ROSSIYA ISTILOSI VA MUSTABID SHO’ROLAR DAVLATI DAVRIDA
O’ZBEKISTON MADANIYATI
Reja:
1.Chorizmning Turkistonda maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosati.
2. Ma'rifatparvarlik harakati. Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko’tarilish.
3. Mustabid so vet davlati davrida O‘zbekiston madaniyati
Tayanch tushunchalar: ruslashtirish siyosati, rus-tuzem maktabi, kutubxona,
muzey, Sharq va G‘arb san’ati an’analari simbiozi, rus shaharsozligi, kvartal, grafika
san’ati, foto va kino san’ati, tasviriy va amaliy san’at, musiqa, illyustratsiya, sirk
truppasi, o‘zbek teatr san’ati, ma'rifatparvarlik harakati, jadidchilik, madaniy-
ma’rifiy jamiyatlar, gazeta, jurnal, madaniy inqilob, sovet ta’lim tizimi, qatag‘onlik
siyosati, o‘zbek ilm-fani, adabiyoti, kommunistik mafkura.
6.1. Chorizmning Turkistonda maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosati.
Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olganidan so’ng uning xalqini ma’naviy-
madaniy jihatdan tutqinlikka solish, o’zining uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga
bo’ysundirish siyosatini yuritdi. Bu siyosatning mohiyati mahalliy xalqni milliy,
tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo’q
qilish, ruslashtirishdan iborat edi. Turkiston general-gubernatorligining Farg’ona
viloyati harbiy-gubernatori Skobelev shunday deb yozgan edi: «Millatni yo’q qilish
uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’q qilsang bas,
tez orada o’zi tanazzulga uchraydi». Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga
mos siyosat yuritildi. Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari
talon-taroj qilindi. 1870-yilda Toshkentda ochilgan kutubxona va 1876-yilda tashkil
etilgan muzeyda o’lkaning ma’naviy-madaniy hayotini aks ettiruvchi oltin, kumush,
misdan yasalgan qimmatbaho buyumlar, gilamlar, amaliy san’at namunalari, tarixiy
yodgorliklar, arxiv hujjatlari, qo’lyozma kitoblar va boshqa osori-atiqalar to’plandi.
Ular ko’rikdan o’tkazilib, qimmatbaho va nodir deb baholanganlari Peterburg va
Moskvaga tashib ketildi. Ular orasida san’at darajasida ishlangan Muhammad
Rahim taxti, Amir Temur maqbarasining naqshinkor darvozasi, undagi bitiklar,
oynalar, oltin koshinlar, Ahmad Yassaviy maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon
(«Nazir-niyoz qozoni»), turli tarixiy buyumlar, noyob kitoblar va boshqalar boredi.
Islom diniga e’tiqod, ruhoniylar, masjid va madrasalar oyoq osti qilina bordi.
Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, ularning
faoliyatini tobora cheklab bordi.
XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida maorif tizimida sezilarli o‘zgarishlar
yuz berdi. Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olinishiga qadar hozirgi
O‘zbekiston hududida diniy musulmon o‘quv yurtlari (eski maktab, madrasa,
qorixona va boshqalar), ayniqsa boshlang‘ich ma'lumot beruvchi eski maktablar
keng tarqalgan edi. XX asr boshida Turkiston o‘lkasida taxminan 5 mingga yaqin
eski maktab mavjud edi. Bu maktablarda o‘quvchilarga nisbatan jismoniy kuch keng
ishlatilar edi. T. Qoriniyoziy bu haqda shunday deb yozgan edi: “Odatda bolani
maktabga olib borib, domlaga topshirguncha, ota quyidagi an'anaviy gaplarni aytar
edi: “Go‘shti – sizniki, suyagi – bizniki» va shu bilan domlaga o‘quvchini jismoniy
jazolashga ijozat berar edi”. Dehqonlarning va hunarmandlarning bolalari odatda
arab alifbosini o‘rganib va «Haftiyak»ni (Qur'ondagi ayrim suralar to‘plami)
yodlagandan so‘ng maktabni tugatar edi. Madrasalarda odatda arab va fors tillarida
boshlang‘ich ilohiyot va shariat asoslari, ba'zan dunyoviy fanlardan arifmetika,
jug‘rofiya, keyinchalik hatto rus tili ham o‘qitilgan. Qorixonalarda asosan Qur'on
suralari yodlatilib, qorilar tayyorlangan.
Rossiya tomonidan Turkiston bosib olinishi bilan maorif va madaniyat
sohasida ruslashtirish siyosati yuritildi. Turkistonlik bolalarni ruslar bilan
aralashtirib o’qitish va tarbiyalash g’oyasi ilgari surildi va 1884-yilda Toshkentda
dastlabki «rus-tuzem maktabi» ochildi. XIX asr oxirida ularning soni yuztadan oshib
ketdi. Bunday maktablarda rus va o’zbek muallimlari dars berar edi. Maqsad o’zbek
yoshlariga rus tilini o’rgatish va rus turmush tarzini singdirish edi. Chorizm
ma’murlari yerli aholi bolalarini «rus-tuzem maktablari»ga jalb qilish, qiziqtirish
uchun o’lkadagi mahalliy ma’muriyat boshqaruvida rus tilini bilganlar ishlaydi,
degan talabni qo’ydilar. Rus tilini bilgan mahalliy aholi vakillariga imtiyozlar
yaratildi. Shu tariqa, o’lkada ish yuritish asta-sekin rus tiliga o’tkazila bordi.
Mustamlakachi ma’murlar ruslashtirish siyosatini yuritsalarda, rus tilini yaxshi
o’zlashtirgan ziyolilarga shubha bilan qarardi, ular ustidan nazorat, tazyiq
uyushtirardi.
Chor ma’muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga aylantirish, uning
janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boyliklarni va yetishtirilayotgan
xomashyoni tashib ketish maqsadida temir yo’l qurilishini boshlab yubordi. 1880-
1889-yillarda zudlik bilan Krasnovodsk, Asxabad, Marv, Chorjo’y, Kushka,
Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo’qon, Andijon shaharlarini bog’lovchi Markaziy
Osiyo temir yo’li qurildi. 1890-1905-yillarda Toshkent-Orenburg temir yo’li qurilib,
Turkiston Rossiyaning markazi bilan bog’landi. 1915-yilda Buxoro-Qarshi va
Termiz-Qarshi-Shahrisabz-Kitob temir yo’li qurildi. Temir yo’llar qurilishi
munosabati bilan Rossiyadan ko’plab ishchilar, injener-texnik xodimlar ko’chib
kelishdi va ular qadimiy Turkiston shaharlariga joylashtirildi. Ruslarning kirib
kelishi natijasida shahar va qishloqlarining turmush tarzi o‘zgardi. Qishloqlar
shaharlarga aylana bordi. Shaharlar esa kattalashib, eski va yangi shahar qismiga
ajrala boshlandi. Eski shahar asosan mahalliy aholi istiqomat qiladigan joy, yangi
shahar qismida esa bosqinchilar tomonidan barpo etilgan mamuriy va madaniy
binolar hamda ruslar yashaydigan uy-joylar barpo etildi. Yangi shaharlar reja
asosida qurila boshlanadi. Chor Rossiyasi tomonidan o‘lkamizning bosib olinishi
mahalliy me'morchilikka rus shaharsozligi elementlari ta'sirini ko‘chaytirdi. Buni
asosan aholi turar-joylari, cherkovlar, savdo rastalari, vokzal va boshqa binolar
qurilishida kuzatish mumkin. Keng ko‘chalar katta maydon va xiyobonlar, ko‘p
qavatli turar-joylar XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Markaziy Osiyo shaharlari
qiyofasini o‘zgartirib yubordi. Shu davrda Turkiston general-gubernatorligini
markazi bo‘lgan Toshkent shahrining qurilishi ham o‘zgardi. "Kichik Peterburg"
deb nom olgan va rus davlatining poytaxti Peterburg shahriga o‘xshatib qurilgan bu
shahar ko‘chalari va xiyobonlari o‘z vaqtida kelgan sayyohlarni ham hayratga soldi.
Shahardagi amaldorlarning uylari, turli ma’muriy binolar, favvorali istirohat
bog‘lari shaharga Yevropa tusini berdi. Shahar ko‘chalarida, yo‘llarga tosh, konka-
ot qo’shilgan tramvay uchun temir izlarning yotqizilishi, faytunli ot va fonuslarning
paydo bo‘lishi ham shahar qiyofasiga yangi davr ruhini kiritdi. Shu davrdan boshlab
Rossiya sanoat korxonalarida ishlab chiqilgan buyumlar, masalan, lampa, samovar,
mato va yevropacha kiyim-kechaklar mahalliy aholi xonadoniga kirib kela boshladi,
musulmon xonadonida kartoshka, pomidor, baklajon va boshqa yangi sabzavotlar
ham paydo bo‘ldi.
Me’morchilik, tasviriy va amaliy san’atda ham yangi jarayonlar ro‘y berdi.
Bosma kitoblarni paydo bo‘lishi hattotlarga bo‘lgan talabni kamaytirib yubordi,
sanoat korxonalarida ishlab chiqarilgan maishiy buyumlar keng ko‘lamda kirib
kelishi esa mahalliy kustar ishlab chiqarishini sindirib bordi. Kulolchilik, bo‘z
to‘qish kabi mahsulotlarga talab pasaya bordi. Me’morchilikda an’anaviy uslublar
yangi yevropa me’morchilik uslublaridan ta’sirlana boshladi, Sharq va G‘arb san’ati
an’analari simbiozi yuzaga keldi. Shu holni tasviriy san’atda ham ko‘ramiz. XIX asr
oxiri - XX asr boshlarida Turkistonga kelgan, yoki kelib ketgan rus rassomlari o‘z
asarlarida mahalliy hayotni aks ettirgan. Ular ichida V. V. Vereshchagin, K.
Korovin, L. Benua, R. Zommer, S. Svyatoslavskiy, M. Mikeshin kabi musavvirlar
tarixiy-etnografik, badiiy tasviriy asarlar yaratib, o‘zbek xalqining turmushini,
xo‘jalik hayotini, Turkiston manzaralarini va o‘lkani bosib olish jarayonida jang
ko‘rinishlarini ifodalaganlar. Rus rassomlari ta'sirida mahalliy yoshlardan rassom va
haykaltaroshlar
yetishdi.
Ularning
ishlaridan
namunalarni
Farg‘ona
mehmonxonalarida devorlarga ishlangan manzaralar, Sitorai Mohi Xosa saroyidagi
sherlar haykallari, hovuzlarga qo‘yilgan ajdarning boshi aks ettirilgan marmar
novlar (Hovuzi Xo‘ja Zayniddin, Hovuzi Rashid) kabilarda ko‘rish mumkin.
