RRS tasnifiga asosan to‘rt xil turga xos bo‘lgan bolalar kiradi

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

44,8 KB


RRS tasnifiga asosan to‘rt xil turga xos bo‘lgan bolalar kiradi 1. RRSning konstitutsional shakli RRSning psixogen shakli RRSning psixogen shakli. RRSning serebral shakli Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning nutq xususiyatlari Bu shaklda garmonik, qoldiqsiz, ruxiy va ruxiy- fizik infantilizm (ya’ni ruxiy jixatdan yetilmaganligi) asosiiy o‘rinni egallaydi ( ruxiy turg‘un bo‘lmaganlar) Bu turdagi bolalar o‘zlaridan bir necha yosh kichik bo‘lgan bolalar rivojlanishiga to‘g‘ri keladi. Ularda kayfiyat ko‘tarinki, o‘yin faoliyatida tashabbuskorlik xislatlari saqlangan bo‘ladi. Ta’limdagi qiyinchiliklar asosan intellektual qiziqishlarning va shaxsning butunlay rivojlanmaganligi yaqqol sezilib turadi. ( o‘yinga bo‘lgan qiziqishlari ustunlik qiladi). Bolalarda ko‘pincha kayfiyat ko‘tarinki, xulq-atvorda xissiy motivlarning ustunligi,xissiyotlarning yuzakiligi, turg‘unsizligi va shaxsning gipersuggestivligi ( moyillikning ustunligi) kuzatiladi. Bunday bolalarning hissiy- iroda soxasidagi yetishmovchilik, tana tuzilishidagi o‘zgarishlar bilan birga keladi. 1. RRSning somatogen shakl. Bu shakl asosan surunkali infeksiyalar, allergik xolatlar, turli ichki kasalliklar ( ichki a’zolar, ayniqsa yurak kasalligi) natijasida kelib chiqadi. RRS tasnifiga asosan to‘rt xil turga xos bo‘lgan bolalar kiradi 1. RRSning konstitutsional shakli RRSning psixogen shakli RRSning psixogen shakli. RRSning serebral shakli Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning nutq xususiyatlari Bu shaklda garmonik, qoldiqsiz, ruxiy va ruxiy- fizik infantilizm (ya’ni ruxiy jixatdan yetilmaganligi) asosiiy o‘rinni egallaydi ( ruxiy turg‘un bo‘lmaganlar) Bu turdagi bolalar o‘zlaridan bir necha yosh kichik bo‘lgan bolalar rivojlanishiga to‘g‘ri keladi. Ularda kayfiyat ko‘tarinki, o‘yin faoliyatida tashabbuskorlik xislatlari saqlangan bo‘ladi. Ta’limdagi qiyinchiliklar asosan intellektual qiziqishlarning va shaxsning butunlay rivojlanmaganligi yaqqol sezilib turadi. ( o‘yinga bo‘lgan qiziqishlari ustunlik qiladi). Bolalarda ko‘pincha kayfiyat ko‘tarinki, xulq-atvorda xissiy motivlarning ustunligi,xissiyotlarning yuzakiligi, turg‘unsizligi va shaxsning gipersuggestivligi ( moyillikning ustunligi) kuzatiladi. Bunday bolalarning hissiy- iroda soxasidagi yetishmovchilik, tana tuzilishidagi o‘zgarishlar bilan birga keladi. 1. RRSning somatogen shakl. Bu shakl asosan surunkali infeksiyalar, allergik xolatlar, turli ichki kasalliklar ( ichki a’zolar, ayniqsa yurak kasalligi) natijasida kelib chiqadi. Ruxiy rivojlanishning susayishida asosiy rolni turg‘un asteniya o‘ynaydi, ya’ni ularda tez charchash, umumiy ruxiy tonusning pastligi ko‘rinadi. B’zan somatogen infantilizmda turli nevrotik qo‘shilmalar: o‘z-o‘ziga ishonmaslik, qo‘rqish bilan birga kuzatilishi mumkin. 2. RRSning psixogen shakli. Bu shaklda asosan hissiy iroda sohasining buzilishi, yetarli pedagogik sharoitning bo‘lmasligi natijasida kelib chiqadi. Atrof muxitning bolaga erta yoshidan salbiy ta’sir qilishi natijasida bola ruxiyatining o‘zgarishi yuz beradi.Ammo,bu shakldagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz bolalardan ajratib olish zarur. Pedagogik qarovsiz bolalarning ruxiyati normal bo‘lib, faqat bilish, o‘quv malakalarining tengqurlariga nisbatan yetishmasligi bilan farq qiladilar. Aqliy ma’lumotlar yetarli bo‘lmaydi.RRSning psixogen shaklini kelib chiqish sabablariga ko‘ra,o‘z navbatida uch gruppaga bo‘lish mumkin. 1) Bola tarbiyasi bilan mutlaqo shug‘ullanmaslik,bolani butunlay o‘z xoliga tashlab qo‘yish natijasida ularda burch va ma’suliyat xissi shakllanmaydi.Ularda hissiy-iroda sohasining yetishmasligi qaysarlik gippersuggestivlik, o‘quv fanlarini o‘zlashtirish uchun zarur bilm va malakalarning yetishmasligi bilan birga keladi. 2) Bolani haddan tashqari erkalatish, yetarli mustaqil faoliyatga o‘rgatmaslik, tashabbuskorlik, ma’suliyat hissini shakllantirmaslik natijasida ( oila erkasi) kelib chiqadi.Bunday bolalarda xissiy-iroda sohasining pastligi,egoizm xislatlari, mexnatga salbiy munosabatda bo‘lish, doimo yordamga muxtoj bo‘lish kabi salbiy hislatlar o‘z ifodasini topadi. 3) Psixogen xarakterning nevrotik turi deb ataladi. Bolaga nisbatan qo‘pol munosabatda bo‘lish,jismoniy jazolash, qattiq qo‘llik, alkogolizm bilan bog‘liq turli agressiv munosabatlar,bunday turning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.Bunday bolalarda nihoyatda qo‘pollik, tashabbussizlik, Ruxiy rivojlanishning susayishida asosiy rolni turg‘un asteniya o‘ynaydi, ya’ni ularda tez charchash, umumiy ruxiy tonusning pastligi ko‘rinadi. B’zan somatogen infantilizmda turli nevrotik qo‘shilmalar: o‘z-o‘ziga ishonmaslik, qo‘rqish bilan birga kuzatilishi mumkin. 2. RRSning psixogen shakli. Bu shaklda asosan hissiy iroda sohasining buzilishi, yetarli pedagogik sharoitning bo‘lmasligi natijasida kelib chiqadi. Atrof muxitning bolaga erta yoshidan salbiy ta’sir qilishi natijasida bola ruxiyatining o‘zgarishi yuz beradi.Ammo,bu shakldagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz bolalardan ajratib olish zarur. Pedagogik qarovsiz bolalarning ruxiyati normal bo‘lib, faqat bilish, o‘quv malakalarining tengqurlariga nisbatan yetishmasligi bilan farq qiladilar. Aqliy ma’lumotlar yetarli bo‘lmaydi.RRSning psixogen shaklini kelib chiqish sabablariga ko‘ra,o‘z navbatida uch gruppaga bo‘lish mumkin. 1) Bola tarbiyasi bilan mutlaqo shug‘ullanmaslik,bolani butunlay o‘z xoliga tashlab qo‘yish natijasida ularda burch va ma’suliyat xissi shakllanmaydi.Ularda hissiy-iroda sohasining yetishmasligi qaysarlik gippersuggestivlik, o‘quv fanlarini o‘zlashtirish uchun zarur bilm va malakalarning yetishmasligi bilan birga keladi. 2) Bolani haddan tashqari erkalatish, yetarli mustaqil faoliyatga o‘rgatmaslik, tashabbuskorlik, ma’suliyat hissini shakllantirmaslik natijasida ( oila erkasi) kelib chiqadi.Bunday bolalarda xissiy-iroda sohasining pastligi,egoizm xislatlari, mexnatga salbiy munosabatda bo‘lish, doimo yordamga muxtoj bo‘lish kabi salbiy hislatlar o‘z ifodasini topadi. 3) Psixogen xarakterning nevrotik turi deb ataladi. Bolaga nisbatan qo‘pol munosabatda bo‘lish,jismoniy jazolash, qattiq qo‘llik, alkogolizm bilan bog‘liq turli agressiv munosabatlar,bunday turning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.Bunday bolalarda nihoyatda qo‘pollik, tashabbussizlik, jur’atsizlik, mustaqqillik harakterda bo‘lmaslik hislari shakllanadi. Bularning hammasi bolaning bilish faoliyatiga ham salbiy ta’sir etadi. 3. RRSning serebral shakli – boshqa turlarga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ularning aksariyatida jismoniy yetishmovchiliklar, tana nomutanosibligi kuzatiladi. RRS bolalar bosh miya elektrensifolografiyasining ko‘rsatishicha, 50% dan ortiq bolalarning asab sistemasida organik buzilish mavjud. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixologik muammosi va xususiyatlari O‘zlashtirmaslik, ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tomonidan majburiy maktab barnomasini egallashlariga to‘sqinlik qiladi. Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida aqliy va amaliy jarayonlar, ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bunday boshlang‘ich bilimlarning tug‘dirib, ba’zan ayrim o‘quvchilarning ta’limdan chetga chiqib olishlariga sabab bo‘ladi. Bunday hollarda agar bola rivojlanishida buzilishlar bo‘lmasa, maxsus yakkama-yakka ishlar orqali o‘zlashtirmaslikning oldini olishi mumkin. Buning uchun o‘zlashtirmaslikning oldini olish mumkin. Buning sababalarini aniqlash, diagnostika qilish kerak. Ommaviy maktablardagi o‘zlashtirmaslik sababalari qator pedagog va psixologlar: M.A.Danilov, V.I.Zikova, N.A.Menchinskaya, T.A.Vlasova, M.S.Pevzner, A.I.Leontev, A.R.Luriya, A.A.Smirnova, L.S.Slavina, Yu.K.Babanskiylar tomonidan turli yo‘nalishlarida o‘rganilgan. Olimlar o‘zlashtrimaslik sababaliri sifatida bolaning jismoniy jihatdan zaiflanishini, turli nutq kamchiliklarini, eshitish va ko‘rish kamchiliklarini, aqli zaiflikni hamda bolalar va o‘qituvchilar orasidagi salbiy holatlarni ko‘rsatadilar. Har bir qiyinchilik bilan oz miqdordagi o‘zlashtirmovchi bolalar qamrab olingan. O‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning yarmini ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar tashkil qiladi. Bunday taraqqiyot kamchiliklari, shakllari M.S.Pevzner, G.E.Suxareva, M.G.Reydiboym, jur’atsizlik, mustaqqillik harakterda bo‘lmaslik hislari shakllanadi. Bularning hammasi bolaning bilish faoliyatiga ham salbiy ta’sir etadi. 3. RRSning serebral shakli – boshqa turlarga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ularning aksariyatida jismoniy yetishmovchiliklar, tana nomutanosibligi kuzatiladi. RRS bolalar bosh miya elektrensifolografiyasining ko‘rsatishicha, 50% dan ortiq bolalarning asab sistemasida organik buzilish mavjud. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixologik muammosi va xususiyatlari O‘zlashtirmaslik, ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tomonidan majburiy maktab barnomasini egallashlariga to‘sqinlik qiladi. Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida aqliy va amaliy jarayonlar, ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bunday boshlang‘ich bilimlarning tug‘dirib, ba’zan ayrim o‘quvchilarning ta’limdan chetga chiqib olishlariga sabab bo‘ladi. Bunday hollarda agar bola rivojlanishida buzilishlar bo‘lmasa, maxsus yakkama-yakka ishlar orqali o‘zlashtirmaslikning oldini olishi mumkin. Buning uchun o‘zlashtirmaslikning oldini olish mumkin. Buning sababalarini aniqlash, diagnostika qilish kerak. Ommaviy maktablardagi o‘zlashtirmaslik sababalari qator pedagog va psixologlar: M.A.Danilov, V.I.Zikova, N.A.Menchinskaya, T.A.Vlasova, M.S.Pevzner, A.I.Leontev, A.R.Luriya, A.A.Smirnova, L.S.Slavina, Yu.K.Babanskiylar tomonidan turli yo‘nalishlarida o‘rganilgan. Olimlar o‘zlashtrimaslik sababaliri sifatida bolaning jismoniy jihatdan zaiflanishini, turli nutq kamchiliklarini, eshitish va ko‘rish kamchiliklarini, aqli zaiflikni hamda bolalar va o‘qituvchilar orasidagi salbiy holatlarni ko‘rsatadilar. Har bir qiyinchilik bilan oz miqdordagi o‘zlashtirmovchi bolalar qamrab olingan. O‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning yarmini ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar tashkil qiladi. Bunday taraqqiyot kamchiliklari, shakllari M.S.Pevzner, G.E.Suxareva, M.G.Reydiboym, T.A.Vlasova, K.S.Lebedinskayalar tomonidan tahlil qilingan. Bularning barchasi RRS nuqsoni bilan homilaning ona qornida, tug‘ilish, ilk bolalikchog‘ida markaziy asab sistemalarining yuzaki, kam miqdorda zararlanishi oqibatida kelib chiqadigan rezidual qoldiq holatlar orasida bog‘liqlik borligini ta’kidlashdi. Markaziy asab sistemasining yuzaki zararlanishi natijasida bunday bolalarda maktab ta’limiga ham jismonan, ham fiziologik, ham ruhiy mos kelmaslik yuzaga keladi. Maktab ta’limiga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lmaslik quyidagicha namoyon bo‘ladi: 1) tashqi olam haqidagi tasavvur va bilimlarning yetarli emasligida; 2) aqliy jarayonlar, malaka va harakatlar yetishmasligida; 3) nutq rivojlanishining orqada qolishida; 4) ma’lum qiziqish va motivlarda namoyon bo‘ladigan bilish qiziqishlarining chegaralanganligida; 5) o‘z hulqlarini idora eta olmasliklarida ko‘zga tashlanadi. RRS bolalar yuqoridagi barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha maktab ta’limiga tayyor bo‘lmaydilar. Ularning ruhiy xususiyatlari qator o‘ziga xos belgilari, ko‘rnishlari bilan normal va aqli zaif bolalardan farq qiladilar. Albatta, bu xususiyatlar ruhiy jarayonlar: diqqat, idrok, xotira, nutq, tafakkur va boshqalarning xususiyatlari bilan belgilanadi. RRS bolalarning ruhiy xususiyatlariga oid qator chet el olimlarining, hamda rus olimi akademik V.I.Lubovskiy rahbarligidagi olimlar tomonidan qilingan va qilinayotgan ishlarni ko‘rsatish mumkin. Ruhiy rivojlanishi susaygan o‘quvchilarning oliy asab faoliyatlari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi.(V.I.Lubovskiy 1972). Bunga - asosiy asab jarayonlarining kuchsizligi, tormozlovchi shartli bog‘lanishlarning sekinligi, asab jarayonlarining tez charchashi va toliqishi; - asab jarayonlarining keng irradiatsiyasi (markaziy nerv sistemasida qo‘zg‘alish jarayonining keng tarqalishi); - asab jarayonlarining inertligi, bo‘shligi. T.A.Vlasova, K.S.Lebedinskayalar tomonidan tahlil qilingan. Bularning barchasi RRS nuqsoni bilan homilaning ona qornida, tug‘ilish, ilk bolalikchog‘ida markaziy asab sistemalarining yuzaki, kam miqdorda zararlanishi oqibatida kelib chiqadigan rezidual qoldiq holatlar orasida bog‘liqlik borligini ta’kidlashdi. Markaziy asab sistemasining yuzaki zararlanishi natijasida bunday bolalarda maktab ta’limiga ham jismonan, ham fiziologik, ham ruhiy mos kelmaslik yuzaga keladi. Maktab ta’limiga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lmaslik quyidagicha namoyon bo‘ladi: 1) tashqi olam haqidagi tasavvur va bilimlarning yetarli emasligida; 2) aqliy jarayonlar, malaka va harakatlar yetishmasligida; 3) nutq rivojlanishining orqada qolishida; 4) ma’lum qiziqish va motivlarda namoyon bo‘ladigan bilish qiziqishlarining chegaralanganligida; 5) o‘z hulqlarini idora eta olmasliklarida ko‘zga tashlanadi. RRS bolalar yuqoridagi barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha maktab ta’limiga tayyor bo‘lmaydilar. Ularning ruhiy xususiyatlari qator o‘ziga xos belgilari, ko‘rnishlari bilan normal va aqli zaif bolalardan farq qiladilar. Albatta, bu xususiyatlar ruhiy jarayonlar: diqqat, idrok, xotira, nutq, tafakkur va boshqalarning xususiyatlari bilan belgilanadi. RRS bolalarning ruhiy xususiyatlariga oid qator chet el olimlarining, hamda rus olimi akademik V.I.Lubovskiy rahbarligidagi olimlar tomonidan qilingan va qilinayotgan ishlarni ko‘rsatish mumkin. Ruhiy rivojlanishi susaygan o‘quvchilarning oliy asab faoliyatlari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi.(V.I.Lubovskiy 1972). Bunga - asosiy asab jarayonlarining kuchsizligi, tormozlovchi shartli bog‘lanishlarning sekinligi, asab jarayonlarining tez charchashi va toliqishi; - asab jarayonlarining keng irradiatsiyasi (markaziy nerv sistemasida qo‘zg‘alish jarayonining keng tarqalishi); - asab jarayonlarining inertligi, bo‘shligi. Yuqorida aytib o‘tilgan RRS bolalar asab sistemasining o‘ziga xos xususiyatlari ma’lum darajada aqli zaiflarga ham xosdir. Ammo, RRS bolalardagi bunday holatlar aqli zaif bolalardagidek keskin ifodalanagan bo‘lmaydi. Bundan tashqari, sifat jihatdan ham farq qiladilar, ya’ni shartli bog‘lanishlarning hosil bo‘lishida, aqli zaif bolalardan farqli ravishda, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda so‘z-nutq sistemasi katta rol o‘ynaydi. Shuni qayd qilish lozimki, oliy asab faoliyatining yuqoridagi xususiyatlari neyrodinamikaning yetarli darajada yetilmaganligadan darak beradi. Bu hol normal bolalarda ham uchrashi mumkin. Lekin ularda bog‘cha yoshidagina kuzatiladi, xolos. RRS bolalarning ruhiy jarayonlari va bilish faoliyatlari qator olimlar tomonidan turli yo‘nalishlarda o‘rganilgan va o‘rgatilmoqda. Bularga T.V.Egorova, V.I.Lubovskiy, T.I.Karenkova, L.I.Peresleni, S.A.Domishkevich, V.L.Podobed, A.G.Poddubnaya, P.B.Shoshin, N.G.Lutonyan, A.A.Avtotinsh, I.A.Korobeynikov, V.S.Slepovich, V.I.Nasanova, R.D.Triger, N.A.Sqpina, G.A.Shevchenko, G.M.Kapustina, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedov, Ye.A.Morshinina va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. RRS bolalarning barchasida diqqatning yetarli rivojlanmaganligini ko‘rish mumkin. G.I.Jarenkovaning ko‘rsatshicha, diqqatning yetarli rivojlanmaganligi quyidagicha ifodalanadi: - ma’lum bir faoliyatning dastlabki boshlanish bosqichida diqqatning kuchliligi va ma’lum vaqtdan so‘ng pasayib ketishi; - diqqatning kuchliligi faoliyat boshlangandan keyin ma’lum vaqt o‘tgach yuzaga kelishi; - diqqat kuchining muntazam ravishda kuchayib va susayib turishi kuzatiladi. RRS bolalarning idroki quyidagicha xarakterli xususiyatlarga ega. Birinchidan sezgi organlari orqali olingan ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash tezligi past bo‘ladi. Shu sababli RRS bolalar ma’lum barnoma materialini o‘zlashtirish uchun ko‘p vaqt sarf qiladilar. Ammo aqli zaif bolalardan bir muncha farq qilib, normal tengdoshlari o‘zlashtirgan materialni to‘la o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Yuqorida aytib o‘tilgan RRS bolalar asab sistemasining o‘ziga xos xususiyatlari ma’lum darajada aqli zaiflarga ham xosdir. Ammo, RRS bolalardagi bunday holatlar aqli zaif bolalardagidek keskin ifodalanagan bo‘lmaydi. Bundan tashqari, sifat jihatdan ham farq qiladilar, ya’ni shartli bog‘lanishlarning hosil bo‘lishida, aqli zaif bolalardan farqli ravishda, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda so‘z-nutq sistemasi katta rol o‘ynaydi. Shuni qayd qilish lozimki, oliy asab faoliyatining yuqoridagi xususiyatlari neyrodinamikaning yetarli darajada yetilmaganligadan darak beradi. Bu hol normal bolalarda ham uchrashi mumkin. Lekin ularda bog‘cha yoshidagina kuzatiladi, xolos. RRS bolalarning ruhiy jarayonlari va bilish faoliyatlari qator olimlar tomonidan turli yo‘nalishlarda o‘rganilgan va o‘rgatilmoqda. Bularga T.V.Egorova, V.I.Lubovskiy, T.I.Karenkova, L.I.Peresleni, S.A.Domishkevich, V.L.Podobed, A.G.Poddubnaya, P.B.Shoshin, N.G.Lutonyan, A.A.Avtotinsh, I.A.Korobeynikov, V.S.Slepovich, V.I.Nasanova, R.D.Triger, N.A.Sqpina, G.A.Shevchenko, G.M.Kapustina, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedov, Ye.A.Morshinina va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. RRS bolalarning barchasida diqqatning yetarli rivojlanmaganligini ko‘rish mumkin. G.I.Jarenkovaning ko‘rsatshicha, diqqatning yetarli rivojlanmaganligi quyidagicha ifodalanadi: - ma’lum bir faoliyatning dastlabki boshlanish bosqichida diqqatning kuchliligi va ma’lum vaqtdan so‘ng pasayib ketishi; - diqqatning kuchliligi faoliyat boshlangandan keyin ma’lum vaqt o‘tgach yuzaga kelishi; - diqqat kuchining muntazam ravishda kuchayib va susayib turishi kuzatiladi. RRS bolalarning idroki quyidagicha xarakterli xususiyatlarga ega. Birinchidan sezgi organlari orqali olingan ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash tezligi past bo‘ladi. Shu sababli RRS bolalar ma’lum barnoma materialini o‘zlashtirish uchun ko‘p vaqt sarf qiladilar. Ammo aqli zaif bolalardan bir muncha farq qilib, normal tengdoshlari o‘zlashtirgan materialni to‘la o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ikkinchidan RRS bolalar eshitish, taktil, ko‘rish idroklarining nozik shakllari yetarli rivojlanmagan bo‘ladi. Shu sababali oraliq tovushlarni va ranglarni normal tengdoshlaridek farqlay olmaydilar. Uchinchidan, narsa va buyumlarning fazodagi joylashish munosabatlarini idrok etishlari yetarli bo‘lmydi. Buyularning bir-biriga nisbatan oldida, yonida, orqasida kabi tushunchalarni yetarli tushunib yetmaydilar. To‘rtinchidan, idrok etayotgan ob’ekt, narsa va buyumlar sonining ortishi, ko‘payishi, idrok etilayotgan vazifa murakkabligining ortishi, o‘sishi, bir vaqtning o‘zida bir nechta taasurotlarni idrok etish zaruriyati yuzaga kelishi natijasida bunday bolalar idrokning birmuncha yomonlashishiga olib keladi. RRS bolalar idrokning yetarli rivojlanmaganligi asosida markaziy asab sistemasidagi analizatorlar orasidagi munosabatlarining buzilishi yotadi. Ba’zi avtorlarning (E.U.Daulenskie, I.F.Markovskaya...) ko‘rsatishicha, idrokning nozik shakllarining yetishmasligi bunday bolalarning 70 % ida uchraydi. Idrok etilayotgan ob’ekt, narsalar kontrastligi va rangning kamayishi, umumiy fondan shaklni ajratishga qiyinchilik tug‘diradi. Diqqatning ma’lum ob’ektlarga qaratilish vaqti bo‘yicha, narsa va hodisalarning o‘zgacha holatda idrok eta olish xususiyatiga ko‘ra ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o‘z normal tengdoshlaridan keskin farq qiladilar. RRS bolalarda idrokning turli xususiyatlarining yetishmasligi chet el olimlari tomonidan ham ko‘rsatib o‘tilgan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalar tuyush reaksiyalarida normal tengdoshlaridan orqada qolar ekanlar. RRS bolalar tuyush (persentiv) reaksiyalarda, masalalar yechishda samarali bo‘lmagan ish usullaridan foydalanishadi. Idrok etilayotgan narsalarni ko‘rganda ham, ma’lum darajada buyumning kam belgilarini ko‘rishga ulguradilar. Bunday ko‘rish idroklarini bartaraf etish uchun RRS bolalarga maxsus yordam berib borilishi kerak. Ko‘rish orqali idrok etilishi kerak bo‘lgan buyum, narsalar ortiqcha elementlarsiz bo‘lishi, hamda ko‘rsatish bilan birga og‘zaki tushuntirish ishlarini qo‘yshib olib borish yaxshi natijalar beradi. Idrokning yetarli bo‘lmasligi ko‘rish, eshitish tasavvurlari ham yetarli darajada shakllanmaydi. Buning natijasida tafakkur jarayonlari, turlari ham yetarli Ikkinchidan RRS bolalar eshitish, taktil, ko‘rish idroklarining nozik shakllari yetarli rivojlanmagan bo‘ladi. Shu sababali oraliq tovushlarni va ranglarni normal tengdoshlaridek farqlay olmaydilar. Uchinchidan, narsa va buyumlarning fazodagi joylashish munosabatlarini idrok etishlari yetarli bo‘lmydi. Buyularning bir-biriga nisbatan oldida, yonida, orqasida kabi tushunchalarni yetarli tushunib yetmaydilar. To‘rtinchidan, idrok etayotgan ob’ekt, narsa va buyumlar sonining ortishi, ko‘payishi, idrok etilayotgan vazifa murakkabligining ortishi, o‘sishi, bir vaqtning o‘zida bir nechta taasurotlarni idrok etish zaruriyati yuzaga kelishi natijasida bunday bolalar idrokning birmuncha yomonlashishiga olib keladi. RRS bolalar idrokning yetarli rivojlanmaganligi asosida markaziy asab sistemasidagi analizatorlar orasidagi munosabatlarining buzilishi yotadi. Ba’zi avtorlarning (E.U.Daulenskie, I.F.Markovskaya...) ko‘rsatishicha, idrokning nozik shakllarining yetishmasligi bunday bolalarning 70 % ida uchraydi. Idrok etilayotgan ob’ekt, narsalar kontrastligi va rangning kamayishi, umumiy fondan shaklni ajratishga qiyinchilik tug‘diradi. Diqqatning ma’lum ob’ektlarga qaratilish vaqti bo‘yicha, narsa va hodisalarning o‘zgacha holatda idrok eta olish xususiyatiga ko‘ra ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o‘z normal tengdoshlaridan keskin farq qiladilar. RRS bolalarda idrokning turli xususiyatlarining yetishmasligi chet el olimlari tomonidan ham ko‘rsatib o‘tilgan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalar tuyush reaksiyalarida normal tengdoshlaridan