РРС таснифига асосан тўрт хил турга хос бўлган болалар киради

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

30,2 KB


РРС таснифига асосан тўрт хил турга хос бўлган болалар киради 1. РРСнинг конституционал шакли РРСнинг психоген шакли РРСнинг психоген шакли. РРСнинг церебрал шакли Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг нутқ хусусиятлари Бу шаклда гармоник, қолдиқсиз, рухий ва рухий- физик инфантилизм (яъни рухий жихатдан етилмаганлиги) асосиий ўринни эгаллайди ( рухий турғун бўлмаганлар) Бу турдаги болалар ўзларидан бир неча ёш кичик бўлган болалар ривожланишига тўғри келади. Уларда кайфият кўтаринки, ўйин фаолиятида ташаббускорлик хислатлари сақланган бўлади. Таълимдаги қийинчиликлар асосан интеллектуал қизиқишларнинг ва шахснинг бутунлай ривожланмаганлиги яққол сезилиб туради. ( ўйинга бўлган қизиқишлари устунлик қилади). Болаларда кўпинча кайфият кўтаринки, хулқ-атворда хиссий мотивларнинг устунлиги,хиссиётларнинг юзакилиги, турғунсизлиги ва шахснинг гиперсуггестивлиги ( мойилликнинг устунлиги) кузатилади. Бундай болаларнинг ҳиссий-ирода сохасидаги етишмовчилик, тана тузилишидаги ўзгаришлар билан бирга келади. 1. РРСнинг соматоген шакл. РРС таснифига асосан тўрт хил турга хос бўлган болалар киради 1. РРСнинг конституционал шакли РРСнинг психоген шакли РРСнинг психоген шакли. РРСнинг церебрал шакли Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг нутқ хусусиятлари Бу шаклда гармоник, қолдиқсиз, рухий ва рухий- физик инфантилизм (яъни рухий жихатдан етилмаганлиги) асосиий ўринни эгаллайди ( рухий турғун бўлмаганлар) Бу турдаги болалар ўзларидан бир неча ёш кичик бўлган болалар ривожланишига тўғри келади. Уларда кайфият кўтаринки, ўйин фаолиятида ташаббускорлик хислатлари сақланган бўлади. Таълимдаги қийинчиликлар асосан интеллектуал қизиқишларнинг ва шахснинг бутунлай ривожланмаганлиги яққол сезилиб туради. ( ўйинга бўлган қизиқишлари устунлик қилади). Болаларда кўпинча кайфият кўтаринки, хулқ-атворда хиссий мотивларнинг устунлиги,хиссиётларнинг юзакилиги, турғунсизлиги ва шахснинг гиперсуггестивлиги ( мойилликнинг устунлиги) кузатилади. Бундай болаларнинг ҳиссий-ирода сохасидаги етишмовчилик, тана тузилишидаги ўзгаришлар билан бирга келади. 1. РРСнинг соматоген шакл. Бу шакл асосан сурункали инфекциялар, аллергик холатлар, турли ички касалликлар ( ички аъзолар, айниқса юрак касаллиги) натижасида келиб чиқади. Рухий ривожланишнинг сусайишида асосий ролни турғун астения ўйнайди, яъни уларда тез чарчаш, умумий рухий тонуснинг пастлиги кўринади. Бъзан соматоген инфантилизмда турли невротик қўшилмалар: ўз-ўзига ишонмаслик, қўрқиш билан бирга кузатилиши мумкин. 2. РРСнинг психоген шакли. Бу шаклда асосан ҳиссий ирода соҳасининг бузилиши, етарли педагогик шароитнинг бўлмаслиги натижасида келиб чиқади. Атроф мухитнинг болага эрта ёшидан салбий таъсир қилиши натижасида бола рухиятининг ўзгариши юз беради.Аммо,бу шаклдаги РРС болаларни педагогик қаровсиз болалардан ажратиб олиш зарур. Педагогик қаровсиз болаларнинг рухияти нормал бўлиб, фақат билиш, ўқув малакаларининг тенгқурларига нисбатан етишмаслиги билан фарқ қиладилар. Ақлий маълумотлар етарли бўлмайди.РРСнинг психоген шаклини келиб чиқиш сабабларига кўра,ўз навбатида уч группага бўлиш мумкин. 1) Бола тарбияси билан мутлақо шуғулланмаслик,болани бутунлай ўз холига ташлаб қўйиш натижасида уларда бурч ва маъсулият хисси шаклланмайди.Уларда ҳиссий-ирода соҳасининг етишмаслиги қайсарлик гипперсуггестивлик, ўқув фанларини ўзлаштириш учун зарур билм ва малакаларнинг етишмаслиги билан бирга келади. 2) Болани ҳаддан ташқари эркалатиш, етарли мустақил фаолиятга ўргатмаслик, ташаббускорлик, маъсулият ҳиссини шакллантирмаслик натижасида ( оила эркаси) келиб чиқади.Бундай болаларда хиссий-ирода соҳасининг пастлиги,эгоизм хислатлари, Бу шакл асосан сурункали инфекциялар, аллергик холатлар, турли ички касалликлар ( ички аъзолар, айниқса юрак касаллиги) натижасида келиб чиқади. Рухий ривожланишнинг сусайишида асосий ролни турғун астения ўйнайди, яъни уларда тез чарчаш, умумий рухий тонуснинг пастлиги кўринади. Бъзан соматоген инфантилизмда турли невротик қўшилмалар: ўз-ўзига ишонмаслик, қўрқиш билан бирга кузатилиши мумкин. 2. РРСнинг психоген шакли. Бу шаклда асосан ҳиссий ирода соҳасининг бузилиши, етарли педагогик шароитнинг бўлмаслиги натижасида келиб чиқади. Атроф мухитнинг болага эрта ёшидан салбий таъсир қилиши натижасида бола рухиятининг ўзгариши юз беради.Аммо,бу шаклдаги РРС болаларни педагогик қаровсиз болалардан ажратиб олиш зарур. Педагогик қаровсиз болаларнинг рухияти нормал бўлиб, фақат билиш, ўқув малакаларининг тенгқурларига нисбатан етишмаслиги билан фарқ қиладилар. Ақлий маълумотлар етарли бўлмайди.РРСнинг психоген шаклини келиб чиқиш сабабларига кўра,ўз навбатида уч группага бўлиш мумкин. 1) Бола тарбияси билан мутлақо шуғулланмаслик,болани бутунлай ўз холига ташлаб қўйиш натижасида уларда бурч ва маъсулият хисси шаклланмайди.