Shuningdek, naqqoshlikda qush va hayvonlar tasvirlari ko‘paydi. Ishlangan tasviriy
san’at asarlarida milliy rasm chizish uslubi yevropa rasm chizish uslubi bilan
uyg‘unlashtirishga intilish paydo bo‘ldi. Bu xususiyatni buxorolik rassom Ahmad
Donish ishlarida ko’rish mumkin. Uning Alisher Navoyining Layli va Majnun
dostoniga ishlagan kompozitsiyalarida shu holni ko‘rish mumkin. Ahmad Donish
yozuvchi, shoir, rassom, hattot sifatida tanildi. U Rossiya shaharlarida bo‘lib yangi
hayot, voqelikka yangicha qarash tuyg‘usi bilan yashadi va mehnat qildi, uning bu
qarashlari ilmiy risolalarida, mo‘jaz rasmlarida o‘z ifodasini topdi. Donishning
mujaz rasmlarida voqelikni o‘ziga aynan o’xshatishga intilib ishlanganligi rasmda
tasvirlangan yaqin va uzoqdagi buyumlarning katta va kichik tasvirlanishida
ko’rinadi. Donish ilg‘or Yevropa san’atini qiziqib o’rgandi. Uning "Majnun
sahroda", "Rassom va shoir" kabi qator miniatyuralarida Yevropa realistik san’ati
an’analari ta’siri ishlanish uslubida, mavzuni yechishda ko‘rinadi.
XIX asr o‘rtalaridan boshlab O‘rta Osiyoda birin-ketin bosmaxonalar tashkil
etila boshlagan. Rus va mahalliy tillarda turli gazeta, jurnal va kitoblar nashr etilishi
san’at rivojiga ta’sir eta borib rassomlar safini kengaytirdi. Bu dastlabki kitobot
san’ati bilan bog‘liq rasmlar o‘ziga xos, sodda va ko‘p hollarda harf va geometrik
shakllar kombinatsiyasi, milliy naqshlarning yangi davrga moslab ishlangan
variantlari tarzida ko‘rinadi. Keyinchalik kitoblarga illyustratsiyalar ishlash
rivojlana bordi. Birinchi mahalliy rassomlar shu san’atda o‘z ijodlarini boshladilar.
1908-yilda Toshkentda nashr qilingan "Shohnoma", "Farhod va Shirin" kabi qator
kitoblar illyustratsiyalarini Faqir al-haqir Rahmatulla va Rahmatilla-bek Mulla
Abdushukur, Sa’diyning ,,Guliston’’ hamda "Gurugli” dostoniga Sirojiddin
Maxsum Siddiqiy illyustratsiyalar ishladilar. Bu illyustratsiyalarda rassomlar
mahalliy miniatyura san’ati an’analaridan ham foydalanishga intilganligi sezilib
turadi. Jumladan, "Go‘ro‘g‘li" dostoniga ishlangan miniatyuralarda Siddiqiy o‘z
qahramonlari kayfiyatini realistik talqin etishga harakat qilganligi ko‘rinadi.
Rassomlar bazi kitoblar uchun esa xorijiy mamlakatlarda chiqqan kitob
illyustratsiyalaridan nusxa olib illyustratsiya ishlashlari shu davrda nashr qilingan
"Ming bir kecha" "Ajoyib-g‘aroyiblar”, "Farhod va Shirin" dostoni uchun ishlangan
213
illyustratsiyalarda ko‘rinadi. Shu bilan birga bu davrda rus va Yevropa kitob san’ati
an’analari ham keng yoyila boshladi. Nashr etilgan kitoblarning ayrimlari
illyustratsiyalar bilan bezatilgan. Rasmlarning katta qismi realistik xarakterda
gravyura uslubida bajarilgan. Bu suratlarda Turkiston o‘lkasidagi qushlar, hayvon,
jonivorlar tasviri, odamlar ko‘rinishi aks ettirilgan. Masjid, madrasa, Turkiston
tabiati ko‘rinishlari ham nashr etilgan kitoblarda uchraydi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu yerda toshbosma uslubida
kitoblar nashr etilishi grafika san’atida asarlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Shu davr
kitoblari uchun ishlangan rasm va grafik kompozitsiyalar shu jonlanish natijasi edi.
Markaziy Osiyoda grafika san’ati rang-barang, kitobot san’atining rivojidagi yangi
bosqich nafaqat kitob chiqarish balki uning texnologiyasida ham sodir bo‘ldi. Hatto
miniatyura ishlash va ko’chirish bilan birga ko‘p nusxada nashr etish, shu maqsadda
bosma harf va rasm shakllari (klishe)dan foydalanish texnikasining keng ko’lamda
hayotga kirib kelishi kitobot san’atining yangi tomonlarini belgiladi. XIX asr
oxiridan grafika san’ati keng ko‘lamda hayotga kirib kelgan va ma’lum miqdorda
o‘z o‘rnini egallagan bo‘lsa, aksincha rangtasvir, haykaltaroshlik san’ati davr milliy
badiiy ziyolilarining jonkuyarligi bilan rivojlandi. XX asr boshlariga kelib
haykaltaroshlik san’atida ham asarlar paydo bo‘la boshladi. Arab istilosidan keyin
(VIII asr) butunlay to‘xtatilib qo‘yilgan bu san’at, XIX asr oxirlaridan yana jonlandi.
S. To‘xtaxo‘jayev, Usto Shirin Murodov, Abdurahim toshtarosh, Toshpo‘lat
Arslonqulov va boshqalar ijodida uning ilk namunalari yaratildi, dastlabki
favvoralar ishga tushdi. Dam olish va hordiq chiqarish maskanlari va hiyobonlarga
turli haykallar o‘rnatish odati kengayib bordi. Masalan, І886-yilda Toshkentda
bo‘lib o’tgan ko‘rgazmada usta To‘xta Sodiq Xujayev alebastrdan yasagan ot va
kiyik haykalchasini namoyish etganligi ma’lum. Shu davrda ishlangan qurbaqa,
kiyik, it, sher haykallari bugun ham Toshkent, Buxorodagi saroy bog‘i va
yo‘laklarini bezab turibdi. Knyaz Romanov hovlisiga o‘rnatilgan kiyik va it
haykallari, Buxorodagi Mohi Xosa darvozasi oldidagi sherlar haykali shular
jumlasidandir.
Madaniyat borasida bu davr Markaziy Osiyo mintaqasidagi katta
yangiliklardan biri Yevropadan foto va kino san’atining kirib kelishi bo‘ldi. Bu
san’at sohasida ilk bor ijod qilgan kinooperator Xudoybergan Devonov (1877-1940
)ning kichik hajmdagi filmlari bugun ham qiziqish uyg’otmay qolmaydi. Uning
"O‘rta Osiyo me’morlik boyliklari" (1913), "Turkiston ko‘rinishlari" (1916), "Xiva
va xivaliklar" (1916) filmlari va 1000 dan ortiq fotosuratlari davrning bebaho hujjati
sifatida saqlanadi.
XX asr boshlariga qadar o‘lkada birorta musiqa bilim yurti bo‘lmasada, lekin
iste’dodli musiqachilar, xalq qo‘shiqlarini ijro etuvchi hofizlar bor edi. Mulla
To‘ychi Toshmuhammedov, Og‘a Jalol Nosirov, Domla Halim Ibodov, Abdulaziz
Rasulov kabi hofizlar, doirachi Olim Komilov, surnaychi Ahmadjon Umrzoqov,
naychi Abduqodir Ismoilov va boshqa ko‘pgina ijrochilar xalq orasida katta shuhrat
qozongan edilar.
Bu
davrda
masxarabozlar,
qiziqchilar
qo‘g‘irchoq
o‘ynatuvchilar,
musiqashunoslar o‘zlarining maxsus kasb jamiyatlariga birlashib xalq sayillarida,
to‘ylarda, tantanalarda ochiq maydonlarda tomoshalar ko‘rsatishar edi. Ayniqsa,
dorbozlik keng rivoj topgan edi. 1902-ilda rus sirki ta'sirida o‘zbek artistlari mustaqil
o‘z truppalarini tuzdilar. Birinchi professional sirk truppasi Mullaboy Mansurov
boshchiligida 1904-yilda tashkil etilgan edi. Shakarjonov, G‘oipov, Karim Zaripov,
Abdurahmon Rahmonov kabi sirk artistlari xalq orasida shuhrat qozondi.
Shuningdek, XX asr boshlarida ilg‘or o‘zbek ziyolilari orasida yevropa tipidagi
o‘zbek teatrini tashkil etish fikri tug‘iladi. Toshkentda 1914-yilda ma'rifatparvar
shoir Abdulla Avloniy truppa tashkil etdi va bu truppa tomonidan «To’y», «Pinak»,
«Ikki muhabbat» pyesalari sahnalashtiriladi. 1915-yilda Hamza Qo‘qonda havaskor
teatr truppasini tuzib, unda o‘zining birinchi dramasi «Zaharli hayot», va Gogolning
«Uylanish» komediyasini sahnalashtiradi.
Maorif va madaniy hayotda ham chorizmning mustamlakachilik siyosati
yaqqol namoyon bo’ldi. O’lkaning madaniy-ma’rifiy hayotini cheklab, o’z
manfaatlariga bo’ysunduruvchi yo’l tutildi. Chorizm buyuk davlatchilik g’oyalarini
Turkistonga zo’rlik bilan joriy etdi, milliy madaniyat va ma’naviy qadriyatlarni
toptadi. To’g’ri, Rossiya imperiyasi Turkistonda kommunikatsiya va ishlab
chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish, milliy kadrlarni tayyorlash, ma’rifatchilik va
aholini jahon madaniyatidan bahramand qilish kabi ijobiy tadbirlarni ko’rdi. Biroq
mustamlakachilik siyosati va amaliyoti o’lkaning ma’naviy-madaniy taraqqiyotiga
jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatdi.
6.3.Ma'rifatparvarlik harakati. Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko’tarilish
Turkistonda o’rnatilgan mustamlakachilik zulmi XIX asr oxiri - XX asr
boshlarida yanada kuchaydi. Chorizm iqtisodiy jihatdan mahalliy xalqni talash,
ezish bilan birga, ularni jaholatda, savodsizlikda tutib turish, ma’naviy
qashshoqlantirishga intilar edi. Mustamlakachilar shu maqsadda o’lkaga
chinovniklar,
harbiylar,
bankirlar,
savdo-sanoatchilar,
muhandis-texniklar,
ruhoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar, mujiklardan iborat malaylarini safarbar etgan
edi. Zolimlar qanchalik urinmasin, mahalliy aholining hurlik, ozodlik uchun
intilishini so’ndirolmadi, milliy ozodlik harakati kuchayib bordi. XIX asr
o‘rtalaridan butun sharq mamlakatlarida bo‘lgani singari o’lkamizda ham milliy
uyg‘onish harakati boshlandi. Mahalliy ziyolilar safining ortishi badiiy va madaniy
hayotni jonlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Istiqlol g‘oyasi ular faoliyatini
jonlantiruvchi asosiy kuchga aylandi. Millatni uyg‘otish, uni yorug‘ kunlarga
chiqishlari uchun da’vat etish ziyolilarning o’rni katta bo’ldi.
