni xo‘jayin hujayralar bilan munosabati adsorbsiya ya’ni virus hujayraga kelib birikishi kerak. Ikkinchi bosqichda viropeksis ya’ni viruslarni hujayraga kelib birikkan joyini eritib ichkariga kiradi va bu holat viorpeksis deb ataladi. Uchinchi bosqich bu virusni yechintirilish bunda virusni kapsidi va superkapsidi lizislar yordamida erib ketib yokiDNK si yoki RNK si saqlanib qoladi. To‘rtinchi bosqichda o‘sha saqlanib qolgan modda hujayra genetik apparatiga kelib birikadi va o‘zi uchun kerak bo‘lgan oqsillarni ishlatib chiqaradi. Beshinchi bosqich. Virus ribosomalarini sintezi, Oltinchi bosqichda bu avval aytganimizdek o‘z-o‘zini yig‘ish bosqichi hisoblanib, bu yig‘ish bosqichi ma’lum bir signaldan keyin sodir bo‘ladi (afsuski biz bu signal qachon va qancha davrdan keyin berilishini bilmaymiz). Ettinchi bosqich. Viruslarni hujayradan chiqib ketishi 2 xil yo‘l bilan: 1)portlash yo‘li bilan bunda hujayra portlaydi va keyin virus chiqib ketadi bu yo‘l bilan oddiy viruslar chiqadi. 2)kurtaklanish yo‘li bilan bunda viruslar hujayradan tashqariga chiqishda hujayra devoridan bir bo‘lagini olib chiqib ketadi va shu hujayra devori virusni super kapsidi bo‘lib xizmat qiladi va shuning uchun superkapsid tarkibida oqsil lipid va boshqa moddalar bo‘ladi. Viruslarni bor yo‘qligini bilish va xususiyatlarini aniqlash uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. A) yorug‘lik lyuminissent va elektron mikroskoplar. b) ultrafiltrlash va ultra sentrefugallar. V) sitoximik usul. G) radioaktiv izotoplar va avtoradiografiya texnikalari. D) rentgenostruktur analizi. E) gemaggyutinatsiya jarayoni. Yo) gemadsorbsiya jarayoni. J) serologik jarayon (GATR, KBR, NR, PR). Asosan viruslar bilan maxsus virusologik laboratoriyalarda ishlanadi. Virusologik laboratoriya boshqa laboratoriyalardan alohida joylashadi sterilllangan materiallar bilan ishlash uchun alohida xonalarga ega bo‘lishi zarur. Laboratoriyada asosan steril idishlari,muzlatgich,zararsizlantirish uchun suyuqliklar,bakteriotsid lampalar va boshqa har xil asboblar bilan jihozlangan bo‘lishi zarur. Virusologik laboratoriyada ishlashda maxsus ko‘zoynak va rezina qo‘lpoqlari yordamida ish olib borish lozim. Laboratoriya hayvonlari bilan alohida ajratilgan xonalarda ishlash va ishlatish uchun olingan hayvonlarni o‘lik tanasi ulardan olingan tekshirish ashyolarini avtoklavda zararsizlantirishi yoki yoqib yuborilishi zarur. Laboratoriya tekshirish ishlari yakunlangandan keyin laboratoriyadagi buyumlar zararsizlantiriladi. Umuman viruslar bilan ishlash uchun sog‘liqni saqlash vazirligining epidemiyaga qarshi boshqarmasini ruxsati bo‘lishi kerak. Ortomiksoviruslar oilasi Gripp. Ortomiksoviruslar oilasiga 2 ta avlod kiradi: 1) influenzavirus influenkavirus Gripp A, B. 2) shartli influenzavirus S shartli influensavirus S. Gripp nafas yo‘llarining o‘tkir virusli isitma bilan kechadigan kasalligi,asosan nafas yo‘llari shilliq qavati yallig‘lanib intoksikatsiya bilan kechadi va aytarli uzoq davom etmaydi. Gripp virusini 1933 yilda Slist Endryus va Leydnou kashf qilishgan bo‘lib bu virusni grippni A tipi deb belgilandi. 1940 yilda Frensis va Medjill gripp B virusini, 1947 yilda esa R. Teyler gripp S virusini kashf qilishdi. Morfologiyasi. Gripp virusi sferik yoki ipsimon shaklidabo‘lib kattaligi 80-100 nm ni tashkil etadi. Nukleokapsidning simmetriya tipi spirallipouglevod proteidli parda bilan qoplangan. Virus oqsillari 7 tabir biridan farq qiladigan polipeptidlardan tashkil topgan bo‘lib shundan 4 tasi nukleokapsid bilan 3 tasi esa tashqi qavati bilan bog‘liq hisoblanadi. Gripp virusi qavati tarkibiga gemagglyutinin va neyraminidazalar kiradi. Bundan tashqari gripp virusi RNK polimeraza fermentiga ham ega hisoblanadi. AG tuzilishi. Gripp virusi asosan 3 ta tipgaA, B, S tiplarga bo‘linadi. Bular 2 ta AG ushlaydilar. 