Уларда ҳиссий-ирода соҳасининг етишмаслиги қайсарлик гипперсуггестивлик, ўқув фанларини ўзлаштириш учун зарур билм ва малакаларнинг етишмаслиги билан бирга келади. 2) Болани ҳаддан ташқари эркалатиш, етарли мустақил фаолиятга ўргатмаслик, ташаббускорлик, маъсулият ҳиссини шакллантирмаслик натижасида ( оила эркаси) келиб чиқади.Бундай болаларда хиссий-ирода соҳасининг пастлиги,эгоизм хислатлари, мехнатга салбий муносабатда бўлиш, доимо ёрдамга мухтож бўлиш каби салбий ҳислатлар ўз ифодасини топади. 3) Психоген характернинг невротик тури деб аталади. Болага нисбатан қўпол муносабатда бўлиш,жисмоний жазолаш, қаттиқ қўллик, алкоголизм билан боғлиқ турли агрессив муносабатлар,бундай турнинг келиб чиқишига сабаб бўлади.Бундай болаларда ниҳоятда қўполлик, ташаббуссизлик, журъатсизлик, мустаққиллик ҳарактерда бўлмаслик ҳислари шаклланади. Буларнинг ҳаммаси боланинг билиш фаолиятига ҳам салбий таъсир этади. 3. РРСнинг церебрал шакли – бошқа турларга нисбатан кўпчиликни ташкил этади. Уларнинг аксариятида жисмоний етишмовчиликлар, тана номутаносиблиги кузатилади. РРС болалар бош мия электрэнцифолографиясининг кўрсатишича, 50% дан ортиқ болаларнинг асаб системасида органик бузилиш мавжуд. Руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг психологик муаммоси ва хусусиятлари Ўзлаштирмаслик, айниқса, бошланғич синфларда ўқувчилар томонидан мажбурий мактаб барномасини эгаллашларига тўсқинлик қилади. Маълумки, бошланғич синф ўқувчиларида ақлий ва амалий жараёнлар, кўникма ва малакалар шаклланади. Бундай бошланғич билимларнинг туғдириб, баъзан айрим ўқувчиларнинг таълимдан четга чиқиб олишларига сабаб бўлади. Бундай ҳолларда агар бола ривожланишида бузилишлар бўлмаса, махсус яккама-якка ишлар орқали ўзлаштирмасликнинг олдини олиши мумкин. Бунинг учун ўзлаштирмасликнинг олдини олиш мумкин. Бунинг сабабаларини аниқлаш, диагностика қилиш керак. Оммавий мактаблардаги ўзлаштирмаслик сабабалари қатор педагог ва психологлар: М.А.Данилов, В.И.Зикова, Н.А.Менчинская, Т.А.Власова, М.С.Певзнер, мехнатга салбий муносабатда бўлиш, доимо ёрдамга мухтож бўлиш каби салбий ҳислатлар ўз ифодасини топади. 3) Психоген характернинг невротик тури деб аталади. Болага нисбатан қўпол муносабатда бўлиш,жисмоний жазолаш, қаттиқ қўллик, алкоголизм билан боғлиқ турли агрессив муносабатлар,бундай турнинг келиб чиқишига сабаб бўлади.Бундай болаларда ниҳоятда қўполлик, ташаббуссизлик, журъатсизлик, мустаққиллик ҳарактерда бўлмаслик ҳислари шаклланади. Буларнинг ҳаммаси боланинг билиш фаолиятига ҳам салбий таъсир этади. 3. РРСнинг церебрал шакли – бошқа турларга нисбатан кўпчиликни ташкил этади. Уларнинг аксариятида жисмоний етишмовчиликлар, тана номутаносиблиги кузатилади. РРС болалар бош мия электрэнцифолографиясининг кўрсатишича, 50% дан ортиқ болаларнинг асаб системасида органик бузилиш мавжуд. Руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг психологик муаммоси ва хусусиятлари Ўзлаштирмаслик, айниқса, бошланғич синфларда ўқувчилар томонидан мажбурий мактаб барномасини эгаллашларига тўсқинлик қилади. Маълумки, бошланғич синф ўқувчиларида ақлий ва амалий жараёнлар, кўникма ва малакалар шаклланади. Бундай бошланғич билимларнинг туғдириб, баъзан айрим ўқувчиларнинг таълимдан четга чиқиб олишларига сабаб бўлади. Бундай ҳолларда агар бола ривожланишида бузилишлар бўлмаса, махсус яккама-якка ишлар орқали ўзлаштирмасликнинг олдини олиши мумкин. Бунинг учун ўзлаштирмасликнинг олдини олиш мумкин. Бунинг сабабаларини аниқлаш, диагностика қилиш керак. Оммавий мактаблардаги ўзлаштирмаслик сабабалари қатор педагог ва психологлар: М.А.Данилов, В.И.Зикова, Н.А.Менчинская, Т.А.Власова, М.С.Певзнер, А.И.Леоньтев, А.Р.Лурия, А.А.Смирнова, Л.С.Славина, Ю.К.Бабанскийлар томонидан турли йўналишларида ўрганилган. Олимлар ўзлаштримаслик сабабалири сифатида боланинг жисмоний жиҳатдан заифланишини, турли нутқ камчиликларини, эшитиш ва кўриш камчиликларини, ақли заифликни ҳамда болалар ва ўқитувчилар орасидаги салбий ҳолатларни кўрсатадилар. Ҳар бир қийинчилик билан оз миқдордаги ўзлаштирмовчи болалар қамраб олинган. Ўзлаштирмовчи ўқувчиларнинг ярмини руҳий ривожланиши сустлашган болалар ташкил қилади. Бундай тараққиёт камчиликлари, шакллари М.С.Певзнер, Г.Е.Сухарева, М.Г.Рейдибойм, Т.А.Власова, К.С.Лебединскаялар томонидан таҳлил қилинган. Буларнинг барчаси РРС нуқсони билан ҳомиланинг она қорнида, туғилиш, илк болаликчоғида марказий асаб системаларининг юзаки, кам миқдорда зарарланиши оқибатида келиб чиқадиган резидуал қолдиқ ҳолатлар орасида боғлиқлик борлигини таъкидлашди. Марказий асаб системасининг юзаки зарарланиши натижасида бундай болаларда мактаб таълимига ҳам жисмонан, ҳам физиологик, ҳам руҳий мос келмаслик юзага келади. Мактаб таълимига руҳий жиҳатдан тайёр бўлмаслик қуйидагича намоён бўлади: 1) ташқи олам ҳақидаги тасаввур ва билимларнинг етарли эмаслигида; 2) ақлий жараёнлар, малака ва ҳаракатлар етишмаслигида; 3) нутқ ривожланишининг орқада қолишида; 4) маълум қизиқиш ва мотивларда намоён бўладиган билиш қизиқишларининг чегараланганлигида; 5) ўз ҳулқларини идора эта олмасликларида кўзга ташланади. РРС болалар юқоридаги барча кўрсаткичлар бўйича мактаб таълимига тайёр бўлмайдилар. Уларнинг руҳий хусусиятлари қатор ўзига хос белгилари, кўрнишлари билан нормал ва ақли заиф болалардан фарқ қиладилар. Албатта, бу хусусиятлар руҳий жараёнлар: диққат, идрок, хотира, нутқ, тафаккур ва бошқаларнинг хусусиятлари билан белгиланади. А.