XIX asr oxirida ilm-fan sohasiga qo‘shgan beqiyos hissasi bo‘yicha Ahmad
Donish (1827-1897) alohida o‘rin tutadi. U ilohiyot, astronomiya, jo‘g‘rofiya,
adabiyot va tarixga oid 20 ga yaqin asar yozib qoldirgan. Ular ichida tarixga oid
“Navodir ul-vaqoe” (“Nodir voqealar”) asarida jamiyatni mavjud qonun va davlat
tartibini takomillashtirish yo‘li bilan, odil va donishmand podshohning qo‘li bilan
qaytadan qurish mumkin, deb hisoblagan. Bu asarning «O‘g‘illarga nasihat» bobida
A. Donish, xalqga xizmat qilish uchun inson bilimli bo‘lishga harakat qilishi kerak,
yoshlar mamlakat va xalq farovonligi uchun bilimli bo‘lib yetishishlari lozim, deydi.
U shunday deb yozadi: «Biz dunyoni gullatib yashnatish uchun, dengizlar kezib
o‘rganish uchun, yer osti boyliklarini topish uchun, yerning hamma qit'alari va
aholisini bilish uchun tug‘ilganmiz».
Toshkentlik yirik olim Muhammad Solih Toshkandiy turli ilmlardan,
jumladan, tarix, jo‘g‘rofiya, tibbiyot va adabiyotdan xabardor bo‘lgan keng
qamrovli ma'lumotga ega kishi edi. Uning “Tarixi jadidayi Toshkent”
(“Toshkentning yangi tarixi”) asarida Markaziy Osiyoning qadim zamonlardan to
XIX asrning 80-yillarigacha bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon qilingan.
Samarqandlik Mirzo Abdulla arxeologiya va numizmatikaga oid juda katta
material to‘playdi. Toshkentlik Akrom polvon Asqarov qadimgi moddiy
yodgorliklar kolleksiyasini to‘pladi (15 ming dona tanga). Buxorolik Muhammad
Vafo eski gilam, qulyozma va sopol buyumlar kolleksiyasini to‘plagan edi.
Olimxo‘ja Yunusov va Mirza Hakimlar jo‘g‘rofiya ishqibozlari edi, xo‘jandlik
Mulla Sangin ko‘pgina mineral boyliklar, ko‘rg‘oshin va qimmatbaho toshlar
konlarini ochgan edi.
Taraqqiyparvarlar
tasviriy
san’atga
e’tibor
bilan
qarab,
uning
imkoniyatlaridan madaniy va ma’rifiy targ’ibot ishlarida foydalanishga intildilar.
Rasm chizishni mustaqil o‘rganib undan o‘z yozgan maqola, she’rlarini bezashga,
o‘z tasavvurlarida paydo bo‘ladigan turli manzaralarni qog‘ozga tushirishga harakat
qildilar. Jumladan, Is’hoqxon To‘ra Junaydullaxo‘ja Sunnatullaxo‘ja o‘g‘li turli
afsonaviy timsollar ustida ish olib bordi, ularning tasvirini ishladi, Sirojiddin Siddiq
Xondaqliqiy esa «Ming bir kecha», Sa’diyning «Guliston» asariga rasmlar chizdi,
shuningdek portretlar yaratdi. Tavallo portreti shunday asarlardan biri. Mirzo
Xayrullo, Mullo Husniddin, Mullo Ortiq, Rahmatiy, Mulla Abdulhamid Jalolobodiy
kabi rassom va hattotlar ham tasviriy san’atdan targ‘ibot ishlarda foydalanganligi
shundan dalolat beradi. Mahalliy tadbirkorlar A. Navoiy, Firdavsiy asarlarini tosh
bosmada chop ettirib, ularni rasmlar bilan bezatdilar. 1915-yilda ,,Go‘r o’g’li”
dostoni chop etilib rasmlar bilan bezatildi. Tadbirkor ziyolilar orasida Ibrohim
Davron ham birmuncha faol bo‘lib madaniyat borasida qator tadbirlarni amalga
oshirdi. Ibrohim Davron o‘zbek ziyolilari ichidan yetishib chiqgan rassom va shoir
edi. U 1874-yilda Qo‘qonda ziyoli oilasida dunyoga kelgan. Shu yerda rus-tuzem
maktabida o‘qib dunyoviy bilimlarni egalladi. Yoshligidan san’atga qiziqib she’rlar
yozdi, rasm chizishni mashq qilib turli mavzularda rasmlar ishladi, she’rlarini
rasmlar bilan bezadi. Uning rassomlik sohasidagi ijodi rang-barang. Hajviy rasmlar,
portret va janrli kompozitsiyalar ishlagan. Ularda kundalik turmush, xotin-
qizlarning og‘ir qismati, hayotda uchraydigan turli voqealar o‘z ifodasini topgan.
Bulardan tashqari u Qo‘qonda kutubxona hamda suratxona tashkil etgan, 1914-yilda
Turkiyada bo‘lib yangi hayot va madaniyat o‘zgarishlarini o‘rgangan va uni o‘z ona
yurtida targ‘ib etishga harakat qilgan.
Milliy taraqqiyot, istiqlolga erishish yo‘li ma’rifat ekanligini chuqur anglagan
ziyolilar yangi maktablar tashkil etish ishlariga e’tibor berdilar. XX asr boshlariga
kelib marifiy-madaniy ishlar – yangi jadid maktablarini tashkil etish ishlari qizib
ketdi, birin-ketin toshbosma bosmaxonalar ko‘paydi, yangi-yangi gazeta va
jurnallar, kitob va turli to‘plamlar nashr etila boshlandi. Milliy teatr truppasi tashkil
topdi, muzeylar ochildi, ko‘rgazmalar tashkil etildi, badiiy adabiyot sohasida ham
jonlanish boshlandi. Bu madaniy hayotda mahalliy ustalar, milliy ziyolilar ham
ishtirok etib o‘zlarini namoyon qildilar. Ziyolilar o‘zga mamlakatlar hayoti bilan
yaqindan tanishib undan mahalliy aholini bahramand bo‘lishga, o‘rganishga
chorladilar. Behbudiy, Furqat, Fitrat, Avloniy, Zavqiy va boshqalar omma orasida
ilg‘or dunyoviy bilimlarni tarqatish hamda madaniyat va san’at yutuqlaridan ularni
bahramand etish zarurligini e’tirof etdilar. Mamlakatdagi qoloqlikka qarshi
kurashish masalalari taraqqiyparvar kuchlar faoliyatida muhim o‘rinni egalladi. Ular
maqola, sh’er va pyesalar yozib teatr tomoshalarini ko’rsatib, ulardan targ‘ibot
ishlarida foydalandilar.
Tarixiy vaziyat millat ravnaqini o’ylovchi ziyolilar, mahalliy zodagonlar
vakillari, ulamolar orasidan xalqni uyg’otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish
uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab yetishtirdi. Sharq bilan G’arbni taqqoslab
musulmonlar va turkiylar dunyosi, xususan, Rossiya tasarrufiga olingan
musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi
Ismoil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni
yo’q qilish, ma’naviyat-ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga
ko’tarilish harakatini boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish,
maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini ko’tardi. U 1884-yilda Qrimdagi
Boqchasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. «Jadid» arabcha so’z bo’lib
«yangi» degan ma’noni bildiradi. U o’zi tashkil etgan maktab o’quvchilari uchun
o’quv dasturi tuzdi va darsliklar yozdi. U 40 kun ichida 12 o’quvchining savodini
chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z g’oyalarini
yoydi. 1888-yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo’ldosh» kitobini nashr
etib, jadid maktablarining qurilishi, dars o’tish mazmuni, jihozlanishi, sinov va
imtihonlar olish usullarini bayon etib berdi. Ismoil Gaspirali g’oyalari Turkistonga
ham kirib keldi. 1893-yilda U Turkistonga kelib, ilg’or ziyolilar bilan uchrashdi,
Buxoro amiri huzurida bo’lib bitta jadid maktabi ochishga rozilik oldi. Turkistonlik
ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «Usuli jadid» maktablarini
tashkil etishga kirishdilar. 1898-yilda Qo’qonda Salohiddin domla, 1899-yilda
Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos
soldilar.
Jadidchilik harakati ba’zi-bir adabiyotlarda aytilganidek, “oldin madaniy-
ma’rifiy harakat bo‘lib, keyin ijtimoiy-siyosiy harakatga o‘sib o‘gani” yo‘q. U o‘z
tabiati maqsad va mohiyatiga ko‘ra, dastlabki kundanoq, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-
ma’rifiy va islohotchilik harakati bo‘lgan. Ammo, Vatanni ozod va obod qilish,
millat va xalqni hurriyatga olib chiqish, to‘q va farovon, madaniyatli qilish uchun
jadidlar asosiy e’tiborni dastlab madaniy-ma’rifiy ishlarga qaratdilar.
Turkiston jadidlariga Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy,
Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o’nlab milliy ziyolilar
rahnamolik qildilar. Ular dastlab maorifni isloh qilish yo’lidan bordilar. Jadidchilik
harakati shu vaqtgacha Islom dunyosida sira ham ko‘rilmagan ilg‘or va tezkor
o‘qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil etishdan
boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal o‘qish va
yozishni o‘zlashtira boshladilar. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon
maktablarida 5-6 yil o‘qish kerak bo‘lar edi. Jadid maktabida diniy va dunyoviy
ta’lim-tarbiya hamda ilm o‘zaro uyg‘unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o‘tirib,
xarita va rasmlar yordamida tez savod chiqardi va diniy- dunyoviy ilmlarni o‘rgandi.
Jadid maktablari to‘rt (boshlang‘ich) va yetti yillik edi. Masalan, Munavvarqori
Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlarni, rus
tilini yaxshi o‘zlashtirgan holda jadid maktabida o‘qituvchi, masjidlarda imom
bo‘lish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o‘quv yurtlarida o‘qish, savdo va
boshqa korxonalarda kotib bo‘lib ishlash malakasiga ega bo‘lganlar. Bunday yetti
yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo‘qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda
ham ochiladi. 1903-yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid
maktablari faoliyat ko’rsatdi. «Usuli jadid» maktablari tarmog’i kengayib bordi,
ularda diniy ta’limot bilan birga tibbiyot, hikmat, kimyo, nujum, handasa,
matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya
kabi dunyoviy bilimlar o’rgatildi, savod chiqarish tezlashtirildi. O’quvchilarga
Turkiston, turkiylar tarixini o’rgatishga alohida e’tibor berildi, bu esa ularning milliy
ongini uyg’otishga, jamiyatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi. M.