orqada qolar ekanlar. RRS bolalar tuyush (persentiv) reaksiyalarda, masalalar yechishda samarali bo‘lmagan ish usullaridan foydalanishadi. Idrok etilayotgan narsalarni ko‘rganda ham, ma’lum darajada buyumning kam belgilarini ko‘rishga ulguradilar. Bunday ko‘rish idroklarini bartaraf etish uchun RRS bolalarga maxsus yordam berib borilishi kerak. Ko‘rish orqali idrok etilishi kerak bo‘lgan buyum, narsalar ortiqcha elementlarsiz bo‘lishi, hamda ko‘rsatish bilan birga og‘zaki tushuntirish ishlarini qo‘yshib olib borish yaxshi natijalar beradi. Idrokning yetarli bo‘lmasligi ko‘rish, eshitish tasavvurlari ham yetarli darajada shakllanmaydi. Buning natijasida tafakkur jarayonlari, turlari ham yetarli rivojlanmaydi. RRS bolalarning idrok etish jarayonlarining dinamikasi birmuncha yaxshi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lib, normal bolalarga nisbatan sezilarli darajada orqada qoladi. Oddiy tasvirlarni, rasmlardagi buyumlarni bilib olish tezligi, normal bolalardagidan birmuncha pastligi P.B.Shoshin ishlarida to‘la ochib berilgan. Yuqoridagilarga xulosa qilib, RRS bolalar idroki quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishini ta’kidlash mumkin. - sensor axborotlarni qabul qilish va qayta ishlash tezligi sekinlashganligi; - ko‘rish, eshitish va taktil idroklarining nozik shakllari yetarli emasligi; - idrok etishda fazoviy munosabatlarning yetarli emasligi; - buyumlarning ko‘payishi natijasida idrok etishning yomonlashuvi. RRS bolalarning idrok xususiyatlarini tibbiy-pedagogik komissiya a’zolari tomonidan e’tiborga olinishi kerak. Maxsus maktab tarbiyachi-o‘qituvchilari ta’lim-tarbiyada quyidagilarga e’tibor berishlari lozim: - RRS bolalarning ma’lum materialni egallashi uchun ko‘p vaqtning sarflanishi; - ko‘rish orqali qabul qilinadigan materiallar mumkin qadar kam elementlardan iborat bo‘lishi; - yangi materiallar berish vaqtida, bolalar diqqatini chalg‘itadigan qo‘zg‘atkichlar bo‘lmasligi kerak. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning xotira jarayonlarining o‘ziga xos tomonlari. Klinik va ruhiy-pedagogik tekshirishlarining ko‘rsatishicha, xotira buzilishlari RRS bolalarning xarakterli belgilaridan biri ekan. Xotira jarayonlarining buzilishi murakkab va o‘ziga xos ko‘rinishiga ega. RRS bolalar xotirasining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, ular xotirasining ayrim tomonlari ko‘proq, ayrim tomonlari kamroq buzilganligidir. Xotira jarayonlari unumdorligining pasayishi, RRS bolalarda o‘z faoliyatlarini unumli tashkil qila rivojlanmaydi. RRS bolalarning idrok etish jarayonlarining dinamikasi birmuncha yaxshi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lib, normal bolalarga nisbatan sezilarli darajada orqada qoladi. Oddiy tasvirlarni, rasmlardagi buyumlarni bilib olish tezligi, normal bolalardagidan birmuncha pastligi P.B.Shoshin ishlarida to‘la ochib berilgan. Yuqoridagilarga xulosa qilib, RRS bolalar idroki quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishini ta’kidlash mumkin. - sensor axborotlarni qabul qilish va qayta ishlash tezligi sekinlashganligi; - ko‘rish, eshitish va taktil idroklarining nozik shakllari yetarli emasligi; - idrok etishda fazoviy munosabatlarning yetarli emasligi; - buyumlarning ko‘payishi natijasida idrok etishning yomonlashuvi. RRS bolalarning idrok xususiyatlarini tibbiy-pedagogik komissiya a’zolari tomonidan e’tiborga olinishi kerak. Maxsus maktab tarbiyachi-o‘qituvchilari ta’lim-tarbiyada quyidagilarga e’tibor berishlari lozim: - RRS bolalarning ma’lum materialni egallashi uchun ko‘p vaqtning sarflanishi; - ko‘rish orqali qabul qilinadigan materiallar mumkin qadar kam elementlardan iborat bo‘lishi; - yangi materiallar berish vaqtida, bolalar diqqatini chalg‘itadigan qo‘zg‘atkichlar bo‘lmasligi kerak. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning xotira jarayonlarining o‘ziga xos tomonlari. Klinik va ruhiy-pedagogik tekshirishlarining ko‘rsatishicha, xotira buzilishlari RRS bolalarning xarakterli belgilaridan biri ekan. Xotira jarayonlarining buzilishi murakkab va o‘ziga xos ko‘rinishiga ega. RRS bolalar xotirasining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, ular xotirasining ayrim tomonlari ko‘proq, ayrim tomonlari kamroq buzilganligidir. Xotira jarayonlari unumdorligining pasayishi, RRS bolalarda o‘z faoliyatlarini unumli tashkil qila olmaslik, eslab qolishning samarali usullarini o‘llay olmaslik natijasida kelib chiqadi. RRS bolalar xotrasining kamchiliklariga qaramasdan, ularda yetarli rivojlanish imkoniyatlari bor. RRS bolalarda xotira hajmining kamayganligi, qisqa va uzoq muddatli xotira turlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu haqda T.V.Egorova, V.L.Podobed, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedovlar o‘zlarining ilmiy ishlarida alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ayniqsa, tafakkur jarayonlarida ishtirok etuvchi operativ va vositali esda olib qolish buzilgan bo‘ladi. Qisqa muddatli xotira ayniqsa, bolalarga narsalar ko‘rsatish oralig‘ining qisqarishi, hamda narsa, predmetlar orasida boshqa ta’sirotlar ta’sir ettirilsa, ko‘proq buzilishga sabab bo‘ladi (V.L.Podobed ma’lumotlari). T.V. Yegorova, N.G.Lutonyan, N.G.Poddurnaya, N.B.Novinskaya, G‘.B.Shoumarovlar ishlarida RRS bolalar xotirasining turli tomonlari atroflicha ochib berilgan. RRS bolalar xotrasining hajmi, eslab qolishning turg‘unligi, qisqa muddatli, operativ, ixtiyoriy, ixtiyorsiz xotira turlari normal tengdoshlaridan birmuncha pastligi aniqlangan. Qisqa muddatli xotira darajasi normal tengdoshlariga nisbatan past bo‘lib, uning hajmi aksariyat holda 5 raqamdan oshmaydi (maxsus Veksler metodikasi bo‘yicha). Ayniqsa, qisqa muddatli operativ xotira hajmi bunday bolalarni normal tengdoshlaridan va aqli zaif o‘quvchilardan ajratib olishga imkon beradi. Aksariyat holda 2-sinf normal o‘quvchilarning qisqa muddatli opperativ xotrasi 4 raqamni tashkil etsa, RRS o‘quvchilarda 3 ta raqamni, aqli zaiflarda 2 ta raqamni tashkil qiladi. RRS o‘quvchilarning mexanik xotrasi normal o‘quvchilar darajasiga yaqin bo‘lib, aqli zaif bolalar darajasidan keskin farq qiladi. (G‘.B.Shoumarov). Boshlang‘ich sinf RRS o‘quvchilarining ixtiyorsiz esda olib qolishi 5-6 yoshli normal bolalar darajasiga yaqin bo‘ladi. RRS o‘quvchilarning esda saqlab qolish jarayonlarini atroflicha o‘rgangan T.V.Egorovaning ma’lumotlariga ko‘ra, xotira olmaslik, eslab qolishning samarali usullarini o‘llay olmaslik natijasida kelib chiqadi. RRS bolalar xotrasining kamchiliklariga qaramasdan, ularda yetarli rivojlanish imkoniyatlari bor. RRS bolalarda xotira hajmining kamayganligi, qisqa va uzoq muddatli xotira turlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu haqda T.V.Egorova, V.L.Podobed, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedovlar o‘zlarining ilmiy ishlarida alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ayniqsa, tafakkur jarayonlarida ishtirok etuvchi operativ va vositali esda olib qolish buzilgan bo‘ladi. Qisqa muddatli xotira ayniqsa, bolalarga narsalar ko‘rsatish oralig‘ining qisqarishi, hamda narsa, predmetlar orasida boshqa ta’sirotlar ta’sir ettirilsa, ko‘proq buzilishga sabab bo‘ladi (V.L.Podobed ma’lumotlari). T.V. Yegorova, N.G.Lutonyan, N.G.Poddurnaya, N.B.Novinskaya, G‘.B.Shoumarovlar ishlarida RRS bolalar xotirasining turli tomonlari atroflicha ochib berilgan. RRS bolalar xotrasining hajmi, eslab qolishning turg‘unligi, qisqa muddatli, operativ, ixtiyoriy, ixtiyorsiz xotira turlari normal tengdoshlaridan birmuncha pastligi aniqlangan. Qisqa muddatli xotira darajasi normal tengdoshlariga nisbatan past bo‘lib, uning hajmi aksariyat holda 5 raqamdan oshmaydi (maxsus Veksler metodikasi bo‘yicha). Ayniqsa, qisqa muddatli operativ xotira hajmi bunday bolalarni normal tengdoshlaridan va aqli zaif o‘quvchilardan ajratib olishga imkon beradi. Aksariyat holda 2-sinf normal o‘quvchilarning qisqa muddatli opperativ xotrasi 4 raqamni tashkil etsa, RRS o‘quvchilarda 3 ta raqamni, aqli zaiflarda 2 ta raqamni tashkil qiladi. RRS o‘quvchilarning mexanik xotrasi normal o‘quvchilar darajasiga yaqin bo‘lib, aqli zaif bolalar darajasidan keskin farq qiladi. (G‘.B.Shoumarov). Boshlang‘ich sinf RRS o‘quvchilarining ixtiyorsiz esda olib qolishi 5-6 yoshli normal bolalar darajasiga yaqin bo‘ladi. RRS o‘quvchilarning esda saqlab qolish jarayonlarini atroflicha o‘rgangan T.V.Egorovaning ma’lumotlariga ko‘ra, xotira faoliyatining normaga yetmasligi asosida asab sistemasining muntazam tez charchashi yotadi. RRS bolalarni xotira jarayonlarining xususiyatlariga ko‘ra 3 ta guruhga bo‘lish mumkin. 