И.Леоньтев, А.Р.Лурия, А.А.Смирнова, Л.С.Славина, Ю.К.Бабанскийлар томонидан турли йўналишларида ўрганилган. Олимлар ўзлаштримаслик сабабалири сифатида боланинг жисмоний жиҳатдан заифланишини, турли нутқ камчиликларини, эшитиш ва кўриш камчиликларини, ақли заифликни ҳамда болалар ва ўқитувчилар орасидаги салбий ҳолатларни кўрсатадилар. Ҳар бир қийинчилик билан оз миқдордаги ўзлаштирмовчи болалар қамраб олинган. Ўзлаштирмовчи ўқувчиларнинг ярмини руҳий ривожланиши сустлашган болалар ташкил қилади. Бундай тараққиёт камчиликлари, шакллари М.С.Певзнер, Г.Е.Сухарева, М.Г.Рейдибойм, Т.А.Власова, К.С.Лебединскаялар томонидан таҳлил қилинган. Буларнинг барчаси РРС нуқсони билан ҳомиланинг она қорнида, туғилиш, илк болаликчоғида марказий асаб системаларининг юзаки, кам миқдорда зарарланиши оқибатида келиб чиқадиган резидуал қолдиқ ҳолатлар орасида боғлиқлик борлигини таъкидлашди. Марказий асаб системасининг юзаки зарарланиши натижасида бундай болаларда мактаб таълимига ҳам жисмонан, ҳам физиологик, ҳам руҳий мос келмаслик юзага келади. Мактаб таълимига руҳий жиҳатдан тайёр бўлмаслик қуйидагича намоён бўлади: 1) ташқи олам ҳақидаги тасаввур ва билимларнинг етарли эмаслигида; 2) ақлий жараёнлар, малака ва ҳаракатлар етишмаслигида; 3) нутқ ривожланишининг орқада қолишида; 4) маълум қизиқиш ва мотивларда намоён бўладиган билиш қизиқишларининг чегараланганлигида; 5) ўз ҳулқларини идора эта олмасликларида кўзга ташланади. РРС болалар юқоридаги барча кўрсаткичлар бўйича мактаб таълимига тайёр бўлмайдилар. Уларнинг руҳий хусусиятлари қатор ўзига хос белгилари, кўрнишлари билан нормал ва ақли заиф болалардан фарқ қиладилар. Албатта, бу хусусиятлар руҳий жараёнлар: диққат, идрок, хотира, нутқ, тафаккур ва бошқаларнинг хусусиятлари билан белгиланади. РРС болаларнинг руҳий хусусиятларига оид қатор чет эл олимларининг, ҳамда рус олими академик В.И.Лубовский раҳбарлигидаги олимлар томонидан қилинган ва қилинаётган ишларни кўрсатиш мумкин. Руҳий ривожланиши сусайган ўқувчиларнинг олий асаб фаолиятлари қуйидаги ўзига хос хусусиятлари билан характерланади.(В.И.Лубовский 1972). Бунга - асосий асаб жараёнларининг кучсизлиги, тормозловчи шартли боғланишларнинг секинлиги, асаб жараёнларининг тез чарчаши ва толиқиши; - асаб жараёнларининг кенг иррадиацияси (марказий нерв системасида қўзғалиш жараёнининг кенг тарқалиши); - асаб жараёнларининг инертлиги, бўшлиги. Юқорида айтиб ўтилган РРС болалар асаб системасининг ўзига хос хусусиятлари маълум даражада ақли заифларга ҳам хосдир. Аммо, РРС болалардаги бундай ҳолатлар ақли заиф болалардагидек кескин ифодаланаган бўлмайди. Бундан ташқари, сифат жиҳатдан ҳам фарқ қиладилар, яъни шартли боғланишларнинг ҳосил бўлишида, ақли заиф болалардан фарқли равишда, руҳий ривожланиши сустлашган болаларда сўз-нутқ системаси катта роль ўйнайди. Шуни қайд қилиш лозимки, олий асаб фаолиятининг юқоридаги хусусиятлари нейродинамиканинг етарли даражада етилмаганлигадан дарак беради. Бу ҳол нормал болаларда ҳам учраши мумкин. Лекин уларда боғча ёшидагина кузатилади, холос. РРС болаларнинг руҳий жараёнлари ва билиш фаолиятлари қатор олимлар томонидан турли йўналишларда ўрганилган ва ўргатилмоқда. Буларга Т.В.Егорова, В.И.Лубовский, Т.И.Каренкова, Л.И.Переслени, С.А.Домишкевич, В.Л.Подобед, А.Г.Поддубная, П.Б.Шошин, Н.Г.Лутонян, А.А.Автотиньш, И.А.Коробейников, В.С.Слепович, В.И.Насанова, Р.Д.Тригер, Н.А.Цқпина, Г.А.Шевченко, Г.М.Капустина, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедов, Е.А.Моршинина ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. РРС болаларнинг руҳий хусусиятларига оид қатор чет эл олимларининг, ҳамда рус олими академик В.И.Лубовский раҳбарлигидаги олимлар томонидан қилинган ва қилинаётган ишларни кўрсатиш мумкин. Руҳий ривожланиши сусайган ўқувчиларнинг олий асаб фаолиятлари қуйидаги ўзига хос хусусиятлари билан характерланади.(В.И.Лубовский 1972). Бунга - асосий асаб жараёнларининг кучсизлиги, тормозловчи шартли боғланишларнинг секинлиги, асаб жараёнларининг тез чарчаши ва толиқиши; - асаб жараёнларининг кенг иррадиацияси (марказий нерв системасида қўзғалиш жараёнининг кенг тарқалиши); - асаб жараёнларининг инертлиги, бўшлиги. Юқорида айтиб ўтилган РРС болалар асаб системасининг ўзига хос хусусиятлари маълум даражада ақли заифларга ҳам хосдир. Аммо, РРС болалардаги бундай ҳолатлар ақли заиф болалардагидек кескин ифодаланаган бўлмайди. Бундан ташқари, сифат жиҳатдан ҳам фарқ қиладилар, яъни шартли боғланишларнинг ҳосил бўлишида, ақли заиф болалардан фарқли равишда, руҳий ривожланиши сустлашган болаларда сўз-нутқ системаси катта роль ўйнайди. Шуни қайд қилиш лозимки, олий асаб фаолиятининг юқоридаги хусусиятлари нейродинамиканинг етарли даражада етилмаганлигадан дарак беради. Бу ҳол нормал болаларда ҳам учраши мумкин. Лекин уларда боғча ёшидагина кузатилади, холос. РРС болаларнинг руҳий жараёнлари ва билиш фаолиятлари қатор олимлар томонидан турли йўналишларда ўрганилган ва ўргатилмоқда. Буларга Т.