Behbudiyning «O’z urug’ining otini bilmagan, etti otasini tanimagan qul-
manqurtdir» degan so’zlari o’quvchilarni milliy o’zligini anglashga chaqirar edi.
Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari yaratdilar.
Sayidrasul Sayidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqori Abdurashidxonovning
“Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat bilan o‘qish usuliga oid
qo‘llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari to‘plami), “Yer yuzi”, “ Usuli
hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim”
va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud axloq“, Mahmudxo‘ja Behbudiyning
“Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”,
“Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha
geografiyasi” kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani yuqori saviyaga
ko’tarishga xizmat qildi. Jadid maktablarida har tomonlama bilimli, ma’naviy yetuk,
o’z xalqining tarixini va dunyo ishlarini yaxshi o’zlashtirgan kadrlar tayyorlab
chiqarildi.
Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar.
Boy tabaqaning ilg’or vakillari jadidlarning bu harakatini ma’qullab, tegishli
mablag’ bilan ko’maklashdilar. Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya
va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildi. 1910-yilda Buxoroda
mudarris Xoji Rafiy va boshqalar «Bolalar tarbiyasi» xayriya jamiyatini tashkil etib,
1911-yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta o’quvchini Turkiyaga o’qishga jo’natdi. 1909-
yilda Munavvarqori tuzgan «Jamiyati xayriya» ham kambag’al ojiz o’quvchilarga
yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga yordamlashar edi.
Jadidchilikning
asosiy
maqsadlaridan
yana
biri
mamlakatda
zamonaviy
(yevropacha) oliy ta’limni yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Jadidlar oliy ta’limning asosi-
universitet tashkil etish uchun Toshkent shahar Dumasidan ham foydalandilar.
Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U. Asadullaxo‘jayev va boshqa jadidlar milliy
dunyoviy oliy ta’lim g‘oyasini o‘z asar va maqolalarida keng targ‘ibot-tashviqot
qildilar. Oliy ta’limga zamin yaratish uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar
o‘qitildi, xorijga yoshlar o‘qishga yuborildi. Dunyoviy hozirgi zamon oliy o‘quv
yurti – universitetga asos solishga jadidlar faqat 1918-yilga kelib Musulmon xalq
universitetini tashkil etishga muvaffaq bo‘ldilar.
Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Munavvar qori 1906-
yilda «Xurshid» («Quyosh») jurnalini tashkil etib, unga o’zi muharrirlik qildi. Jurnal
xalqning haq-huquqlarini tanishga, milliy uyg’onishga xizmat qildi. Ammo
mustamlakachi ma’murlar tezda jurnalni chiqarishni man qildilar. M. Behbudiy
1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqara boshladi. U
«Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning huzurida «Kutubxonai
Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda millat va ona yurt dardi, xalqni
ma’rifatli qilish, erkinligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan dolzarb
maqolalar chop etilar edi. Bu maqolalar chor Rossiyasi tasarrufidagi turkiy
xalqlarga,
Eron,
Afg’oniston,
Hindiston,
Turkiyagacha
borib
yetardi.
Taraqqiyparvar
o’zbek
ziyolilarining
yetakchisi
Asadullaxo’ja
o’g’li
Ubaydullaxo’ja 1913-yilda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini
tuzadi va 1914-yilda firqaning «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari
chiqariladi. Bu gazetalar sahifalarida e’lon qilingan maqolalar ommani mustabid
tuzumga qarshi qo’zg’atishga xizmat qildi.
Jadid adabiyoti ham o‘z mazmun va mohiyati hamda janrlariga ko‘ra, ming
yillar davomida shakllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan
farqlanuvchi yangi adabiyot edi. Chunki agar mumtoz adabiyotda dunyoviylikka
nisbatan diniy jihat ustunroq bo‘lgan bo‘lsa, jadid adabiyotida bularning o‘rtasida
o‘zaro tenglik ya’ni diniy-dunyoviylik qaror topdi, unda g‘arb adabiyotidagi roman,
drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat (poetika) kabi badiiy
janrlar, proza va publitsistika paydo bo‘ldi. Badiiy asarlar jonli xalq tilida yozildi.
Ijtimoiy faollik va milliy ruh bu yangi adabiyotning eng muhim xususiyatiga
aylandi.
Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo‘lgan yirik iste’dod
egalari – jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919), Sayidahmad Siddiqiy Ajziy (1864-1927),
Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931),
Abdulla Avloniy (1878-1934), To‘lagan Xo‘jamyorov-Tavallo (1882-1939), Sidqiy
Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O‘tar o‘g‘li (1884-1919), Muhammadsharif
So‘fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954),
Abdulvohid Burhonov (1875-1934), Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929),
Abdulla Qodiriy (1894-1938), Abdulhamid Cho‘lpon (1897-1938) va boshqalar
shular jumlasidandir. Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng
sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining
xalq orasida yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr
san’atining ta’sir kuchi yuqori bo‘ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining
aksariyat yirik nomayondalari o‘z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr
bilan bog‘liq holda olib bordilar.
Jadidlar milliy teatrga asos soldilar. Munavvarqori rahnamoligida 1913- yilda
musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati - «Turon» truppasi tuzildi. 1914-yil
27-fevralda Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosida o’zbek milliy teatrining birinchi
rasmiy ochilish marosimi bo’ldi. Munavvarqori o’zbek milliy teatrining birinchi
pardasini ochar ekan shunday degan edi: «Turkiston tilida hanuz bir teatr
o’ynalmag’onligi barchangizga ma’lumdir... Teatrning asl ma’nosi «ibratxona» yoki
«ulug’lar maktabi» degan so’zdir. Teatr sahnasi har tarafi oynaband qilingan bir
uyga o’xshaydurki, unga har kim kirsa o’zining husn va qalbini, ayb va nuqsonini
ko’rib ibrat olur». O’sha kuni sahnada M. Behbudiyning «Padarkush» pyesasi
namoyish etildi. Unda islom dinining Turkistondagi buzilishlari tasvirlanib,
tamoshabin e’tiborini najot yo’li - maorif, maorifni esa «poklangan din» beraoladi,
degan g’oyaga qaratadi. «To’y», «Zaharli hayot», «Javanmarg», «Baxtsiz kuyov»
pyesalarida xotin-qizlarning huquqsizligi, ko’pxotinlilik, majburiy nikoh oqibatlari
kabi muammolar yoritiladi. Milliy teatr san’ati odamlarga millatda mavjud bo’lgan
qusurlar va ijobiy tomonlarni tushunturuvchi oyna bo’lib xizmat qildi. Jadidlar
matbuoti va teatrida ayrim mutaassib ruhoniylarning poraxo’rligi, axloqsizligi ham
qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf Fitrat «Munozara» nomli asarida Buxoro
ulomalarining nodonligi va poraxo’rligini ochib tashladi. «Hind sayyohining
sarguzashtlari» asarida esa Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlardagi iqtisodiy
tanazzulga ayrim ruhoniylarning o’z mavqeini suiiste’mol qilganliklarini asosiy
sabab qilib ko’rsatadi.
Shunisi e’tiborliki, jadid deb nom olgan taraqqiyparvarlar tasviriy san’at
imkoniyatlariga alohida e’tibor bilan qaradilar. Uning ta’sir kuchi yuqori ekanligini
bilib undan o‘z yozgan maqola va sherlarini o‘zlari chizgan rasmlar bilan
bezatilishiga harakat qildilar. Ularning to’sh, qalam va peroda ishlagan rasmlari shu
yillarda chop etilgan gazeta va jurnallarda o‘z aksini topdi. Mahalliy yoshlar gazeta-
jurnallarda chop etilgan rasmlarni ko‘rish, ulardan ko‘chirmalar olish orqali
rassomlik kursini o‘tay boshladilar.
Jadidlar turli xayriya va madaniy-ma’rifiy jamiyatlarni ham tashkil
etishgan. Masalan, Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911-yilda tashkil
etgan ko‘p tarmoqli “Turon” nomli jamiyat sovet hokimiyatining dastlabki
yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida teatr truppasi (1913-y.),
“Turon” nomli kutubxona va nashriyot (1913-y.) ham tashkil etiladi. Bular butun
Turkiston bo‘ylab ma’rifat va ziyo, ilm-fan tarqalishi, kitob chop etish va
bosmaxona ishlari rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar. Qo‘qonda “G‘ayrat” (1913-
y.),
Samarqandda
“Zarafshon”,
To‘raqo‘rg‘onda
(Namangan
viloyati)
“Kutubxonayi Is’hoqiya” (1908-y.) nomli kutubxonalar tashkil topadi. Shuningdek,
jadid bosmaxonasi va kitob do‘konlari ancha keng tarmoq otdi.
Jadidlar guruhiy, ijtimoiy va hududiy birlik to’g’risidagi masalalarni ko’tarib,
xalqni milliy va diniy birlikka, jipslashishga, hududiy birlikka chaqirdi, ijtimoiy
ongni XX asr darajasiga ko’tarishga intildilar. Jadidlarga, bir tomondan, mutaassib
ruhoniylar, ikkinchi tomondan, mustamlakachi ma’murlar qarshilik ko’rsatdilar.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov jadidlar milliy uyg‘onish davriga asos
solganligini e’tirof etgan holda shunday deydi: «XX asr boshida, mustamlakachilik
zulmiga qaramay, xalqimiz yangi ufqlarga – milliy va erkinlik sari intilib
yashashgan bir davrda buyuk ajdodlarimiz – jadidlar tomonidan amalga oshirilgan
bu ulkan ish, bu harakatni o‘ziga xos ma’naviy jasorat namunasi, deb atash
mumkin». XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga kelgan
jadidchilik madaniy-ma’rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U o’sib
mustamlakachilarga qarshi ko’tarilgan milliy-ozodlik harakatining mafkurasiga
aylandi.
6.4.. Mustabid sovet davlati davrida O‘zbekiston madaniyati
O‘zbekistonda XX asrda madaniyat sohasida olib borilgan siyosat uning
mohiyati sovet totalitar tuzumi hukmronligi bilan bog’liq bo‘lib, ittifoqdosh
respublikalarda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham ma’naviy hayot sovet andozalari
asosida qayta qurula boshlandi. Bu jarayonda milliy madaniyatimiz boshidan
kechirgan fojealarni butun teranligi bilan tasavvur qilish qiyin. O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov qayd etganidek: “Xoh o‘tmishda,
xoh bugun bo‘lsin, boshqa millat, davlatni o‘ziga qaram qilish niyatida harakat
qilgan, qilayotgan kuchlar doimo bir siyosatni yuritganlar, yuritadilar: ya’ni qaram
xalqning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo‘q qilish, undan judo etishga
intildilar”.