1. Normal o‘quvchilar bilan aqli zaif bolalar orasidagi daraja. 2. Aqli zaif bolalarga yaqin bo‘lgan daraja. Diqqat, idrok va xotira faoliyatining maqsadga qaratilganligining o‘sib yetishmaganligi natijasida RRS o‘quvchilarning aksariyatida, ixtiyoriy xotrasining yetishmasligi kuzatiladi. Sodda, murakkab bo‘lmagan materiallarini eslab qolish vazifalarini bajarishda RRS o‘quvchilar, normal o‘quvchilar darajasiga yainlashsa, xotira faoliyatlari murakkablashgan sari aqli zaif bolalar darajasiga yaqinlashadi. Xotira faoliyatning maqsad sari yo‘nalganligining yetishmasligiga esda saqlab qolishning maxsus usullardan foydalana olaslik ham RRS o‘quvchilar xotrasining o‘ziga xos belgisidir. Normal bolalardan farqli ravishda RRS o‘quvchilar xotrasining samaradorligiga, esda olib qolinayotgan material xrakteriga ko‘proq bog‘liqdir ya’ni ko‘rgazma (noverbal) material, so‘z (verbal) materialga nisbatan yaxshiroq esda olib qolinadi. RRS o‘quvchilarda faqat esda olib qolish emas, balki esga tushirish aktivligi ham pasaygan bo‘ladi. Uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira bo‘yicha RRS o‘quvchilar normal bolalardan keskin farq qiladi. Esda saqlab qolish bilan, esga tushirish sifati keskin yomonlashadi. RRS o‘quvchilar xotira dinamikasini tahlil qilganda, ularning aksariyati 4-sifnga qadar materialni mexanik esda saqlab qolishga harakat qilishni ko‘rsatadi. Normal o‘quvchilarda esa 2-sinfdan boshlab mantiqiy, ixtiyoriy, vositali eslab qolish tez sur’atlar bilan rivojlana boshlaydi. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning tafakkur xususiyatlari L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, A.V.Zaporojes, G.S.Kostyuk, A.A.Lyublinskaya va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan ta’limotga binoan, inson tafakkurning uch xil turi: ko‘rgazma – harakat, ko‘rgazma – obraz, so‘z-mantiq shakllari mavjud. Katta yoshdagi normal kishilarda tafakkurning bu turlari yetarli darajada rivojlangan bo‘lib, bir-birlari bilan dialektik birlikni tashkil faoliyatining normaga yetmasligi asosida asab sistemasining muntazam tez charchashi yotadi. RRS bolalarni xotira jarayonlarining xususiyatlariga ko‘ra 3 ta guruhga bo‘lish mumkin. 1. Normal o‘quvchilar bilan aqli zaif bolalar orasidagi daraja. 2. Aqli zaif bolalarga yaqin bo‘lgan daraja. Diqqat, idrok va xotira faoliyatining maqsadga qaratilganligining o‘sib yetishmaganligi natijasida RRS o‘quvchilarning aksariyatida, ixtiyoriy xotrasining yetishmasligi kuzatiladi. Sodda, murakkab bo‘lmagan materiallarini eslab qolish vazifalarini bajarishda RRS o‘quvchilar, normal o‘quvchilar darajasiga yainlashsa, xotira faoliyatlari murakkablashgan sari aqli zaif bolalar darajasiga yaqinlashadi. Xotira faoliyatning maqsad sari yo‘nalganligining yetishmasligiga esda saqlab qolishning maxsus usullardan foydalana olaslik ham RRS o‘quvchilar xotrasining o‘ziga xos belgisidir. Normal bolalardan farqli ravishda RRS o‘quvchilar xotrasining samaradorligiga, esda olib qolinayotgan material xrakteriga ko‘proq bog‘liqdir ya’ni ko‘rgazma (noverbal) material, so‘z (verbal) materialga nisbatan yaxshiroq esda olib qolinadi. RRS o‘quvchilarda faqat esda olib qolish emas, balki esga tushirish aktivligi ham pasaygan bo‘ladi. Uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira bo‘yicha RRS o‘quvchilar normal bolalardan keskin farq qiladi. Esda saqlab qolish bilan, esga tushirish sifati keskin yomonlashadi. RRS o‘quvchilar xotira dinamikasini tahlil qilganda, ularning aksariyati 4-sifnga qadar materialni mexanik esda saqlab qolishga harakat qilishni ko‘rsatadi. Normal o‘quvchilarda esa 2-sinfdan boshlab mantiqiy, ixtiyoriy, vositali eslab qolish tez sur’atlar bilan rivojlana boshlaydi. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning tafakkur xususiyatlari L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, A.V.Zaporojes, G.S.Kostyuk, A.A.Lyublinskaya va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan ta’limotga binoan, inson tafakkurning uch xil turi: ko‘rgazma – harakat, ko‘rgazma – obraz, so‘z-mantiq shakllari mavjud. Katta yoshdagi normal kishilarda tafakkurning bu turlari yetarli darajada rivojlangan bo‘lib, bir-birlari bilan dialektik birlikni tashkil qiladi. Tafakkur turlari, mazmuniga oid barcha yoshlarga tegishli umumiy materiallar T.V.Rozanova tomonidan batafsil berilgan (1978 y.). Nuqsonli bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarda tekshirgan N.A.Menchinskaya juda qimmatli materiallar bayon qiladi. A.A.Simbalyuk (1974 y.) materiali RRS bolalardiga bilish aktivligi haqida, Z.I.Kalmikova (1975 y.) esa, RRS bolalarning muammoli mazmunli masalalarni yechishdagi qiyinchiliklari to‘g‘risida, T.D.Puskaeva (1980 y.) bu bolalar tafakkurida bo‘shlik, inertlilik holatlarining ko‘zga tashlanishi haqida ilmiy-eksperimental materiallar beradi. RRS bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘rganish ham diagnostik, ham korreksion- tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda, juda katta ahamiyatga ega. Bu bolalar tafakkurning turli tomonlari, turli faoliyatlarida birmuncha kengroq T.V.Egorova, V.I.Lubovskiy, S.A.Domishkevich, T.A.Strekalova, U.V.Ulenkova, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. RRS bolalar tafakkurning o‘ziga xos bo‘lgan va uni aqli zaiflardan oson ajratishga imkon beradigan xususiyatlaridan biri, so‘z-mantiq tafakkur bilan ko‘rgazma- obrazli tafakkur turlarining o‘zaro munosabati va rivojlanish darajalaridir (G‘.B.Shoumarov). RRS o‘quvchilarning so‘z-mantiq tafakkuri yetarli rivojlanmagan bo‘lib, ba’zi holatlarda ularni yengil darajadagi aqli zaiflardan farqlay olmaslik mumkin. Ammo, ularning ko‘rgazma-harakat va ko‘rgazma-obrazli tafakkur turlari aqli zaiflardan keskin farq qilib, normal tengdoshlariga yaqinlashib boradi. Bu esa ularning bilish faolyatlarida katta rivojlanish imkoniyatlari mavjudligi va ularning bir qismi ma’lum ta’lim yillaridan keyin, maxsus ta’lim-tarbiya va davolash ishlari natijasida o‘z normal tengdoshlariga yetib olishi mumkinligini ko‘rsatadi. Tafakkur turlarining bunday munosabati va notekisligi katta differensial diagnostik ahamiyatga egadir. Ma’lum ob’ektlarni tahlil qilganda RRS o‘quvchilar normal tenqurlariga nisbatan kamroq, lekin aqli zaif bolalarga nisbatan ko‘proq belgilarni aniqlaydilar. Lekin, shu bilan birga ularning tahlil jarayoni rejasiz ravishda bajarilganligi sababli ob’ektning ko‘pgina qismlari tushirib