В.Егорова, В.И.Лубовский, Т.И.Каренкова, Л.И.Переслени, С.А.Домишкевич, В.Л.Подобед, А.Г.Поддубная, П.Б.Шошин, Н.Г.Лутонян, А.А.Автотиньш, И.А.Коробейников, В.С.Слепович, В.И.Насанова, Р.Д.Тригер, Н.А.Цқпина, Г.А.Шевченко, Г.М.Капустина, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедов, Е.А.Моршинина ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. РРС болаларнинг барчасида диққатнинг етарли ривожланмаганлигини кўриш мумкин. Г.И.Жаренкованинг кўрсатшича, диққатнинг етарли ривожланмаганлиги қуйидагича ифодаланади: - маълум бир фаолиятнинг дастлабки бошланиш босқичида диққатнинг кучлилиги ва маълум вақтдан сўнг пасайиб кетиши; - диққатнинг кучлилиги фаолият бошлангандан кейин маълум вақт ўтгач юзага келиши; - диққат кучининг мунтазам равишда кучайиб ва сусайиб туриши кузатилади. РРС болаларнинг идроки қуйидагича характерли хусусиятларга эга. Биринчидан сезги органлари орқали олинган маълумотларни қабул қилиш ва қайта ишлаш тезлиги паст бўлади. Шу сабабли РРС болалар маълум барнома материалини ўзлаштириш учун кўп вақт сарф қиладилар. Аммо ақли заиф болалардан бир мунча фарқ қилиб, нормал тенгдошлари ўзлаштирган материални тўла ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Иккинчидан РРС болалар эшитиш, тактил, кўриш идрокларининг нозик шакллари етарли ривожланмаган бўлади. Шу сабабали оралиқ товушларни ва рангларни нормал тенгдошларидек фарқлай олмайдилар. Учинчидан, нарса ва буюмларнинг фазодаги жойлашиш муносабатларини идрок этишлари етарли бўлмйди. Буюларнинг бир-бирига нисбатан олдида, ёнида, орқасида каби тушунчаларни етарли тушуниб етмайдилар. Тўртинчидан, идрок этаётган объект, нарса ва буюмлар сонининг ортиши, кўпайиши, идрок этилаётган вазифа мураккаблигининг ортиши, ўсиши, бир вақтнинг ўзида бир нечта таасуротларни идрок этиш зарурияти юзага келиши натижасида бундай болалар идрокнинг бирмунча ёмонлашишига олиб келади. РРС болалар идрокнинг етарли ривожланмаганлиги асосида марказий асаб системасидаги анализаторлар орасидаги муносабатларининг бузилиши ётади. РРС болаларнинг барчасида диққатнинг етарли ривожланмаганлигини кўриш мумкин. Г.И.Жаренкованинг кўрсатшича, диққатнинг етарли ривожланмаганлиги қуйидагича ифодаланади: - маълум бир фаолиятнинг дастлабки бошланиш босқичида диққатнинг кучлилиги ва маълум вақтдан сўнг пасайиб кетиши; - диққатнинг кучлилиги фаолият бошлангандан кейин маълум вақт ўтгач юзага келиши; - диққат кучининг мунтазам равишда кучайиб ва сусайиб туриши кузатилади. РРС болаларнинг идроки қуйидагича характерли хусусиятларга эга. Биринчидан сезги органлари орқали олинган маълумотларни қабул қилиш ва қайта ишлаш тезлиги паст бўлади. Шу сабабли РРС болалар маълум барнома материалини ўзлаштириш учун кўп вақт сарф қиладилар. Аммо ақли заиф болалардан бир мунча фарқ қилиб, нормал тенгдошлари ўзлаштирган материални тўла ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Иккинчидан РРС болалар эшитиш, тактил, кўриш идрокларининг нозик шакллари етарли ривожланмаган бўлади. Шу сабабали оралиқ товушларни ва рангларни нормал тенгдошларидек фарқлай олмайдилар. Учинчидан, нарса ва буюмларнинг фазодаги жойлашиш муносабатларини идрок этишлари етарли бўлмйди. Буюларнинг бир-бирига нисбатан олдида, ёнида, орқасида каби тушунчаларни етарли тушуниб етмайдилар. Тўртинчидан, идрок этаётган объект, нарса ва буюмлар сонининг ортиши, кўпайиши, идрок этилаётган вазифа мураккаблигининг ортиши, ўсиши, бир вақтнинг ўзида бир нечта таасуротларни идрок этиш зарурияти юзага келиши натижасида бундай болалар идрокнинг бирмунча ёмонлашишига олиб келади. РРС болалар идрокнинг етарли ривожланмаганлиги асосида марказий асаб системасидаги анализаторлар орасидаги муносабатларининг бузилиши ётади. Баъзи авторларнинг (Е.У.Дауленские, И.Ф.Марковская...) кўрсатишича, идрокнинг нозик шаклларининг етишмаслиги бундай болаларнинг 70 % ида учрайди. Идрок этилаётган объект, нарсалар контрастлиги ва рангнинг камайиши, умумий фондан шаклни ажратишга қийинчилик туғдиради. Диққатнинг маълум объектларга қаратилиш вақти бўйича, нарса ва ҳодисаларнинг ўзгача ҳолатда идрок эта олиш хусусиятига кўра руҳий ривожланиши сустлашган болалар ўз нормал тенгдошларидан кескин фарқ қиладилар. РРС болаларда идрокнинг турли хусусиятларининг етишмаслиги чет эл олимлари томонидан ҳам кўрсатиб ўтилган. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, РРС болалар туюш реакцияларида нормал тенгдошларидан орқада қолар эканлар. РРС болалар туюш (перцентив) реакцияларда, масалалар ечишда самарали бўлмаган иш усулларидан фойдаланишади. Идрок этилаётган нарсаларни кўрганда ҳам, маълум даражада буюмнинг кам белгиларини кўришга улгурадилар. Бундай кўриш идрокларини бартараф этиш учун РРС болаларга махсус ёрдам бериб борилиши керак. Кўриш орқали идрок этилиши керак бўлган буюм, нарсалар ортиқча элементларсиз бўлиши, ҳамда кўрсатиш билан бирга оғзаки тушунтириш ишларини қўйшиб олиб бориш яхши натижалар беради. Идрокнинг етарли бўлмаслиги кўриш, эшитиш тасаввурлари ҳам етарли даражада шаклланмайди. Бунинг натижасида тафаккур жараёнлари, турлари ҳам етарли ривожланмайди. РРС болаларнинг идрок этиш жараёнларининг динамикаси бирмунча яхши кўрсаткичларга эга бўлиб, нормал болаларга нисбатан сезиларли даражада орқада қолади. Оддий тасвирларни, расмлардаги буюмларни билиб олиш тезлиги, нормал болалардагидан бирмунча пастлиги П.Б.Шошин ишларида тўла очиб берилган. Юқоридагиларга хулоса қилиб, РРС болалар идроки қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туришини таъкидлаш мумкин. Баъзи авторларнинг (Е.У.Дауленские, И.Ф.Марковская...) кўрсатишича, идрокнинг нозик шаклларининг етишмаслиги бундай болаларнинг 70 % ида учрайди. Идрок этилаётган объект, нарсалар контрастлиги ва рангнинг камайиши, умумий фондан шаклни ажратишга қийинчилик туғдиради. Диққатнинг маълум объектларга қаратилиш вақти бўйича, нарса ва ҳодисаларнинг ўзгача ҳолатда идрок эта олиш хусусиятига кўра руҳий ривожланиши сустлашган болалар ўз нормал тенгдошларидан кескин фарқ қиладилар. РРС болаларда идрокнинг турли хусусиятларининг етишмаслиги чет эл олимлари томонидан ҳам кўрсатиб ўтилган. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, РРС болалар туюш реакцияларида нормал тенгдошларидан орқада қолар эканлар. РРС болалар туюш (перцентив) реакцияларда, масалалар ечишда самарали бўлмаган иш усулларидан фойдаланишади. Идрок этилаётган нарсаларни кўрганда ҳам, маълум даражада буюмнинг кам белгиларини кўришга улгурадилар. Бундай кўриш идрокларини бартараф этиш учун РРС болаларга махсус ёрдам бериб борилиши керак. Кўриш орқали идрок этилиши керак бўлган буюм, нарсалар ортиқча элементларсиз бўлиши, ҳамда кўрсатиш билан бирга оғзаки тушунтириш ишларини қўйшиб олиб бориш яхши натижалар беради. Идрокнинг етарли бўлмаслиги кўриш, эшитиш тасаввурлари ҳам етарли даражада шаклланмайди. Бунинг натижасида тафаккур жараёнлари, турлари ҳам етарли ривожланмайди. РРС болаларнинг идрок этиш жараёнларининг динамикаси бирмунча яхши кўрсаткичларга эга бўлиб, нормал болаларга нисбатан сезиларли даражада орқада қолади. Оддий тасвирларни, расмлардаги буюмларни билиб олиш тезлиги, нормал болалардагидан бирмунча пастлиги П.Б.Шошин ишларида тўла очиб берилган. Юқоридагиларга хулоса қилиб, РРС болалар идроки қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туришини таъкидлаш мумкин. - сенсор ахборотларни қабул қилиш ва қайта ишлаш тезлиги секинлашганлиги; - кўриш, эшитиш ва тактил идрокларининг нозик шакллари етарли эмаслиги; - идрок этишда фазовий муносабатларнинг етарли эмаслиги; - буюмларнинг кўпайиши натижасида идрок этишнинг ёмонлашуви. РРС болаларнинг идрок хусусиятларини тиббий-педагогик комиссия аъзолари томонидан эътиборга олиниши керак. Махсус мактаб тарбиячи-ўқитувчилари таълим-тарбияда қуйидагиларга эътибор беришлари лозим: - РРС болаларнинг маълум материални эгаллаши учун кўп вақтнинг сарфланиши; - кўриш орқали қабул қилинадиган материаллар мумкин қадар кам элементлардан иборат бўлиши; - янги материаллар бериш вақтида, болалар диққатини чалғитадиган қўзғаткичлар бўлмаслиги керак. Руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг хотира жараёнларининг ўзига хос томонлари. Клиник ва руҳий-педагогик текширишларининг кўрсатишича, хотира бузилишлари РРС болаларнинг характерли белгиларидан бири экан. Хотира жараёнларининг бузилиши мураккаб ва ўзига хос кўринишига эга. РРС болалар хотирасининг ўзига хос томони шундан иборатки, улар хотирасининг айрим томонлари кўпроқ, айрим томонлари камроқ бузилганлигидир. Хотира жараёнлари унумдорлигининг пасайиши, РРС болаларда ўз фаолиятларини унумли ташкил қила олмаслик, эслаб қолишнинг самарали усулларини ўллай олмаслик натижасида келиб чиқади. РРС болалар хотрасининг камчиликларига қарамасдан, уларда етарли ривожланиш имкониятлари бор. РРС болаларда хотира ҳажмининг камайганлиги, қисқа ва узоқ муддатли хотира турларида яққол кўзга ташланади. Бу ҳақда Т.В.