Sovet davrida bu boradagi siyosat yanada kuchliroq olib borilgani, uning
mustamlakachilik mohiyatini ochib beradi. Albatta, O‘zbekiston tub xalqlarining
madaniy hayotida bu davrda ijobiy o‘zgarishlar ham bo‘lgan. Lekin bu o’zgarishlar
davlat siyosati tufayli emas, balki xalqlar o‘zining milliyligini, tarixan shakllanib,
avloddan-avlodga meros bo‘lib kelgan ma’naviy qadriyatlarini, madaniy
boyliklarini saqlashga intilgani va bu borada milliy ziyolilar haqiqiy jonkuyarlik
ko‘rsatganliklari tufayli yuz bergan. Qizil imperiyaning avvalboshdanoq ilgari
surgan buyuk davlatchilik siyosati, hukmron elitaning mafkuraviy totalitarizmi
milliy mentalitetga yot bo‘lgan sotsialistik davlatchilikning zo‘ravonlik bilan
kiritilishi xalqlarning milliy davlat boshqaruv vositalaridan uzoqlashuviga, uning
erkin tarixiy tanlov, milliy-madaniy sohada o’z taqdirini o’zi belgilash huquqining
poymol etilishiga olib keldi.
Sovet davlatining qurolli eskalatsiyasi jamiyatda mafkuraviy monopolizmni
qaror topishiga, sotsialistik institutlar, ittifoq siyosiy yetakchilarining o‘zlarining
qarashlarini, mafkurafiy konsepsiyalarini birdan-bir to‘g‘ri qarash deb zo‘rlab
targ‘ib qilishlari millatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishning muqobil
yo‘lini amalga oshirish imkoniyatidan mahrum qildi. Bolsheviklar tomonidan
amalga oshirilgan sotsializm qurishning lenincha rejasining ma’lum uchligi –
industrlashtirish, jamoalashtirish, madaniy inqilobni amalga oshirishga alohida o‘rin
berilgan edi. “Sotsialistik madaniyat” mualliflari “kommunistik” tipdagi shaxsni
shakllantirishning qurolini aynan shunda ko‘rgan edi. Madaniyat sohasidagi
bolshevikcha siyosatning konseptual tamoyillari quyidagilardan iborat edi:
kommunistik g‘oyaviylik, sinfiylik va partiyaviylik, bolshevikcha tushunchadagi
xalqchillik, sotsialistik baynalmilalchilik, jangovor ateizm. To‘g‘ri, amaliy
siyosatda ustuvorlik asosan partiyaviylik va sinfiylikka berilgan bo‘lib, u tub joy
aholisini kommunistik metropoliya siyosatiga bo‘ysundirishga qaratilgan edi.
Bundan tashqari tub joy aholisining boy madaniy-ma’naviy merosga ega bo‘lishiga
qaramasdan, ularga go‘yoki “madaniy qoloq”, butunlay savodsiz va “iqtisodiy va
madaniy jihatdan yaxshiroq rivojlangan millat”ning yordamiga muhtojdir, degan
shovinistik fikr tinimsiz targ‘ib qilib kelindi. Oktabrdan keyingi davrdagi yangi
hokimiyatning “beg‘araz yordami” axloqni, adabiyot va san’atni boy milliy
zamindan uzib qo‘yishga, milliy mentalitetga zid bo‘lgan “proletar madaniyati” va
kommunistik mafkura namunalarini kuch bilan kiritishga qaratilgan edi.
Sotsialistik ta’lim va maorif tizimini barpo etish, eskilarini “qayta tarbiyalash”
va “sotsialistik ziyolilar”ni shakllantirish, “sotsialistik adabiyot” va san’atni”, yangi
axloq va dunyoqarashni shakllantirish, kommunistik mafkuraning hukmronligini
qaror toptirish 20-30-yillardagi “madaniy inqilob”ning asosiy mazmunini va
yo‘nalishlarini tashkil etar edi. Bunday siyosatning asosiy maqsadi sovet davlati va
kommunistik partiyaga sodiq yangi insonni shakllantirishga qaratilganligiga hech
qanday shak-shubha yo‘q edi. Uning amalga oshirilishi qurama va qarama-qarshi
oqibatlarni
keltirib
chiqardi.
Bir
tomondan,
ma’lum
ijobiy
natijalarga
erishilganligiga e’tiroz bildirish qiyin: masalan, savodsizlikning tugatilishi, ko‘plab
maktablar, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tarmog‘ining yuzaga kelishi, teatrlar,
klublar, kinoteatrlar, turli janrdagi adabiiy asarlarining nashr etilishi, yangi ziyolilar
avlodining shakllanishi va hokazo. Boshqa tomondan, bu sohada amalga oshirilgan
ishlarda qo‘llanilgan usullar to‘ldirib bo‘lmas darajada yo‘qotishlarga olib keldi.
“Madaniy inqilob” tushunchasini anglash, sovet davriga oid adabiyotlar va
bolsheviklar partiyasining hujjatlarida bu tushuncha qanday talqin etilganini
aniqlash lozim. Bu davrda ishlab chiqilgan “madaniy inqilob” nazariyasi sotsialistik
xalq ta’limi va maorifi tizimini barpo qilish; burjua ziyolilarni qayta tarbiyalash va
yangi, sotsialistik ziyolilarni shakllantirish; burjua mafkurasining ta’sirini yengish
va markscha-lenincha mafkurani o‘rnatish; sotsialistik madaniyatni yaratish; aholi
turmushini qayta qurish kabi masalalardan iborat bo‘ldi.
XX asrning 20-yillarida o‘lkani yangi hokimiyatga bo‘ysundirish uchun
qurolli kuchlarni ishlatish, ziyolilarni, musulmon ruhoniylarni quvg‘in, qatag‘on
qilish yetarli bo‘lmasligini va oldingi mustamlakachilik boshqaruvning tajribasini
hisobga olgan holda, bolsheviklar partiyasi rahbariyati birinchi navbatda
O‘zbekistonda shovinistik mafkurani joriy etishga qulay zamin tayyorlashga
astoydil kirishdi. Tub yerli xalqlarning milliy o‘zligini anglashga, milliy
qadriyatlarini an’analarini saqlab qolishga intilishi inkor qilindi. Tarixdan ma’lumki,
millatning fazilatlari tarixan shakllanib, takomillashib avloddan-avlodga o‘tib
kelgan. Bu ob’yektiv qonuniyat bo‘lgani bilan o‘lkadagi va uning atrofidagi siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat xalqlarning, ayniqsa, turli hayotiy sinovlarni hali boshidan
kechirmagan yosh avlodlarning ma’naviy mavqeiga ijobiy yoki salbiy ta’siri ham
oqibatsiz bo‘lmagan. Bu ma’noda, masalan, Rossiya imperiyasi davridagi
mustamlakachilik siyosati, xususan, maorif sohasidagi ruslashtirish, o‘quvchilarni
oilasidagi tarbiyadan, diniy e’tiqodlari, milliy tuyg‘ularidan uzoqlashtirish, rus
madaniyatini mahalliy aholi orasida targ‘ib qilish, joriy etishga milliy ziyolilarning
ayrim vakillarini jalb qilish va hokazolar, albatta bu qonuniyatni inkor etishga olib
keldi.
Umuman olganda, hukmron tuzumning ma’muriy-buyruqbozlik usullariga,
buyuk davlatchilik shovinizmiga asoslangan faoliyati XX asrning 20-30-yillarida
O‘zbekiston xalqining yuksak madaniyati va ma’naviyatini kamsitish va milliy
manfaatlariga zid bo‘lgan amaliyotni avj oldirish bilan bog‘liq bo‘ldi. Biroq, sovet
hokimiyati mahalliy aholining madaniy, ma’naviy hayotida salbiy ta’sir
o‘tkazganligiga qaramay, eng muhimi, uning ma’naviy qadriyatlari asosini yo‘q qila
olmadi.
Sovet hokimiyati siyosatiga binoan 1917-yilning oxiridan mahalliy aholi
vakillarini boshqaruv tizimiga qo‘ymaslikka, eski va usuli jadid maktablarini
yopishga, milliy ziyolilarni “islomparast”, “turkparast”, “millatchilik” g‘oyalariga
berilib ketgan, deb hisoblab, ularni sinfiy tabaqalashtirish ularni o’z tomoniga
og’dirib olish siyosatini amalga oshirdi. Bu borada birinchi navbatda din
ulamolarining mavqeini zaiflashtirishga, ularning aholiga, jamiyatga bo‘lgan
ta’sirini yo‘q qilishga qaratilgan chora-tadbirlar ko’rila boshlandi. 1918-yildayoq
“Maktabni cherkovdan va cherkovni davlatdan ajratish to‘g‘risida” gi Dekretning
qabul qilinishi, vaqf yerlari va boshqa mulklarni musodara etish, bosmaxonalar,
milliy madaniy-ma’rifiy tashkilotlar mulkini davlat mulkiga aylantirish avj oldi.
“Hurriyat”, “Ulug‘ Turkiston” gazetalari biroz vaqt sovetlar nashr organlari sifatida
faoliyat ko‘rsatgach, ular yopib qo‘yildi. Dindorlar ta’qib ostiga olindi, diniy
kitoblar “reaksion”deb elon qilindi, masjid va madrasalar buzib tashlandi yoki
boshqa maqsadlarda foydalanildi (omborxona, xudosizlar uyi, do‘kon, temirchilik
ustaxonasi va h.k.). 20-yillarning oxirlarida Qarshi shahridagi madrasalar
qamoqxonaga aylantirildi. “Buxorodagi Abdulazizxon madrasasi va xonoqosi
avaxtaga aylantirilib, xibsga olinganlar ayovsiz qiynoqlarga solingan. Qish
chillasida madrasa hovuzining muzini yorib, bandilarni suvga solib qiynar edilar...”
Qarshidagi Odina masjidi 1930-yillardan to mustaqillikka erishgunga qadar
qamoqxona vazifasini o‘tagan. 1929-1939-yillar orasida faqat birgina Turkiston
hududining o‘zida 14000 masjidlar faoliyati to‘xtatilib, ular buzib tashlangan.
Shayxlar, imomlar va boshqa diniy arboblar turli jazolarga – surgun qilish,
ozodlikdan mahrum qilish, o‘limga mahkum qilingan.
“Madaniy inqilob”da lenincha g‘oyaning amalga oshirilishidagi birinchi
qadam eski ta’lim shaklini tugatish va o‘rniga sovet ta’lim tizimini barpo etilishi
bo‘ldi. Bolshevikcha tizimda sovet hokimiyati turli-tuman tadbirlar – ma’muriy
quvg‘inlikdan tortib iqtisodiy quvg‘inlikkacha bo‘lgan choralar ko’rildi, muqobil
o‘quv yurtlari yopib qo‘yildi. Ma’lumki, XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida
jadidlarning yangi usuldagi maktablar ochish bo‘yicha ta’limni isloh qilish
sohasidagi ma’rifatparvarlik faoliyati milliy an’analarga asoslangan edi. Biroq bu
o‘sib kelayotgan avlodni kommunistik ideallar ruhida tarbiyalashga qaratilgan
sovetcha mafkuraviy ko‘rsatmalarga mos tushmas edi. Ta’limda sovet ta’lim
tizimining o‘rnatilishi 20-yillar oxirida maktab ta’limining konfessional modelining
yo‘q qilinishidan boshlandi. 1940-yilning boshida O‘zbekistonda 4838 ta
umumta’lim maktablari bor edi, tabiiyki, bu maktablar sovetcha tipdagi maktablar
bo‘lib, ularda 1263,0 ming o‘quvchi ta’lim olar edi.