qoldiriladi. Ammo, ularga o‘qituvchi tomonidan ma’lum yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin qiladi. Tafakkur turlari, mazmuniga oid barcha yoshlarga tegishli umumiy materiallar T.V.Rozanova tomonidan batafsil berilgan (1978 y.). Nuqsonli bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarda tekshirgan N.A.Menchinskaya juda qimmatli materiallar bayon qiladi. A.A.Simbalyuk (1974 y.) materiali RRS bolalardiga bilish aktivligi haqida, Z.I.Kalmikova (1975 y.) esa, RRS bolalarning muammoli mazmunli masalalarni yechishdagi qiyinchiliklari to‘g‘risida, T.D.Puskaeva (1980 y.) bu bolalar tafakkurida bo‘shlik, inertlilik holatlarining ko‘zga tashlanishi haqida ilmiy-eksperimental materiallar beradi. RRS bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘rganish ham diagnostik, ham korreksion- tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda, juda katta ahamiyatga ega. Bu bolalar tafakkurning turli tomonlari, turli faoliyatlarida birmuncha kengroq T.V.Egorova, V.I.Lubovskiy, S.A.Domishkevich, T.A.Strekalova, U.V.Ulenkova, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. RRS bolalar tafakkurning o‘ziga xos bo‘lgan va uni aqli zaiflardan oson ajratishga imkon beradigan xususiyatlaridan biri, so‘z-mantiq tafakkur bilan ko‘rgazma- obrazli tafakkur turlarining o‘zaro munosabati va rivojlanish darajalaridir (G‘.B.Shoumarov). RRS o‘quvchilarning so‘z-mantiq tafakkuri yetarli rivojlanmagan bo‘lib, ba’zi holatlarda ularni yengil darajadagi aqli zaiflardan farqlay olmaslik mumkin. Ammo, ularning ko‘rgazma-harakat va ko‘rgazma-obrazli tafakkur turlari aqli zaiflardan keskin farq qilib, normal tengdoshlariga yaqinlashib boradi. Bu esa ularning bilish faolyatlarida katta rivojlanish imkoniyatlari mavjudligi va ularning bir qismi ma’lum ta’lim yillaridan keyin, maxsus ta’lim-tarbiya va davolash ishlari natijasida o‘z normal tengdoshlariga yetib olishi mumkinligini ko‘rsatadi. Tafakkur turlarining bunday munosabati va notekisligi katta differensial diagnostik ahamiyatga egadir. Ma’lum ob’ektlarni tahlil qilganda RRS o‘quvchilar normal tenqurlariga nisbatan kamroq, lekin aqli zaif bolalarga nisbatan ko‘proq belgilarni aniqlaydilar. Lekin, shu bilan birga ularning tahlil jarayoni rejasiz ravishda bajarilganligi sababli ob’ektning ko‘pgina qismlari tushirib qoldiriladi. Ammo, ularga o‘qituvchi tomonidan ma’lum yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda aqli zaif bolalarda ham ijobiy o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin, ammo, bu o‘zgarsh RRS o‘quvchilardagidek katta bo‘lmaydi. Bu esa RRS o‘quvchilarning o‘z taraqqiyotlarida rivojlanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarga ega ekaniligini, ular pedagogik yordamdan samarali foydalana olish mumkin ekanligini ko‘rsatadi. RRS o‘quvchilarda tafakkur jarayonlari: tahlil – tavsifdan tashqari umumlashtirish, tasniflash, sistemalashtirish, taqqoslash darajalari jihatdan normal va aqli zaif o‘quvchilar tafakkur jarayonlari orasida bo‘ladi. Berilayotgan vazifa murakkablashgan sari RRS o‘quvchilarning tafakkur qilish saviyasi aqli zaif bolalarnikiga yaqinlashib boradi. Tafakkurning boshlang‘ich sinflardagi taraqqiyot dinamikasini o‘rgangan, kuzatgan T.V.Egorova boshlang‘ich sinf oxiriga kelib, aksariyat holda RRS o‘quvchilar tafakkuri normal bolalar tafakkuri saviyasiga yaqinlashganligini ko‘rsatadi. Bu yaqinlashish ayniqsa, RRS o‘quvchilar tomonidan umumlashtirish va tasniflash jarayonlarida o‘z ifodasini topadi. Tafakkur xususiyatlarini tekshirishda, faqat vazifani bajarish natijalari emas, balki tafakkur qilish uslublariga ham alohida e’tibor berish kerak. RRS o‘quvchilar, aqli zaif o‘quvchilarga nisbatan biron aqliy vazifani bajarayotganlarida birmuncha samaraliroq usullardan foydalanadilar. RRS o‘quvchilar ma’lum vazifalarni bajarish vaqtlarida aqli zaif o‘quvchilardan sifat jihatdan farq qiladilar. Masalan, lobirint metodikasiga (Veksler metodikasida XII subtest) ko‘ra, tekshiriluvchi chiziqlarni kesib o‘tmasdan, boshi berk burchaklarga kirmasdan labirintdan chiqishi lozim. Shu labirintlardan chiqishda bir xil vaqt sarflagan aqli zaif va RRS o‘quvchilarning bajarish uslubi taqqoslanadi. RRS o‘quvchilarga nisbatan aqli zaif bolalar 2 marta ortiq xatolikka yo‘l qo‘yganlar. Kichik maktab yoshidagi RRS o‘quvchilar tafakkurini rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 guruhga bo‘lish mumkin (G‘.B.Shoumarov, 1979 y.). Diagnostik yo‘nalishda I va III guruhdagi RRS bolalar birmuncha murakkablikka ega. Birinchi guruhdagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz bolalardan ajratish o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda aqli zaif bolalarda ham ijobiy o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin, ammo, bu o‘zgarsh RRS o‘quvchilardagidek katta bo‘lmaydi. Bu esa RRS o‘quvchilarning o‘z taraqqiyotlarida rivojlanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarga ega ekaniligini, ular pedagogik yordamdan samarali foydalana olish mumkin ekanligini ko‘rsatadi. RRS o‘quvchilarda tafakkur jarayonlari: tahlil – tavsifdan tashqari umumlashtirish, tasniflash, sistemalashtirish, taqqoslash darajalari jihatdan normal va aqli zaif o‘quvchilar tafakkur jarayonlari orasida bo‘ladi. Berilayotgan vazifa murakkablashgan sari RRS o‘quvchilarning tafakkur qilish saviyasi aqli zaif bolalarnikiga yaqinlashib boradi. Tafakkurning boshlang‘ich sinflardagi taraqqiyot dinamikasini o‘rgangan, kuzatgan T.V.Egorova boshlang‘ich sinf oxiriga kelib, aksariyat holda RRS o‘quvchilar tafakkuri normal bolalar tafakkuri saviyasiga yaqinlashganligini ko‘rsatadi. Bu yaqinlashish ayniqsa, RRS o‘quvchilar tomonidan umumlashtirish va tasniflash jarayonlarida o‘z ifodasini topadi. Tafakkur xususiyatlarini tekshirishda, faqat vazifani bajarish natijalari emas, balki tafakkur qilish uslublariga ham alohida e’tibor berish kerak. RRS o‘quvchilar, aqli zaif o‘quvchilarga nisbatan biron aqliy vazifani bajarayotganlarida birmuncha samaraliroq usullardan foydalanadilar. RRS o‘quvchilar ma’lum vazifalarni bajarish vaqtlarida aqli zaif o‘quvchilardan sifat jihatdan farq qiladilar. Masalan, lobirint metodikasiga (Veksler metodikasida XII subtest) ko‘ra, tekshiriluvchi chiziqlarni kesib o‘tmasdan, boshi berk burchaklarga kirmasdan labirintdan chiqishi lozim. Shu labirintlardan chiqishda bir xil vaqt sarflagan aqli zaif va RRS o‘quvchilarning bajarish uslubi taqqoslanadi. RRS o‘quvchilarga nisbatan aqli zaif bolalar 2 marta ortiq xatolikka yo‘l qo‘yganlar. Kichik maktab yoshidagi RRS o‘quvchilar tafakkurini rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 guruhga bo‘lish mumkin (G‘.B.Shoumarov, 1979 y.). Diagnostik yo‘nalishda I va III guruhdagi RRS bolalar birmuncha murakkablikka ega. Birinchi guruhdagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz bolalardan ajratish qiyin. Uchinchi guruhga kiradigan RRS bolalarni esa yengil aqli zaif bolalardan farqlash qiyin. Bularning taraqqiyot darajasi, ruhiy rivojlanishining susayishi chuqur, yaqqol ko‘zga tashlanib turganligi sababli aqli zaiflarga o‘xshab ketadi. I guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyat bo‘yicha normal darajaning quyi chegarasidan joy oladi. III guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyati bo‘yicha normal daraja bilan aqli zaiflik darajasining oralig‘ida bo‘ladi. Shulardan birinchi guruhdagi bolalarning asosiy qismi, boshlang‘ich sinf yoshida normal o‘quvchilarga tenglashib, maxsus maktabdan ommaviy maktabga o‘tkazilishi va ommaviy maktabda ta’lim olishni davom ettirishlari mumkin. III guruhga kiruvchi o‘quvchilar ruhiy rivojlanishining sustligi nisbatan turg‘un xarakterda bo‘lganligi sababli, o‘qishni maxsus maktablarda 8-sinfni bitirguncha davom ettiradilar. 