Егорова, - сенсор ахборотларни қабул қилиш ва қайта ишлаш тезлиги секинлашганлиги; - кўриш, эшитиш ва тактил идрокларининг нозик шакллари етарли эмаслиги; - идрок этишда фазовий муносабатларнинг етарли эмаслиги; - буюмларнинг кўпайиши натижасида идрок этишнинг ёмонлашуви. РРС болаларнинг идрок хусусиятларини тиббий-педагогик комиссия аъзолари томонидан эътиборга олиниши керак. Махсус мактаб тарбиячи-ўқитувчилари таълим-тарбияда қуйидагиларга эътибор беришлари лозим: - РРС болаларнинг маълум материални эгаллаши учун кўп вақтнинг сарфланиши; - кўриш орқали қабул қилинадиган материаллар мумкин қадар кам элементлардан иборат бўлиши; - янги материаллар бериш вақтида, болалар диққатини чалғитадиган қўзғаткичлар бўлмаслиги керак. Руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг хотира жараёнларининг ўзига хос томонлари. Клиник ва руҳий-педагогик текширишларининг кўрсатишича, хотира бузилишлари РРС болаларнинг характерли белгиларидан бири экан. Хотира жараёнларининг бузилиши мураккаб ва ўзига хос кўринишига эга. РРС болалар хотирасининг ўзига хос томони шундан иборатки, улар хотирасининг айрим томонлари кўпроқ, айрим томонлари камроқ бузилганлигидир. Хотира жараёнлари унумдорлигининг пасайиши, РРС болаларда ўз фаолиятларини унумли ташкил қила олмаслик, эслаб қолишнинг самарали усулларини ўллай олмаслик натижасида келиб чиқади. РРС болалар хотрасининг камчиликларига қарамасдан, уларда етарли ривожланиш имкониятлари бор. РРС болаларда хотира ҳажмининг камайганлиги, қисқа ва узоқ муддатли хотира турларида яққол кўзга ташланади. Бу ҳақда Т.В.Егорова, В.Л.Подобед, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедовлар ўзларининг илмий ишларида алоҳида тўхталиб ўтганлар. Айниқса, тафаккур жараёнларида иштирок этувчи оператив ва воситали эсда олиб қолиш бузилган бўлади. Қисқа муддатли хотира айниқса, болаларга нарсалар кўрсатиш оралиғининг қисқариши, ҳамда нарса, предметлар орасида бошқа таъсиротлар таъсир эттирилса, кўпроқ бузилишга сабаб бўлади (В.Л.Подобед маълумотлари). Т.В. Егорова, Н.Г.Лутонян, Н.Г.Поддурная, Н.Б.Новинская, Ғ.Б.Шоумаровлар ишларида РРС болалар хотирасининг турли томонлари атрофлича очиб берилган. РРС болалар хотрасининг ҳажми, эслаб қолишнинг турғунлиги, қисқа муддатли, оператив, ихтиёрий, ихтиёрсиз хотира турлари нормал тенгдошларидан бирмунча пастлиги аниқланган. Қисқа муддатли хотира даражаси нормал тенгдошларига нисбатан паст бўлиб, унинг ҳажми аксарият ҳолда 5 рақамдан ошмайди (махсус Векслер методикаси бўйича). Айниқса, қисқа муддатли оператив хотира ҳажми бундай болаларни нормал тенгдошларидан ва ақли заиф ўқувчилардан ажратиб олишга имкон беради. Аксарият ҳолда 2-синф нормал ўқувчиларнинг қисқа муддатли опператив хотраси 4 рақамни ташкил этса, РРС ўқувчиларда 3 та рақамни, ақли заифларда 2 та рақамни ташкил қилади. РРС ўқувчиларнинг механик хотраси нормал ўқувчилар даражасига яқин бўлиб, ақли заиф болалар даражасидан кескин фарқ қилади. (Ғ.Б.Шоумаров). Бошланғич синф РРС ўқувчиларининг ихтиёрсиз эсда олиб қолиши 5-6 ёшли нормал болалар даражасига яқин бўлади. РРС ўқувчиларнинг эсда сақлаб қолиш жараёнларини атрофлича ўрганган Т.В.Егорованинг маълумотларига кўра, хотира фаолиятининг нормага етмаслиги асосида асаб системасининг мунтазам тез чарчаши ётади. РРС болаларни хотира жараёнларининг хусусиятларига кўра 3 та гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Нормал ўқувчилар билан ақли заиф болалар орасидаги даража. 2. Ақли заиф болаларга яқин бўлган даража. В.Л.Подобед, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедовлар ўзларининг илмий ишларида алоҳида тўхталиб ўтганлар. Айниқса, тафаккур жараёнларида иштирок этувчи оператив ва воситали эсда олиб қолиш бузилган бўлади. Қисқа муддатли хотира айниқса, болаларга нарсалар кўрсатиш оралиғининг қисқариши, ҳамда нарса, предметлар орасида бошқа таъсиротлар таъсир эттирилса, кўпроқ бузилишга сабаб бўлади (В.Л.Подобед маълумотлари). Т.В. Егорова, Н.Г.Лутонян, Н.Г.Поддурная, Н.Б.Новинская, Ғ.Б.Шоумаровлар ишларида РРС болалар хотирасининг турли томонлари атрофлича очиб берилган. РРС болалар хотрасининг ҳажми, эслаб қолишнинг турғунлиги, қисқа муддатли, оператив, ихтиёрий, ихтиёрсиз хотира турлари нормал тенгдошларидан бирмунча пастлиги аниқланган. Қисқа муддатли хотира даражаси нормал тенгдошларига нисбатан паст бўлиб, унинг ҳажми аксарият ҳолда 5 рақамдан ошмайди (махсус Векслер методикаси бўйича). Айниқса, қисқа муддатли оператив хотира ҳажми бундай болаларни нормал тенгдошларидан ва ақли заиф ўқувчилардан ажратиб олишга имкон беради. Аксарият ҳолда 2-синф нормал ўқувчиларнинг қисқа муддатли опператив хотраси 4 рақамни ташкил этса, РРС ўқувчиларда 3 та рақамни, ақли заифларда 2 та рақамни ташкил қилади. РРС ўқувчиларнинг механик хотраси нормал ўқувчилар даражасига яқин бўлиб, ақли заиф болалар даражасидан кескин фарқ қилади. (Ғ.Б.Шоумаров). Бошланғич синф РРС ўқувчиларининг ихтиёрсиз эсда олиб қолиши 5-6 ёшли нормал болалар даражасига яқин бўлади. РРС ўқувчиларнинг эсда сақлаб қолиш жараёнларини атрофлича ўрганган Т.В.Егорованинг маълумотларига кўра, хотира фаолиятининг нормага етмаслиги асосида асаб системасининг мунтазам тез чарчаши ётади. РРС болаларни хотира жараёнларининг хусусиятларига кўра 3 та гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Нормал ўқувчилар билан ақли заиф болалар орасидаги даража. 