Sovet ta’lim tizimining illati, uning o‘ta darajada mafkuralashtirilganligi,
an’anaviy musulmon maktablarining kuch bilan yo‘q qilinishi ma’lum darajada keng
xalq ommasining yot “sotsialistik maktab”lardan hafsalasini pir qildi. Bu
bolshevikcha rahbariyat tomonidan “o‘zgacha” baholandi. 1938-yil 6-yanvarda
“Pravda Vostoka” gazetasida “Maktab ishlari to‘g‘risida”gi maqola bosilib chiqdi.
Unda “Barcha sobiq xalq komissarlari xalqning ashaddiy dushmanlari bo‘lib
chiqdilar. Xuddi shunga o‘xshash bosqinchilar bilan ko‘plab shahar va tuman xalq
ta’limi bo‘limlari va maktablar bulg‘angan. Xalq dushmanlari katta zarar keltirdi.
Ularning zararli ishlari natijasida maktab yoshidagi bolalarni umumiy majburiy
ta’limga jalb etish to‘liq amalga oshirilmagan... Xalq dushmanlari o‘zbek bolalariga
to‘liqsiz o‘rta va o‘rta maktablarni bitirishiga xalal bermoqda. Shuning uchun ham
8-10 sinflarda o‘qiyotganlar orasida mahalliy millat bolalari 11,0 % ni tashkil etadi
xolos... O‘zbekistonda maktablar uchun o‘qituvchi kadrlar tayyorlash ishiga
zararkunandalarcha munosabat natijasida maktablarda 2176 ta o‘qituvchi
yetishmaydi...” deb yozdi. Shunday qilib, ta’lim tizimidagi xato-kamchiliklar
,,dushmanlar’’ zimmasiga ag‘darilib rejim tomonidan amalga oshirilgan quvg‘inlar
oqlanadi. Boshlang‘ich maktabdan tortib oliy maktabgacha aniq va qat’iy tartibga
solingan ta’lim tizimining barpo etilishi “sovet” maktabining so‘zsiz muvaffaqiyati
edi. Biroq vaqt shuni ko‘rsatdiki, madaniy inqilob yillarida yuzaga kelgan ta’lim
tizimi haddan tashqari siyosiylashgan, o‘ta darajada mafkuralashgan ta’lim tizimi
bo‘lib, u boshlang‘ich va o‘rta tayyorgarlik masalalarini yechish imkonini bergani
bilan o‘zini to‘liq oqlamadi. O‘zining butun mazmun va mohiyati bilan sovet
maktabi modeli totalitar tuzumning asosiy talablariga javob berar edi. Milliy
maktablarda va boshqa o‘quv yurtlarida rus tilini majburan o‘rganishga qaratilgan
amaliyot alifboning ikki marta (1929-yilda arab grafikasiga asoslangan o‘zbek
yozuvini lotin yozuviga, 1940-yilda esa kirillchaga) almashtirilishi o‘zbek tilini
ikkinchi darajali tilga aylanishiga olib keldi. Ma’lumki, 1926-yilda, o‘zbek yozuvini
arab alifbosidan o‘zbekchalashtirilgan lotin alifbosiga o‘tkazish ishini boshqarish
uchun maxsus Markaziy qo‘mita tuzildi va uning raisi etib Y. Oxunboboyev
tayinlandi. 1927- yilda esa yangi alifboning Markaziy Osiyo va Ozarbayjonda joriy
etilishiga rahbarlik qilish maqsadida Butunittifoq Markaziy qo‘mitasi tashkil etildi.
Barcha davlat tashkilotlari, boshqa muassasa, idoralarda 1929-yil 1- dekabrgacha ish
yuritishni lotin alifbosiga, 1930-yil 7-noyabrgacha o‘zbek yozuvining bu alifboga
o‘tkazilishi yakunlanishi zarur, deb belgilangan edi. Markaziy Osiyoni arablar istilo
qilgan VIII asrdan boshlab nafaqat diniy kitoblar, balki fanning barcha sohalarida
o`n uch asr mobaynida yaratilgan yozma madaniyat yodgorliklari, o`lka aholisi amal
qilib kelgan huquq manbalari arab grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvida
yaratilgan edi. Shu sababdan bu alifboni almashtirilishi mahalliy xalqni nafaqat
dinidan balki madaniyatidan ham ajratib, sovet qolipiga majburan solish edi. 1938-
yil 19-martda O‘zbekiston hukumati va kompartiya MK “O‘zbek va boshqa rus
bo‘lmagan maktablarda rus tilini o‘qitish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. O‘sha yilda
O‘rta Osiyo Davlat universitetida 197 o‘qituvchining atigi 11 foizini tub
millatlarning vakillari (18 o‘zbek, 2 qozoq, 1 qirg‘iz) tashkil etgan, talabalar orasida
esa mahalliy millat yoshlari 28,3 % edi. Buning ustiga oliy o’quv yurtlarida o‘quv
jarayonini ruslashtirilishi ulardagi talabalar orasida tub millat vakillarining
kamayishiga olib keldi. Masalan, 1939-yilda O‘zbekiston Davlat uninerstetida
o‘qiyotgan talabalar orasida o‘zbeklar 46 % ni, O‘rta Osiyo davlat universitetida
30% ni, 3 ta kunduzgi pedagogika institutlarida - 53 % ni, 6 ta kechki pedagogika
institutlarida - 48% ni tashkil etar edi. 1940-yilda esa lotin grafikasining kirillicha
bilan shoshilinch almashtirilishi, O`zbekiston aholisining bilim darajasining
o`sishiga, o`zbek tilining rivojiga salbiy ta’sir ko`rsatdi. Ushbu holat savodsizlar
sonining sun’iy o`sishini keltirib chiqardi. Lekin eng achinarlisi, ma’naviy hayot
to`la ruslashtirilib, hamma joyda o`zbek tilining imkoniyatlari cheklab qo’yildi.
Urushdan keyingi yillarda 8 yillik umumiy majburiy ta’lim joriy qilindi.
Qonun asosida respublika sanoat korxonalari, davlat va jamoat xo‘jaliklari
maktablarni otaliqqa olishlari va ularni o‘quv jihozlari bilan ta’minlashlari ko’zda
tutilgan edi. Shu bois, 1959-1965-yillarda davlat va korxonalar mablag‘lari hisobiga
1 mln. 55 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan maktab binolari qurilgan edi. 1965-1966
o‘quv yilida respublikada 6797 maktabda 1277 o‘qituvchi 2476,1 ming bolaga
ta’lim berdilar. 1988-1989 o‘quv yilida esa 8950 maktabda 304,7 ming o‘qituvchi
4,3 million bolaga ta’lim berdilar. Maktablarda yetti tilda ta’lim berilar edi: o‘zbek,
rus, qozoq, qirg‘iz, qaraqalpoq, tojik, turkman. Undan tashqari o‘z ona tilida ta’lim
olish bilan birga qushimcha xorijiy tillar ham o‘rganilardi: ingliz, fransuz, ispan,
arab, fors, hind va boshqalar. Oliy uquv yurtlari esa 41,5 ming mutaxxassislar
tayyorlab berdilar. Undan tashqari o‘rta maxsus o‘quv yurtlari ham turli sohalar
bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlab, xalq xo‘jaligini rivojlantirishda o‘z hissalarini
qo‘shdilar. Jumladan, 80-yillar oxirida 249 o‘rta maxsus o‘quv yurtlari 287,8 ming
o’quvchilarga, 42 oliy o‘quv yurtlari 291,9 ming talabalarga bilim berdilar.
Respublikamizda 10 ming aholiga 161 talaba to‘gri kelar edi, har yili faqatgina oliy
o‘quv yurtlar 50 mingga yaqin mutaxassislar, shu jumladan xorijiy mamlakatlar
uchun ham mutaxassislar tayyorlab berilar edi. Ammo maorif sohasida talaygina
yutuqlar qatorida jiddiy kamchiliklar ham mavjud edi. Masalan, respublikamizdagi
ko‘pgina maktablarning o‘quv-moddiy bazasi zamon talabiga javob bermas,
ta’limining mazmuni o’ta mafkuralashtirilgan, zarur bo‘lgan hamma o‘quv
dasturlari, darslik, qo‘llanmalar va boshqa o‘quv jihozlarining faqat Markazda
tayyorlanishi, milliy hududlarning o‘ziga xos xususiyatlari, milliylik jihatlari,
mentaliteti mutlaqo hisobga olinmas edi. Shu bilan birga kadrlar tayyorlashda son
ketidan quvilib, uning sifatiga yetarli e’tibor berilmasdi. Buning ustiga o‘quv rejalari
va dasturlarini bot-bot o‘zgartirish amaliyoti ham ta’lim tizimining rivojlanishiga
to’sqinlik qilar edi.
Respublikada bolalarning ta’lim-tarbiyasini yaxshilash uchun 250 bolalar
saroylari, 100 ga yaqin yosh texnik stansiyalari, 80 ta yosh naturalist stansiyalari, 30
dan ortiq ekskursiya stansiyalari, undan tashqari 300 dan ortiq musiqa, san’at va
xoreografiya maktablari mavjud bo‘lib, ularga 77 mingdan ortiq bolalar
qatnashdilar. Bu muassasalar bolalar va o‘smirlar qobiliyatining har tomonlama
rivojlanishiga faol ta’sir ko‘rsatdi
Respublikada ilm-fanning ravnaq topishi ham tabiiy holdir. Oktabr
tuntarilishidan keyingi davrda o‘lkada ilm-fanni o‘sishiga e’tibor berildi, bir qator
muhim ilmiy tadqiqot institutlari tashkil etildi. Yurtning ko’plab iqtidorli, zakovatli
yoshlari o’zlarini ilm-fanga bag’ishlab, asta-sekin uning cho’qqilariga ko’tarilib
bordilar. 30-yillarga kelib o’zbek fanining turli yo’nalishlarida o’z yuksak
salohiyatini namoyon etib, o’z ilmiy maktabiga asos solgan T. A. Qoriniyoziy,
Abdurahmon Sa’diy, Abdulla Avloniy, Yah’yo G’ulomov, Po’lat Soliyev,
Toshmuhammad Sarimsoqov, Halil Rahmatullin, Habib Abdullyaev, Sobir Yunusov
singari olimlar yetishib chiqdi. Respublika ilm-fanini oyoqqa turg‘azish va ravnaq
toptirishda ularning roli va xizmatlari katta bo‘ldi. Ilmiy-tadqiqot muassalarning
tashkil etilishi respublikada fanni rivojlantirish va muvofiqlashtirishga keng yo‘l
ochib berdi. Jumladan, 1932-yilda O‘zbekiston ilmiy-tadqiqot institute, Butunittifoq
paxtachilik
ilmiy-tadqiqot
instituti
(SoyuzNIXI),
1931-yilda
O‘zbekiston
Gidrometeorologiya instituti, 1932-yilda Toshkent koinot rasadxonasi tashkil
etilgan edi. 1943-yilda respublikada 19 ta ilmiy-tadqiqot instituti, 23 ta turli ilmiy
stansiyalar, 3 ta rasadxona, 6 ta boshqa ilmiy-tadqiqot tashkilotlari mavjud edi.