1982 yildagi T.A.Strekalova tekshirishlari asosida RRS o‘quvchilarni fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra 4 guruhga bo‘lingan: 1) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra normal bolalarga yaqin bo‘lgan bolalar; 2) turli vazifalarni bajarishda ma’lum qiyinchiliklarga uchraydigan, ammo mustaqil ishlay oladigan, yaxshi o‘quvchilik qobilyati bo‘lgan bolalar; 3) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra, normal bolalardan bir muncha past, ammo aqli zaif bolalardan birmuncha yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan bolalar; 4) fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra aqli zaiflarga yaqin bo‘lgan bolalar. T.A.Strekalova ma’lumotlariga ko‘ra, RRS bolalar ko‘rgazma harakat tafakkur turining rivojiga ko‘ra normal boladan kam farq qiladi. Ko‘rgazmali – obraz tafakkur turi darajasi bo‘yicha normal bolalar bilan aqli zaif bolalar oralig‘idagi darajani egalaydi. RRS bolalar tafakkuriga oid ilmiy izlanishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, RRS bolalar tafakkurining quyidagi xususiyatlari mavjud: qiyin. Uchinchi guruhga kiradigan RRS bolalarni esa yengil aqli zaif bolalardan farqlash qiyin. Bularning taraqqiyot darajasi, ruhiy rivojlanishining susayishi chuqur, yaqqol ko‘zga tashlanib turganligi sababli aqli zaiflarga o‘xshab ketadi. I guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyat bo‘yicha normal darajaning quyi chegarasidan joy oladi. III guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyati bo‘yicha normal daraja bilan aqli zaiflik darajasining oralig‘ida bo‘ladi. Shulardan birinchi guruhdagi bolalarning asosiy qismi, boshlang‘ich sinf yoshida normal o‘quvchilarga tenglashib, maxsus maktabdan ommaviy maktabga o‘tkazilishi va ommaviy maktabda ta’lim olishni davom ettirishlari mumkin. III guruhga kiruvchi o‘quvchilar ruhiy rivojlanishining sustligi nisbatan turg‘un xarakterda bo‘lganligi sababli, o‘qishni maxsus maktablarda 8-sinfni bitirguncha davom ettiradilar. 1982 yildagi T.A.Strekalova tekshirishlari asosida RRS o‘quvchilarni fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra 4 guruhga bo‘lingan: 1) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra normal bolalarga yaqin bo‘lgan bolalar; 2) turli vazifalarni bajarishda ma’lum qiyinchiliklarga uchraydigan, ammo mustaqil ishlay oladigan, yaxshi o‘quvchilik qobilyati bo‘lgan bolalar; 3) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra, normal bolalardan bir muncha past, ammo aqli zaif bolalardan birmuncha yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan bolalar; 4) fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra aqli zaiflarga yaqin bo‘lgan bolalar. T.A.Strekalova ma’lumotlariga ko‘ra, RRS bolalar ko‘rgazma harakat tafakkur turining rivojiga ko‘ra normal boladan kam farq qiladi. Ko‘rgazmali – obraz tafakkur turi darajasi bo‘yicha normal bolalar bilan aqli zaif bolalar oralig‘idagi darajani egalaydi. RRS bolalar tafakkuriga oid ilmiy izlanishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, RRS bolalar tafakkurining quyidagi xususiyatlari mavjud: 1. So‘z – mantiq tafakkur turining quyi darajadaligi bilan, nisbatan saqlangan ko‘rgazma – obraz va ko‘rgazma – harakat tafakkur turlariga ega. 2. Bilish jarayonlarining yaqqol sezilib turadigan notekis rivojlanganligi. 3. Intellektual faoliyatlarning maqsadga muvofiqligining bir muncha buzilganligi bilan xarakterlanadi. 4. Tafakkurning inertligi, bo‘shligi, bir xil xarakterlarga moyilligi, tahlil- tavsif jarayonlarining yaxshi shakllanmaganligi ko‘rinadi. Bunday xususiyatlar aqli zaif o‘quvchilarda birmuncha chuqurroq xarakterga ega bo‘ladi. 5. RRS bolalar aqliy masalalarni yechish vaqtlarida ko‘rsatilgan yordamdan, aqli zaif bolalarga qaraganda unumliroq foydalanadilar. 6. Intellektual aktivlikning yetarli emasligi. 7. Berilgan ko‘rsatmani tushuna olish, ammo ko‘rsatma talablari asosida faoliyatni to‘g‘ri tashkil eta olmaslik. 8. Intellektual vazifalarni yechish vaqtida zarur hissiyot – irodaning yetishmasligi, topshiriqlarni yechishning aktiv yo‘llarini qidirib topa olmaslik. 9. RRS bolalarda aqliy ish qilish qobiliyatlari normal tengdoshlariga qaraganda birmuncha pasaygan bo‘ladi. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning nutq xususiyatlari RRS bolalar nutqi normal bolalarga nisbatan rivojlanish, shakllanish nuqtai – nazaridan birmuncha orqada qoladi. Ularda turli talaffuz kamchiliklari uchrab turadi. Tovushlar talaffuzining buzilishi, tovush obrazlarining yetarli shakllanmaganligi yozish va o‘qishda xatolarga yo‘l qo‘yishga olib keladi. RRS bolalar lug‘at boyligi birmuncha cheklangan bo‘lib, aktiv lug‘ati yetarli rivojlnmagan bo‘ladi. Ular nutqidagi mavjud tushunchalar tor, noaniq ba’zan esa noto‘g‘ri bo‘ladi. Grammatik umumlashtirishlar yetarli bo‘lmaganligi sababli, yozuvda turli xil xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar. RRS bolalar nutqini A.Yu.Panasyuk tomonidan 1973 yilda mamlakatimiz tarixiy, milliy, madaniy, ijtimoiy sharoitga moslashtirilgan Veksler metodiksi bilan tekshirganimizda subtestlar ichida 1. So‘z – mantiq tafakkur turining quyi darajadaligi bilan, nisbatan saqlangan ko‘rgazma – obraz va ko‘rgazma – harakat tafakkur turlariga ega. 2. Bilish jarayonlarining yaqqol sezilib turadigan notekis rivojlanganligi. 3. Intellektual faoliyatlarning maqsadga muvofiqligining bir muncha buzilganligi bilan xarakterlanadi. 4. Tafakkurning inertligi, bo‘shligi, bir xil xarakterlarga moyilligi, tahlil- tavsif jarayonlarining yaxshi shakllanmaganligi ko‘rinadi. Bunday xususiyatlar aqli zaif o‘quvchilarda birmuncha chuqurroq xarakterga ega bo‘ladi. 5. RRS bolalar aqliy masalalarni yechish vaqtlarida ko‘rsatilgan yordamdan, aqli zaif bolalarga qaraganda unumliroq foydalanadilar. 6. Intellektual aktivlikning yetarli emasligi. 7. Berilgan ko‘rsatmani tushuna olish, ammo ko‘rsatma talablari asosida faoliyatni to‘g‘ri tashkil eta olmaslik. 8. Intellektual vazifalarni yechish vaqtida zarur hissiyot – irodaning yetishmasligi, topshiriqlarni yechishning aktiv yo‘llarini qidirib topa olmaslik. 9. RRS bolalarda aqliy ish qilish qobiliyatlari normal tengdoshlariga qaraganda birmuncha pasaygan bo‘ladi. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning nutq xususiyatlari RRS bolalar nutqi normal bolalarga nisbatan rivojlanish, shakllanish nuqtai – nazaridan birmuncha orqada qoladi. Ularda turli talaffuz kamchiliklari uchrab turadi. Tovushlar talaffuzining buzilishi, tovush obrazlarining yetarli shakllanmaganligi yozish va o‘qishda xatolarga yo‘l qo‘yishga olib keladi. RRS bolalar lug‘at boyligi birmuncha cheklangan bo‘lib, aktiv lug‘ati yetarli rivojlnmagan bo‘ladi. Ular nutqidagi mavjud tushunchalar tor, noaniq ba’zan esa noto‘g‘ri bo‘ladi. Grammatik umumlashtirishlar yetarli bo‘lmaganligi sababli, yozuvda turli xil xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar. RRS bolalar nutqini A.Yu.Panasyuk tomonidan 1973 yilda mamlakatimiz tarixiy, milliy, madaniy, ijtimoiy sharoitga moslashtirilgan Veksler metodiksi bilan tekshirganimizda subtestlar ichida “lug‘at” bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida deyarli so‘z turkumlaridan ot va sifat uchramaydi. Bolalardagi nutqning shakllanish muddati bog‘cha yoshida tugamasdan, boshlang‘ich sinflar davrida ham davom etadi. Boalar nutqida grammatik qoidalar deyarli ishlatilmydi. Grammatik tushunchalar differensiatsiya qilinmaydi. Ko‘p hollarda ular “harf-tovush”, “bo‘g‘in so‘z”larni chalkashtirib yuboradilar RRS o‘quvchilarning shaxsiy sifatlari maxsus psixologiyada yetarli o‘rganilmagan. RRS o‘quvchilarning qiziqishlari bog‘cha yoshidagi bolalar qiziqishga o‘xshab ketadi. Shuning uchun o‘yin ular uchun asosiy faoliyat rolini o‘ynaydi. Ularning aksariyat 7 yoshda ham maktabga bormasdan bog‘chada qolishni hohlaydi. O‘qishga bo‘lgan qiziqishlarga nisbatan, o‘yinga bo‘lgan qiziqishlari ustunlik qiladi. O‘yinga bo‘lgan qiziqishining ustunlik qilganligi va o‘qishda doimo, muntazam muvaffaqiyatsizlikka uchrab turishi natijasida bu bolalarda o‘qishga nisbatan salbiy munosabat shakllana boradi. O‘z-o‘ziga ishonmaslik xislari shakllanadi. O‘zlarining qobiliyatlarini baholashda haddan tashqari past baholash hollari kuzatiladi. Bu esa, ular shaxsining shakllanib yetishmasligi, hissiyot – iroda faoliyatlarida o‘quv faoliyati uchun zarur bo‘lgan bilish ehtiyojlarining shakllanmaganligida o‘z ifodasini topadi. Aksariyat hollarda, RRS o‘quvchilarda intellektual faollik, qiziqishlar yetarli bo‘lmaydi. RRS o‘quvchilar faoliyati o‘rganilganda, ularning o‘z faoliyatlarini yetarli rejalashtira olmasligi, xatti-harakatlarning normal bolalarga nisbatan qo‘zg‘aluvchanligi, o‘z-o‘zini nazorat qilish saviyasining pastligi, o‘z imkoniyatlarini yetarli baholay olmasligi va faoliyatlarini maqsad sari yo‘naltirishning yetarli emasligi ma’lum bo‘ldi. G.I.Jarenkova RRS bolalar faoliyatini tekshirib, ularni 3 guruhga bo‘ladi. Birnchi guruh: barcha RRS o‘quvchilarning deyarli yarmini tashkil qilib, har qanday faoliyatga sekin kirishadigan, lekin ishga kirishganan keyin, ma’lum vaqt samarali ishlaydigan o‘quvchilarni o‘z ichiga oladi; Ikkinchi guruh: RRS bolalarning 32,3% ini tashkil qilib, asosan charchaydigan o‘quvchilardan ibora bo‘ladi. Bu guruhga kiruvchi o‘quvchilar faoliyatga tez “lug‘at” bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida deyarli so‘z turkumlaridan ot va sifat uchramaydi. Bolalardagi nutqning shakllanish muddati bog‘cha yoshida tugamasdan, boshlang‘ich sinflar davrida ham davom etadi. Boalar nutqida grammatik qoidalar deyarli ishlatilmydi. Grammatik tushunchalar differensiatsiya qilinmaydi. Ko‘p hollarda ular “harf-tovush”, “bo‘g‘in so‘z”larni chalkashtirib yuboradilar RRS o‘quvchilarning shaxsiy sifatlari maxsus psixologiyada yetarli o‘rganilmagan. RRS o‘quvchilarning qiziqishlari bog‘cha yoshidagi bolalar qiziqishga o‘xshab ketadi. Shuning uchun o‘yin ular uchun asosiy faoliyat rolini o‘ynaydi. Ularning aksariyat 7 yoshda ham maktabga bormasdan bog‘chada qolishni hohlaydi. O‘qishga bo‘lgan qiziqishlarga nisbatan, o‘yinga bo‘lgan qiziqishlari ustunlik qiladi. O‘yinga bo‘lgan qiziqishining ustunlik qilganligi va o‘qishda doimo, muntazam muvaffaqiyatsizlikka uchrab turishi natijasida bu bolalarda o‘qishga nisbatan salbiy munosabat shakllana boradi. O‘z-o‘ziga ishonmaslik xislari shakllanadi. O‘zlarining qobiliyatlarini baholashda haddan tashqari past baholash hollari kuzatiladi. Bu esa, ular shaxsining shakllanib yetishmasligi, hissiyot – iroda faoliyatlarida o‘quv faoliyati uchun zarur bo‘lgan bilish ehtiyojlarining shakllanmaganligida o‘z ifodasini topadi. Aksariyat hollarda, RRS o‘quvchilarda intellektual faollik, qiziqishlar yetarli bo‘lmaydi. RRS o‘quvchilar faoliyati o‘rganilganda, ularning o‘z faoliyatlarini yetarli rejalashtira olmasligi, xatti-harakatlarning normal bolalarga nisbatan qo‘zg‘aluvchanligi, o‘z-o‘zini nazorat qilish saviyasining pastligi, o‘z imkoniyatlarini yetarli baholay olmasligi va faoliyatlarini maqsad sari yo‘naltirishning yetarli emasligi ma’lum bo‘ldi. G.I.Jarenkova RRS bolalar faoliyatini tekshirib, ularni 3 guruhga bo‘ladi. Birnchi guruh: barcha RRS o‘quvchilarning deyarli yarmini tashkil qilib, har qanday faoliyatga sekin kirishadigan, lekin ishga kirishganan keyin, ma’lum vaqt samarali ishlaydigan o‘quvchilarni o‘z ichiga oladi; Ikkinchi guruh: RRS bolalarning 32,3% ini tashkil qilib, asosan charchaydigan o‘quvchilardan ibora bo‘ladi. Bu guruhga kiruvchi o‘quvchilar faoliyatga tez kirishadilar. Dastlab, normal ishlab ma’lum vaqt o‘tgach, faoliyat samaradorligi keskin pasayib boradi. Uchinchi guruh: RRS bolalarning 17,7 %iini tashkil qilib, bular ham charchaydigan bolalardan iborat. Turli faoliyatlarga I-guruhga kiruvchi bolalarga nisbatan tezroq kirishadi, ammo ularning ish samaradorligi tezda, keskin pasayib ketadi. Maxsus maktab o‘qituvchilari bu o‘quvchilarning ruhiy xususiyatlarini bilib, ularga nisbatan individual munosabatda bo‘lishlari lozim. RRS bolalar shaxsiy sifatlarning ayrim tomonlari, ular faoliyatining o‘ziga xos tomonlari V.I.Lubovskiy, L.V.Kuznesova, K.S.Lebedinskaya, N.L.Belopolskaya, G.I.Jarenkov, N.A.Menchinskaya, N.A.Julidova, N.N.Afanaseva va boshqalar tomonidan o‘rganilgan va o‘rganilmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar Lebedinskiy V.V. Narusheniya psixicheskogo razvitya u detey. M., 1984g. Deti s ZPR. Pod red. Vlasovoy T.A. M.,1984g. K.K.Mamedov, _G‘. B. Shoumarov. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalar haqida.T., “O‘qituvchi”. 1993y. Shoumarov G‘. B., Mamedov K. “Aqli zaif bolalar psixologiyasi”. Toshkent: “O‘qituvchi”, 1998. Zamskiy X.S. “Umstvenno otstalыe deti”. Moskva: “Prosveщenie”, 1995. “Korreksionnoe obuchenie kak osnova lichnostnogo razvitiya anomalnыx doshkolnikov”.Pod.red. Noskovoy. Moskva: “Prosveщenie”, 1989. “Spesialnaya pedagogika”. pod red. N. S.Nazarovoy Moskva: “Vlados”, 2003 “Doshkolnaya oligofrenopedagogika”. Moskva: “Vlados”, 1998. Binne A. “Izmerenie umstvennыx sposobnostey”. Moskva,1998. kirishadilar. Dastlab, normal ishlab ma’lum vaqt o‘tgach, faoliyat samaradorligi keskin pasayib boradi. Uchinchi guruh: RRS bolalarning 17,7 %iini tashkil qilib, bular ham charchaydigan bolalardan iborat. Turli faoliyatlarga I-guruhga kiruvchi bolalarga nisbatan tezroq kirishadi, ammo ularning ish samaradorligi tezda, keskin pasayib ketadi. Maxsus maktab o‘qituvchilari bu o‘quvchilarning ruhiy xususiyatlarini bilib, ularga nisbatan individual munosabatda bo‘lishlari lozim. RRS bolalar shaxsiy sifatlarning ayrim tomonlari, ular faoliyatining o‘ziga xos tomonlari V.I.Lubovskiy, L.V.Kuznesova, K.S.Lebedinskaya, N.L.Belopolskaya, G.I.Jarenkov, N.A.Menchinskaya, N.A.Julidova, N.N.Afanaseva va boshqalar tomonidan o‘rganilgan va o‘rganilmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar Lebedinskiy V.V. Narusheniya psixicheskogo razvitya u detey. M., 1984g. Deti s ZPR. Pod red. Vlasovoy T.A. M.,1984g. K.K.Mamedov, _G‘. B. Shoumarov. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalar haqida.T., “O‘qituvchi”. 1993y. Shoumarov G‘. B., Mamedov K. “Aqli zaif bolalar psixologiyasi”. Toshkent: “O‘qituvchi”, 1998. Zamskiy X.S. “Umstvenno otstalыe deti”. Moskva: “Prosveщenie”, 1995. “Korreksionnoe obuchenie kak osnova lichnostnogo razvitiya anomalnыx doshkolnikov”.Pod.red. Noskovoy. Moskva: “Prosveщenie”, 1989. “Spesialnaya pedagogika”. pod red. N. S.Nazarovoy Moskva: “Vlados”, 2003 “Doshkolnaya oligofrenopedagogika”. Moskva: “Vlados”, 1998. Binne A. “Izmerenie umstvennыx sposobnostey”. Moskva,1998. Vlasenko I.T. “Osobennosti slovesnogo mыshleniya vzroslыx i detey s narusheniyami rechi”. Moskva: “Akademiya”, 1990. Vlasenko I.T. “Osobennosti slovesnogo mыshleniya vzroslыx i detey s narusheniyami rechi”. Moskva: “Akademiya”, 1990.