1)S-AG tipga xos bo‘lib, virus nukleoproteidi bilan bog‘langan bo‘lib buni KBR bilan aniqlanadi. G) virus pardasida lipo-mukoproteid tabiatiga ega bo‘lgan V-AG bor. Uning tarkibiga gemaglyutinin va neytraminidaza fermenti kiradi. Virusni shtamm va kenja tipga spesifikligi V-AG ga bog‘liq. Gemagglyutinin va neytraminidazalar o‘zgarib turadi. Odam gripp virusi gemagglyutininin 4 ta kenja tipi NO, N1, N2, N3 va neyramitsidazani N1, N2 kenja tiplari mavjuddir. Gemagglyutinanining mustaqil 4 ta tipi gripp A virusini kenja serotipi AO,A1, A2 vaA3 viruslarga muvofiq kelsa neyrominidazani 2 ta N tipini N1 (AO,A1 viruslar uchun umumiy) N2 tipi esa (A2,A3 viruslari uchun umumiy hisoblanadi. Gripp A virusini u yoki bu yuza AGlari borligi tufayli A (NO, N1) A N1, N2 deb belgilanadi. O‘stirish. Gripp virusi 11-12 kunlik tovuq embrionini xorion allantoni pardasi amniotik yoki allentois bo‘shlig‘ida odam, maymun, dengiz cho‘chqalari birlamchi tripsinlashtirilgan buyraklari hujayralarida o‘stiriladi. Albatta bu yerda masalan tovuq embrionini necha kunliligi harorat va zararlash usullari va kiritilayotgan virus konsentratsiyasiga bog‘liq bu viruslarni o‘stirishda. Chidamliligi. Xona haroratida gripp virusi bir necha soatda shaktivatsiyaga uchraydi. 650S haroratda 5-10 minutdan keyin xalok bo‘ladi. Ko‘rinishiga o‘ta sezgir bo‘lib ishqorli va kislotali muhitlarda tezda buziladi. Dez. Dori mahsulotlari xloramin, xlorli oxak, formalin va boshqalar ta’sirida ham tezda xalok bo‘ladi. Ultrafiolet va ultratovushlar gripp virusiga o‘ldiruvchi ta’sir etadi. Gripp virusi past haroratlarga ancha chidamli hisoblanib 20 –700S larda bir necha kun saqlanib turadi. Hayvonlar uchun patogenligi. Odam A va B viruslari bilan epidemiya bo‘lib turgan paytlarda bu kasalliklar bilan uy hayvonlari kasallanishi mumkin lekin epid- k nuqtai nazardan bular odamlarda kasallik kelib chiqishida kanday rol o‘ynashlari yetarli o‘rganilmagan. Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqonlar, oq kalamushlarga intranazal yo‘l bilan kirgizilganda 2-3 kundan keyin hayvonlar kasallanishi va virus o‘pkada ko‘plab topiladi. Patogenezi. Kasallik manbai bo‘lib bemor odam kasallikni dastlabki kunlarida ayniqsa xavfli hisoblanadi. Bemor yo‘taplganda,aksirganda va gaplashganda kasallikni 407 kunlarigacha virus ajralishi davom etadi. Virus bemor odamdan sog‘lom odamga havo-tomchi yo‘li bilan uzatiladi. Gripp virusi yuqori nafas yo‘llari shilliq pardasi silindrik epiteiysining hujayralariga kirib shu hujayralarda ko‘payadi. Bu hujayralar nekrozga uchrab xalok bo‘la boshlaydi. Viruslar esa boshqa hujayralarni zararlay boshlaydi. Viruslar o‘zlaridan endotoksin ajratib chiqarib bu organizmnign toksikatsiyaga olib keladi. Toksin asosan nerv va yurak tomir sistemasiga ta’sir qiladi. Zararlangan shilliq parda orqali virus qonga tushadi, lekin ularni qonda ko‘payishi kuzatilmaydi. Toksinni qon tomir devorlariga ta’siri natijasida bemorda gemorregiya alomatlari burundan qon ketishi, terivashilliq pardalarda mayda petexiyalar xosil bo‘lishi, alveolalar va boshmiyaga qon quyilishi kuzatiladi. Toksin m. n. s vav. n. s ga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bemorlarda bronx bezlari sekresiyasi kuchayib ko‘p shilimshiq chiqishi va brodikardiya qon bosimini pasayishi ba’zida kollaps kuzatiladi. Gripp bemor organizmida immunitet kuchlarini pasayishiga sabab bo‘ladi. Immunitetni pasayishi natijasida endogen va ekzogen infeksiyalar avj oladi. Yana gripp turli infeksiyalarni zo‘riqishiga yo‘l ochib beradi. Kasallikni yashirin davri asosan 1-2 kun davom etadi. Bemorlarda tana haroratini yuqori bo‘lishi, yo‘tal, uyqusizlik, suyaklarda og‘riq, aksirish, tomok qurishi va boshqalar kuzatiladi. Immunitet. Gripp virusi kirgan hujayralarda juda barvaqt