1943-yilning sentabrida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil etildi. 1945-yilga
kelib Fanlar Akademiyasi 23 ilmiy muassasani, jumladan, 11 ta ilmiy-tadqiqot
instituti, 2 ta laboratoriya, seysmik markaz, tajriba markazlari, botanika bog‘i va 2
muzeyni birlashtirgan edi. 1950-yilga kelib O‘zbekistonda 4541 nafar yuqori
malakali ilmiy xodimlar faoliyat ko‘rsatdilar. Ulardan 156 nafari fan doktorlari,
1198 nafari esa fan nomzodlari edilar. Olimlar fan olamining turli sohalarida
tadqiqot ishlari olib borib, tabiiy resurslarni o‘rganishga va xalq xo‘jaligining eng
muhim tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan muammolarni yechish bilan
shug‘ullandilar. Bu davrda ko‘pgina o‘zbek olimlari muvaffaqiyatlarga erishib
bordilar. Jumladan, matematika sohasida T. A. Sarimsoqov, M. K. Kamolov, M. S.
Salohidddinov, N. N. Nazarov, F. B. Abutaliyev, fizika fani sohasida S. A. Azimov,
R. B. Bekjonov, U. G‘. G‘ulomov, kimyo fanlari sohasida Z. Saidnosirova, A.
Shamsiyev, M. Hakimov, S. Y. Yunusov, O. S. Sodiqov, K. S. Ahmedov, H. U.
Usmonov, biologiya fanlari sohasida Q. Z. Zokirov, H. Jamolxonov, J. K. Saidov,
A. U. Usmonov, J. A. Musayev, A. O. Obidov, ijtimoiy fanlar sohasida I. M.
Muminov, Y. G‘. G‘ulomov, A. Asqarov, S. R. Rajabov, E. Q. Qodirov, A. Sa’diy,
N. Mallayev, S. Azimov boshqa ko‘pgina o‘zbek olimlari fanni rivojlantirishga o‘z
hissalarini qo‘shdilar.
1956-yilning oxirlarida ilmiy muassasalarda 6 mingga yaqin ilmiy xodim, shu
jumladan, 187 ta fan doktorlari va 2000 ta fan nomzodlari fanning turli sohalarida
barakali ijod qilib, ko‘pgina ilmiy kashfiyotlar qildilar. Bu borada O‘zbekiston
Fanlar
Akademiyasi
respublikada
ilm-fanni
rivojlantirishning
markaziga
aylantirildi. Akademiya tarkibida yadro fizikasi, kimyo, o‘simlik xom ashyosi,
paxtachilik, suv mexanizmlari va gidrotexnika, neft’ va gaz, o‘lka tibbiyoti, falsafa,
tarix va huquq, texnika, kibernetika, elektronika, seysmologiya, bioximiya va
boshqa ilmiy tadqiqot institutlari hamda “Paxta terish mashinasi” nomli ilmiy-texnik
markaz vujudga kelib, samarali ish olib bordilar. 80-yillar oxirlarida 40 mingga
yaqin kishi ilmiy markazlarda ijod qildilar. Matematika statistikasi, elektronika,
bioorganik ximiya, yadro fizikasi va mexanikasi, seysmologiya, genetika va
seleksiya sohalarida o‘zbek olimlarining olib borgan tadqiqotlari jahon miqyosida
tan olindi. Keyingi yillarda “Quyosh” dasturi asosida quyosh energiyasidan
foydalanish va geliotexnologiya sohasida ilmiy ishlar olib borildi. O‘zbekiston
olimlari 53 kompleks ilmiy muammolar bo‘yicha 60 dan ortiq mamlakatlardagi
hamkasabalari bilan ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar.
Birgina qishloq xo‘jaligi sohasida olib borilgan tadqiqot ishlari tufayli
paxtaning mashinalar bilan terishga yaroqli, viltga chidamli, serhosil va ertapishar
“Toshkent-1”, “Toshkent-2”, “Toshkent-3”, “Toshkent-4”, “Yulduz” kabi yangi
navlari yaratildi va ekishga joriy etildi.
80-yillarda O‘zbekiston olimlarining ilmiy-tadqiqot yutuqlari 33 xalqaro
ko’rgazmada namoyish etildi va shu davr ichida ilmiy muassasalari bazasida 33
xalqaro va 54 butunittifoq konferensiyalari, simpoziumlar o‘tkazildi.
Ammo yuqoridagi yutuqlarga qaramay, fanni rivojlantirishda, uning
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etishda bir qator sustkashliklar ham mavjud edi.
Jumladan, olimlarning kuchini sovet hokimiyati yillarida faqat paxtachilikni
rivojlantirishga qaratilgani, fanni boshqa sohalariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Totalitar tuzumning o‘tmishni qoralashga qaratilgan siyosati
birinchilar qatorida islomga yo‘naltirildi. Sovetlargacha bo‘lgan davrda islom
xalqning axloqiy ustunlarini saqlashda, oilaviy-maishiy munosabatlarda yuksak
axloqiy sifatlarni mustahkamlashda muhim o‘rin tutib kelganligi ma’lum. 30-
yillarda dinga qarshi terror e’lon qilindi. Quvg‘in va qatag‘onlarga nafaqat din
arboblari va musulmon idoralari xodimlari ham duchor qilindi. Imom al-Buxoriy,
at-Termiziy, A. Yassaviy, Naqshbandiy, Hamadoniy, Najmiddin Kubro, Sufi
Allayor kabi buyuk islom huquqshunoslari va faylasuflarning nomlari va ta’limotlari
qoralandi. Ekstremizmga asoslangan ateistik siyosat natijasida oktabrdan keyingi
ikki o‘n yillikda islom olamining ko‘zga ko‘ringan arboblari yo‘q qilindi.
Sovet hokimiyatining “madaniy inqilob” siyosati oktabrgacha davrda mavjud
bo‘lgan madaniy-ma’rifiy muassasalar infrastrukturasini yo’q qildi, ilgari faoliyat
ko‘rsatib kelgan “madaniyat o‘choqlarini” umumlashtirishga va sovet madaniy-
ma’rifiy muassasalarini tashkil etish qizg’in tus oldi. 1922-yilda O‘zbekiston
hududida bor-yo‘g‘i 40 ta klub bo‘lgan bo‘lsa, 1938-yilga kelib ularning soni 3
mingdan oshib ketdi. Madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatida sinfiylikka
ustuvorlik berildi. Ular milliy o‘ziga xoslikni, an’analarni hisobga olmas, milliy-
diniy va umuminsoniy ma’naviy qadriyatlarni inkor etdilar.
“Madaniy inqilob” siyosatining muhim tarkibiy qismlaridan biri eski ziyolilar
faoliyatini cheklash va yangi “sotsialistik” ziyolilarni shakllantirish edi.
Bolsheviklar milliy vatanparvarlikni namoyish etayotgan va mahalliy aholi siyosiy
faolligini oshirishda tashabbus ko‘rsatayotgan o‘lka ziyolilarini asosiy raqib deb
hisoblar edi. “Madaniy inqilob” yillarida eski ziyoli kadrlar qisman ma’muriy
usullar bilan sovet davlati bilan hamkorlik qilishga tortildi, qisman xorijga chiqib
ketdi, vatanparvar va bolshevikcha qarashlarga qarshi bo‘lganlari esa qatag‘on
qilindi. Ommaviy qatag‘on siyosatidan ayniqsa, ziyolilar katta zarar ko’rdilar.
Birgina 1937-yilning o‘zida O‘zbekistonning turli viloyatlaridan 5758 nafar
ziyolilar: ilm-fan namoyandalari, shoir va yozuvchilar, jurnalistlar, til va adabiyot
namoyondalari, pedagoglar ozodlikdan mahrum qilindi, ulardan 4811 tasi otib
tashlandi. 20-yillarning oxiri – 30-yillarning boshlarida milliy ziyolilarning bir qismi
“18 lar guruhi”, “Inog‘omovchilik”, “Qosimovchilik”, “Bahriddinovchilar” va
boshqa “milliy-og‘machilar” guruhiga mansub, deb ayblanib qatog‘onga uchragan
edilar. 30-yillar oxiriga kelib esa milliy ziyolilarga qarshi qatag‘on ommaviy tus
oldi. Partiya-sovet yetakchilari (F. Xo‘jayev, A. Ikromov, S. Segizboyev, A.
Karimov va boshqalar) qatorida o‘qituvchilar, yozuvchilar, ishchilar, olimlar,
jamoatchilik rahbarlarining katta qismi, ya’ni millatning intellektual elita qismi
qatag‘on qilindi (Fitrat, Cho’lpon, A. Qodiriy, U. Nosir, P. Soliyev, A. Shakur, Ziyo
Said, G‘ozi Olim va boshqalar). Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 1937-1939-yillarda
O‘zbekistonda Respublika Ichki ishlar xalq komissarligi “uchligi” tomonidan 41
mingdan oshiq odam qamoqqa olinib javobgarlikka tortilgan, shundan 6 ming 920
kishi otib tashlangan. Natijada, aynan madaniy inqilob yillarida xalq intellektual
hayotini qo‘llab-quvvatlab turuvchi eski va yangi ziyolilar o‘rtasidagi intellektual va
ma’naviy vorislikka putur yetdi. Sovet hokimiyatining bu kabi jazo amaliyoti
ziyolilarni tanqidiy fikrlashdan mahrum qilishga qaratilgan edi.
“Madaniy inqilob” totalitar tuzumning qaror topishida muhim rol o’ynadi va
ma’muriy ijroiya ko’rinishidagi madaniyat modelini yuzaga kelishiga olib keldi. 30-
yillarda bu totalitar madaniyat modeli shunchalik mustahkam o‘rnashgan ediki, uni
o‘zgartirish to‘g‘risidagi masala faqatgina mustaqillikni qo‘lga kiritgandan
keyingina kun tartibiga qo‘yilishi mumkin edi.