2. Ақли заиф болаларга яқин бўлган даража. Диққат, идрок ва хотира фаолиятининг мақсадга қаратилганлигининг ўсиб етишмаганлиги натижасида РРС ўқувчиларнинг аксариятида, ихтиёрий хотрасининг етишмаслиги кузатилади. Содда, мураккаб бўлмаган материалларини эслаб қолиш вазифаларини бажаришда РРС ўқувчилар, нормал ўқувчилар даражасига яинлашса, хотира фаолиятлари мураккаблашган сари ақли заиф болалар даражасига яқинлашади. Хотира фаолиятнинг мақсад сари йўналганлигининг етишмаслигига эсда сақлаб қолишнинг махсус усуллардан фойдалана оласлик ҳам РРС ўқувчилар хотрасининг ўзига хос белгисидир. Нормал болалардан фарқли равишда РРС ўқувчилар хотрасининг самарадорлигига, эсда олиб қолинаётган материал храктерига кўпроқ боғлиқдир яъни кўргазма (новербал) материал, сўз (вербал) материалга нисбатан яхшироқ эсда олиб қолинади. РРС ўқувчиларда фақат эсда олиб қолиш эмас, балки эсга тушириш активлиги ҳам пасайган бўлади. Узоқ муддатли ва қисқа муддатли хотира бўйича РРС ўқувчилар нормал болалардан кескин фарқ қилади. Эсда сақлаб қолиш билан, эсга тушириш сифати кескин ёмонлашади. РРС ўқувчилар хотира динамикасини таҳлил қилганда, уларнинг аксарияти 4- сифнга қадар материални механик эсда сақлаб қолишга ҳаракат қилишни кўрсатади. Нормал ўқувчиларда эса 2-синфдан бошлаб мантиқий, ихтиёрий, воситали эслаб қолиш тез суръатлар билан ривожлана бошлайди. Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг тафаккур хусусиятлари Л.С.Виготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, Г.С.Костюк, А.А.Люблинская ва бошқа олимлар томонидан ишлаб чиқилган таълимотга биноан, инсон тафаккурнинг уч хил тури: кўргазма – ҳаракат, кўргазма – образ, сўз-мантиқ шакллари мавжуд. Катта ёшдаги нормал кишиларда тафаккурнинг бу турлари етарли даражада ривожланган бўлиб, бир-бирлари билан диалектик бирликни ташкил қилади. Тафаккур турлари, мазмунига оид барча ёшларга тегишли умумий материаллар Т.В.Розанова томонидан батафсил берилган (1978 й.). Нуқсонли болалар тафаккур хусусиятларини ўзлаштирмовчи ўқувчиларда текширган Н.А.Менчинская Диққат, идрок ва хотира фаолиятининг мақсадга қаратилганлигининг ўсиб етишмаганлиги натижасида РРС ўқувчиларнинг аксариятида, ихтиёрий хотрасининг етишмаслиги кузатилади. Содда, мураккаб бўлмаган материалларини эслаб қолиш вазифаларини бажаришда РРС ўқувчилар, нормал ўқувчилар даражасига яинлашса, хотира фаолиятлари мураккаблашган сари ақли заиф болалар даражасига яқинлашади. Хотира фаолиятнинг мақсад сари йўналганлигининг етишмаслигига эсда сақлаб қолишнинг махсус усуллардан фойдалана оласлик ҳам РРС ўқувчилар хотрасининг ўзига хос белгисидир. Нормал болалардан фарқли равишда РРС ўқувчилар хотрасининг самарадорлигига, эсда олиб қолинаётган материал храктерига кўпроқ боғлиқдир яъни кўргазма (новербал) материал, сўз (вербал) материалга нисбатан яхшироқ эсда олиб қолинади. РРС ўқувчиларда фақат эсда олиб қолиш эмас, балки эсга тушириш активлиги ҳам пасайган бўлади. Узоқ муддатли ва қисқа муддатли хотира бўйича РРС ўқувчилар нормал болалардан кескин фарқ қилади. Эсда сақлаб қолиш билан, эсга тушириш сифати кескин ёмонлашади. РРС ўқувчилар хотира динамикасини таҳлил қилганда, уларнинг аксарияти 4- сифнга қадар материални механик эсда сақлаб қолишга ҳаракат қилишни кўрсатади. Нормал ўқувчиларда эса 2-синфдан бошлаб мантиқий, ихтиёрий, воситали эслаб қолиш тез суръатлар билан ривожлана бошлайди. Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг тафаккур хусусиятлари Л.С.Виготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, Г.С.Костюк, А.А.Люблинская ва бошқа олимлар томонидан ишлаб чиқилган таълимотга биноан, инсон тафаккурнинг уч хил тури: кўргазма – ҳаракат, кўргазма – образ, сўз-мантиқ шакллари мавжуд. Катта ёшдаги нормал кишиларда тафаккурнинг бу турлари етарли даражада ривожланган бўлиб, бир-бирлари билан диалектик бирликни ташкил қилади. Тафаккур турлари, мазмунига оид барча ёшларга тегишли умумий материаллар Т.В.Розанова томонидан батафсил берилган (1978 й.). Нуқсонли болалар тафаккур хусусиятларини ўзлаштирмовчи ўқувчиларда текширган Н.А.Менчинская жуда қимматли материаллар баён қилади. А.А.Цимбалюк (1974 й.) материали РРС болалардига билиш активлиги ҳақида, З.И.Калмикова (1975 й.) эса, РРС болаларнинг муаммоли мазмунли масалаларни ечишдаги қийинчиликлари тўғрисида, Т.Д.Пускаева (1980 й.) бу болалар тафаккурида бўшлик, инертлилик ҳолатларининг кўзга ташланиши ҳақида илмий-экспериментал материаллар беради. РРС болалар тафаккур хусусиятларини ўрганиш ҳам диагностик, ҳам коррекцион-тарбиявий ишларни режалаштиришда, жуда катта аҳамиятга эга. Бу болалар тафаккурнинг турли томонлари, турли фаолиятларида бирмунча кенгроқ Т.В.Егорова, В.И.Лубовский, С.А.Домишкевич, Т.А.Стрекалова, У.В.Ульенкова, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедов ва бошқалар томонидан ўрганилган. РРС болалар тафаккурнинг ўзига хос бўлган ва уни ақли заифлардан осон ажратишга имкон берадиган хусусиятларидан бири, сўз-мантиқ тафаккур билан кўргазма-образли тафаккур турларининг ўзаро муносабати ва ривожланиш даражаларидир (Ғ.