interferon xosil bo‘lib, u virusni tarqalishiga to‘sqinlik qiladi 1 hafta oxirida gumoral antigenlolari titri ko‘payadi. Nafas yo‘llari shilliq pardasida, ya’ni shilimshiqda AT bo‘lishi aniqlangan. Grippdan sog‘aygan odam organizmida immunitet 2-3 yil o‘tgach gripp yuqishiga to‘sqinlik qila olmaydi. Chunki oldingi grippdan qolgan immunitet keyin yuqqan virusga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Davolash oldini olish. Pora yonida mikso shilimshiq degan ma’noni bildiradi. Viruslar o‘zlarini tarkibida RNK ushlaydilar. Qizamiq -bu isitma ko‘tarilishi, intoksikatsiya,yuqori nafas yo‘llari shilliq qavatining zararlanishi terida qizil toshmalarning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadigan o‘tkir yuqumli kasallikdir. Morfologiyasi. Virus RNK genomli 100-140 nm. Liikosoedrol shakllidir. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi juda uchuvchan tashqi muhitga chidamsiz bo‘lgan filtrlanuvchi virusdir. Virus asosan komplementni bog‘lovchi gemaglyutinatsiyalovchi va gemolizlovchi antigenlarni o‘zlarida ushlaydilar. Viruslar laboratoriya sharoitida odam va maymun buyragi epiteliy hujayralarida o‘stiriladi. Tabiiy sharoitda qizamiq kasalligi bilan hayvonlar kasallanishmaydi. Kasallik manbai faqat qizamiq bilan kasallangan bolalar hisoblanib kasallik sog‘lom bolalarga asosan havo-tomchi yo‘llari orqali uzatiladi. Asosan 90-95% xollarda 1 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalarda kasallik kuzatilib ular taverak atrofidagilarga kasallikni birinchi belgilari paydo bo‘lgandan ham xavfli bo‘ladi. Kasallik bilan kasallanish hamma fasllarda qayd etilsada ammo kuz-qish oylarida ko‘proq kuzatiladi. Viruslar organizmga yuqori nafas yo‘llari shilliq qavati va ko‘z orqali tushadi. Organizmga tushgan viruslar qonga o‘tadi va nafas yo‘llari epiteliysi va MNS hujayralarini zararlaydi. Kasallikni yashirin davri asosan 9-10 ba’zida 14-17, 21 kunlargacha cho‘zilishi mumkin. Kasallik asosan 3 davrga bo‘linadi. 3 kundan 5 kungacha cho‘ziladigan katta prodromal davri toshma toshish 3 kun davri 2 hafta cho‘ziladigan rekonvaleolessensiya yoki pigmentatsiya davri shular jumlasidandir. Kasallikning birinchi davriga behollik, isitmaning ko‘tarilishi, tumov,yo‘tal va kon’yuktivit xos bo‘ladi. Yana muhim diagnostik belgilardan biri lunj shilliq pardasida qizil rangli ingichka gardish bilan o‘ralgan mayda dog‘ Belskiy filatov qopliq dog‘lari va qattiq tanglayda ekzantemalarning paydo bo‘lishidir. Toshma toshishi davrida qaytadan isitma ko‘tariladi. Toshma dog‘simon papulez ko‘rinishda bo‘lib 1-kuni quloq orqasini, 2-kuni gavdani, 3-4 kuni qo‘l oyoqlarni qoplaydi. Toshma toshishining 4-kunidan boshlab toshma qanday paydo bo‘lgan bo‘lsa xuddi shunday yo‘qola boshlaydi va pigmentatsiya davriga o‘tadi. Toshma qaytayotganda teri qipiqsimon mayda po‘st tashlaydi. Bu davrga kelib isitma pasayadi, kataral holatlar kamayadi,bemorning umumiy ahvoli yaxshilana boshlaydi. Bemorlarda isitmaning qaytadan ko‘tarilishi ayniqsa go‘dak yoshidagi bolalarda kechishi mumkin bo‘lgan zotiljam kabi asoratlardan darak berishi mumkin. Yana otitlarning stomatik peratit nerv sistemasini og‘ir shikastlanishi va boshqalar kuzatiladi. Qizamiq ko‘k yo‘tal, dizenteriya kabi kasalliklar bilan birga o‘tganda juda og‘ir kechadi. Mtigirlangan qizamiq isitmaning normal bo‘lishi qizamiqqa xos belgilar yaqqol tashlanmasdan ozgina toshmalar bilan o‘tishi mumkin. Qizamiqning bu turida belskiy filetov koplik simptomlari ham bo‘lmasligi mumkin. Kasallikning bu ko‘rinishida asoratlar kuzatilmaydi. Immunitet kasallikdan keyin turg‘un bo‘lib, takror kasallanishlar kam kuzatiladi. Tashxis bu kasalikka tashxis iloji boricha erta kataral holatlar va epidemiologik anemnezni hisobga olgan xolda belskiy filatovkoplik simtomi borligiga asoslanib