6.5. Madaniyat va kommunistik mafkura
XX asrda sovet hokimiyatining mafkuraviy ta’zyiqlariga qaramay, o‘zbek
adabiyoti va san’ati katta yutuqlarga erishdi. Adabiyot sohasida inqilobdan oldinroq
o‘z ijodini boshlagan ziyolilar Zavqiy, Avaz, Xamza, Ayniy, Abdulla Qodiriy,
Sufizoda, Abdulla Avloniy, Ergash Jumanbulbul o’g‘li, Fitrat, Cho’lpon bilan bir
qatorda Abdulla Qahhor, Oybek, U. Nosir, G‘ayratiy, Hamid Olimjon, Uyg‘un, X.
Po‘lat, Komil Yashin, Zulfiya, Oydin, G‘afur G‘ulom va boshqa yosh yozuvchilar
samarali ijod qildilar. Adabiyotning asosiy yo‘nalishlarini mustabid sovet
hokimiyati belgilab bergan edi: bu birinchidan, davr ruhi, yangi hayot manzarasi,
yangi zamon kishilarining ma’naviy qiyofasi, orzu-umidlarini aks ettirgan bo‘lsa,
ikkinchidan tarixiy voqealar, o‘tgan davrning eskilik qoldiqlarini fosh etishdan
iborat edi.
20-yillarda o‘zbek prozasi rivojlanib, asosan hikoya, qissa kabi janrlarda o‘z
ifodasini topdi. 20-yillar oxirlari va 30-yillarda maishiy va tarixiy mavzudagi
romanlar paydo bo‘ldi. O‘zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriyning
“O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, Oybekning “Qutlug‘ qon”, Sadriddin
Ayniyning “Doxunda”, “Qullar”, Abdulhamid Cho‘lponning “Kecha va kunduz”,
Abdulla Qahhorning “Sarob”, Husayn Shamsning “Dushman” romanlari o‘zbek
yozuvchilarining badiiy mahoratidan dalolat beradi. 30-yillarda o‘zbek poeziyasida
228
erkin mehnat mavzusi, qishloq mavzusi, yangi kishi qiyofasi, ozod hayotni kuylash,
an’anaviy sevgi, ishq-muhabbat tarannum etildi. Jumladan, Botu, Habibiy, Charxiy,
Chustiy, Sobir Abdulla, G‘ayratiy, Vosit Sa’dullalarning ijodida o‘zbek klassik
adabiyotining an’analari davom ettirildi. Masalan, 20-yillar she’riyatiga munosib
hissa qo‘shgan adiblardan biri Botu shunday kuylaydi:
Zulmlar nishtari yurakni tilmasin
Dor nima, o‘q nima, hech kim bilmasin.
Qon to‘kish kishini boshiga kelmasin,
Bu bizga kuch bergan tilaklar tilagi.
Lekin, shuni ta’qidlash joizki, “sotsializm qurilishi” yillarida, ko‘pgina o‘zbek
ziyolilari, iste’dodli adiblar soxta ayblar qo‘yilib qatag‘on qilinib, jismonan yo‘q
qilindi. Ular orasida xalq og‘ziga tushgan, uning muhabbatini qozongan mashhur
siymolar A. Qodiriy, Usmon Nosir, Fitrat, Cho‘lpon, Sh. Sulaymon, M. So‘fizoda,
O. Hoshim va boshqa yozuvchilarimiz, shoirlarimiz bor edi. Albatta, bu
qatog‘onlikning begunoh qurbonlari hayot bo‘lganida o‘zbek xalqining ma’naviy
merosiga yanada ko‘proq hissa qo‘shgan bulur edilar. Hozirgi kunda ularning
nomlarini tiklanishi va madaniy meroslarini o‘rganilishi asosiy vazifalardan biridir.
Ikkinchi jahon urushi yillarida o‘zbek sovet adabiyotida qahramonlik,
vatanparvarlik, vatanga sadoqat, xalqlar do‘stligi g‘oyalari keng tarannum etildi.
G‘afur G‘ulomning “Sen yetim emassan”, “Sog‘inish”, “Vaqt”, Hamid Olimjonning
“Ona va o’g‘il”, “Ishonch”, Uyg‘unning “Zafar taronalari”, “G‘azab va muhabbat”,
Shayxzodaning “Jang va qo‘shiq”, “Kurash nechun”, Komil Yashinning “Qasos”
kabi asarlari va she’riy to‘plamlarida vatanparvarlik to‘yg‘ulari aks ettirilgan.
O‘zbek xalqi urush yillarida minglab yetim bolalarga g’amxo’rlik ko’rsatdi. G‘afur
G‘ulomning “Sen yetim emassan” she’rida shunday satrlar bor:
Otang o‘lgan bo‘lsa
Qayg‘urma, qo‘zim,
Ko‘zim usti
Millating boshimga durra,
Shu sog‘lom havoda
Salomat omon
O‘zbek adabiyotida Hamid Olimjonning xizmati g‘oyat kattadir. Shoir o‘z
ijodiy faoliyati davomida “Mustaqillik bizga berilgan”, “Shohimardon”, “Ota
hayotidan”, “Oygul bilan Baxtiyor”, “Zaynab va Omon” kabi ajoyib lirik she’rlar,
balladalar, dostonlar va boshqa ko‘pgina asarlar yaratdi.
Urush yillarida Vatan mavzusi bilan bir qatorda tarixiy mavzularga ham
qiziqish kuchaydi. Jumladan, Hamid Olimjonning “Muqanna” she’riy dramasi,
Oybekning “Navoiy” romani va boshqa tarixiy asarlar yaratildi. Xuddi shu davrda
adabiyotga H. G‘ulom, Mirmuhsin, A. Muxtor, Shuhrat, Mirtemir, Turob To‘la,
Shukrullo kabi ijodkorlar kirib keldi.
50-yillardan keyingi davrda ham adabiyot va san’at sohasida katta yutuqlarga
erishildi. Oybekning “Quyosh qoraymas”, Sharof Rashidovning “Qudratli to‘lqin”,
Ibrohim Rahimning “Chin muhabbat”, Said Ahmadning “Ufq”, Odil Yoqubovning
“Er boshiga ish tushsa”, G‘. G‘ofurning “Vafodor”, H. G‘ulomning “Toshkentliklar”
kabi romanlarida urush voqealari, o‘zbek xalqining front orqasidagi mehnati aks
ettirilgan. O‘zbek yozuvchilari o‘z asarlarida inson va uning hayoti, ma’naviy
qiyofasi, intilishi, kurashi, his-tuyg‘usi, fuqarolik pozitsiyasi mavzularini ifoda
etdilar. Oybekning “Oltin vodiydan shabadalar”, A. Qahhorning “Qo‘shchinor
chiroqlari”, Sh. Rashidovning “G‘oliblar”, “Bo‘rondan kuchli”, O. Yoqubovning
“Diyonat”, “Muqaddas”, “Oq qushlar oppoq qushlar”, Mirmuhsinning “Chotqol
yo‘lbarsi”, “Umid”, O‘. Usmonovning “Girdob”, J. Abdullaxonovning “To‘fon”, A.
Muxtorning “Chinor”, P. Qodirovning “Uch ildiz”, “Qora ko‘zlar”, “Erk”, “Meros”,
E. Usmonovning “Mehrigiyo” romanlari shular jumlasidandir. Undan tashqari bu
davrda tarixiy voqealarga va buyuk o‘zbek allomalari hayotini aks ettiruvchi asarlar
ham yaratildi. Oybekning “Umr yo‘li”, J. Sharipovning “Xorazm”, O. Yoqubovning
“Ulug‘bek xazinasi”, P. Qodirovning “Yulduzli tunlar”, M. Ismoiliyning “Farg‘ona
tong otguncha”, Y. Ilyosovning “Sug‘diyona”, “Quyosh va nayza”, S. Borodinning
“Samarqand osmonida yulduzlar” va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Sovet hokimiyatining O‘zbekiston ijodkor ziyolilariga urushdan keyingi
zarbasi urushdan keyingi o‘n yilliklarda sodir bo‘lgan siyosiy voqealar bilan bog‘liq.
Darhaqiqat, bu davrda qatag’onlik zarbasining ikkinchi to’lqini o‘zbek madaniyatiga
katta talofat yetkazdi. Urushdan ilgarigi yillarda taniqli madaniyat arboblarining
quvg‘in qilinishi va ular ijodiga asossiz, xo‘rlab baho berilishi keyingi adabiy-badiiy
ijodga katta zarba bo’ldi.
40-yillarning oxiri va 50-yillarning boshlarida ziyolilarning peshqadam qismi
yana quvg’inga uchradi, O‘zbekistondagi ko‘pgina yozuvchilar, shoirlar, olimlar va
madaniyatning boshqa arboblari boshiga qora kunlar tushdi. 1946-1948-yillarda
VKP(b) Markaziy Qo’mitasining bir qancha qarorlari e’lon qilindi, ushbu qarorlarda
madaniyatning taniqli arboblari sha’ni bulg‘andi, go‘yo ularning asarlarida
“g‘oyasizlik”, “siyosiy ko‘rlik”, “hayot haqiqatining buzilishi”, “G‘arbning
burjuacha madaniyatiga sajda qilish” kabi unsurlar bor degan ayblovlar qo’yildi.
Bunday mafkuraviy “karnay navosi”ga, tarkib topgan an’anaga ko‘ra,
joylardagi maddohlar bajonidil jo‘r bo‘ldilar. Respublika, viloyat, tuman partiya
tashkilotlari ana shu “rahnamo” qarorlarga darrov “labbay” deb javob berdilar.
Asosiy qarordan keyin shosha-pisha joylarda qabul qilingan qarorlar asosida
yozuvchilar, shoirlar, jurnallarning redaksiyalari tanqid qilina boshladi. Bu o‘rinda
xalq ruhiyatining o‘ziga xos xususiyatlari, axloq-odobi mutlaqo inobatga olinmadi.
O‘zbekiston kompartiyasi markaziy qo’mitasining XIV plenumi 1946-yilning
avgust oyida qabul qilgan qarorida quyidagilar ta’kidlangan edi: “Ayrim yozuvchilar
ijodidagi g‘oyasizlik va siyosatdan chetda turish, respublika teatrlari repertuar
siyosatidagi g‘oyasizlik, ba’zi ijodkorlarning zamonaviy dolzarb mavzularidan
chetda turishi hollari zarur tarzda zarbaga uchramayapti”.
Ana shunday “zarur zarba”ni berish hamda Markaziy Osiyo Respublikalari
partiya-davlat idoralari faoliyatini cheklab qo‘yish uchun 1947-yilda Toshkentda
yana qaytadan VKP(b) markaziy qo’mitasining O‘rta Osiyo byurosi tuzildi, xolbuki,
bunday byuro ilgari, ya’ni 1934-yilda tarqatib yuborilgan edi. Ushbu mahkamaning
talabi bilan 1949-1950-yillarda mintaqadagi respublikalar kompartiyalarining
markaziy qo’mitalarining byurolari va sekretariatlari yozuvchilar, rassomlar,