Б.Шоумаров). РРС ўқувчиларнинг сўз-мантиқ тафаккури етарли ривожланмаган бўлиб, баъзи ҳолатларда уларни енгил даражадаги ақли заифлардан фарқлай олмаслик мумкин. Аммо, уларнинг кўргазма-ҳаракат ва кўргазма-образли тафаккур турлари ақли заифлардан кескин фарқ қилиб, нормал тенгдошларига яқинлашиб боради. Бу эса уларнинг билиш фаолятларида катта ривожланиш имкониятлари мавжудлиги ва уларнинг бир қисми маълум таълим йилларидан кейин, махсус таълим-тарбия ва даволаш ишлари натижасида ўз нормал тенгдошларига етиб олиши мумкинлигини кўрсатади. Тафаккур турларининг бундай муносабати ва нотекислиги катта дифференциал диагностик аҳамиятга эгадир. Маълум объектларни таҳлил қилганда РРС ўқувчилар нормал тенқурларига нисбатан камроқ, лекин ақли заиф болаларга нисбатан кўпроқ белгиларни аниқлайдилар. Лекин, шу билан бирга уларнинг таҳлил жараёни режасиз равишда бажарилганлиги сабабли объектнинг кўпгина қисмлари тушириб қолдирилади. Аммо, уларга ўқитувчи томонидан маълум ёрдам берилганда, таҳлил натижаларида кескин ўзгариш жуда қимматли материаллар баён қилади. А.А.Цимбалюк (1974 й.) материали РРС болалардига билиш активлиги ҳақида, З.И.Калмикова (1975 й.) эса, РРС болаларнинг муаммоли мазмунли масалаларни ечишдаги қийинчиликлари тўғрисида, Т.Д.Пускаева (1980 й.) бу болалар тафаккурида бўшлик, инертлилик ҳолатларининг кўзга ташланиши ҳақида илмий-экспериментал материаллар беради. РРС болалар тафаккур хусусиятларини ўрганиш ҳам диагностик, ҳам коррекцион-тарбиявий ишларни режалаштиришда, жуда катта аҳамиятга эга. Бу болалар тафаккурнинг турли томонлари, турли фаолиятларида бирмунча кенгроқ Т.В.Егорова, В.И.Лубовский, С.А.Домишкевич, Т.А.Стрекалова, У.В.Ульенкова, Ғ.Б.Шоумаров, К.К.Мамедов ва бошқалар томонидан ўрганилган. РРС болалар тафаккурнинг ўзига хос бўлган ва уни ақли заифлардан осон ажратишга имкон берадиган хусусиятларидан бири, сўз-мантиқ тафаккур билан кўргазма-образли тафаккур турларининг ўзаро муносабати ва ривожланиш даражаларидир (Ғ.Б.Шоумаров). РРС ўқувчиларнинг сўз-мантиқ тафаккури етарли ривожланмаган бўлиб, баъзи ҳолатларда уларни енгил даражадаги ақли заифлардан фарқлай олмаслик мумкин. Аммо, уларнинг кўргазма-ҳаракат ва кўргазма-образли тафаккур турлари ақли заифлардан кескин фарқ қилиб, нормал тенгдошларига яқинлашиб боради. Бу эса уларнинг билиш фаолятларида катта ривожланиш имкониятлари мавжудлиги ва уларнинг бир қисми маълум таълим йилларидан кейин, махсус таълим-тарбия ва даволаш ишлари натижасида ўз нормал тенгдошларига етиб олиши мумкинлигини кўрсатади. Тафаккур турларининг бундай муносабати ва нотекислиги катта дифференциал диагностик аҳамиятга эгадир. Маълум объектларни таҳлил қилганда РРС ўқувчилар нормал тенқурларига нисбатан камроқ, лекин ақли заиф болаларга нисбатан кўпроқ белгиларни аниқлайдилар. Лекин, шу билан бирга уларнинг таҳлил жараёни режасиз равишда бажарилганлиги сабабли объектнинг кўпгина қисмлари тушириб қолдирилади. Аммо, уларга ўқитувчи томонидан маълум ёрдам берилганда, таҳлил натижаларида кескин ўзгариш бўлиб, нормал тенгдошларига яқинлашади. Ўқитувчи томонидан ёрдам берилганда, таҳлил натижаларида кескин ўзгариш бўлиб, нормал тенгдошларига яқинлашади. Ўқитувчи томонидан ёрдам берилганда ақли заиф болаларда ҳам ижобий ўзгаришлар бўлиши мумкин, аммо, бу ўзгарш РРС ўқувчилардагидек катта бўлмайди. Бу эса РРС ўқувчиларнинг ўз тараққиётларида ривожланиши мумкин бўлган имкониятларга эга эканилигини, улар педагогик ёрдамдан самарали фойдалана олиш мумкин эканлигини кўрсатади. РРС ўқувчиларда тафаккур жараёнлари: таҳлил – тавсифдан ташқари умумлаштириш, таснифлаш, системалаштириш, таққослаш даражалари жиҳатдан нормал ва ақли заиф ўқувчилар тафаккур жараёнлари орасида бўлади. Берилаётган вазифа мураккаблашган сари РРС ўқувчиларнинг тафаккур қилиш савияси ақли заиф болаларникига яқинлашиб боради. Тафаккурнинг бошланғич синфлардаги тараққиёт динамикасини ўрганган, кузатган Т.В.Егорова бошланғич синф охирига келиб, аксарият ҳолда РРС ўқувчилар тафаккури нормал болалар тафаккури савиясига яқинлашганлигини кўрсатади. Бу яқинлашиш айниқса, РРС ўқувчилар томонидан умумлаштириш ва таснифлаш жараёнларида ўз ифодасини топади. Тафаккур хусусиятларини текширишда, фақат вазифани бажариш натижалари эмас, балки тафаккур қилиш услубларига ҳам алоҳида эътибор бериш керак. РРС ўқувчилар, ақли заиф ўқувчиларга нисбатан бирон ақлий вазифани бажараётганларида бирмунча самаралироқ усуллардан фойдаланадилар. РРС ўқувчилар маълум вазифаларни бажариш вақтларида ақли заиф ўқувчилардан сифат жиҳатдан фарқ қиладилар. Масалан, лобиринт методикасига (Векслер методикасида XII субтест) кўра, текширилувчи чизиқларни кесиб ўтмасдан, боши берк бурчакларга кирмасдан лабиринтдан чиқиши лозим. Шу лабиринтлардан чиқишда бир хил вақт сарфлаган ақли заиф ва РРС ўқувчиларнинг бажариш услуби бўлиб, нормал тенгдошларига яқинлашади. Ўқитувчи томонидан ёрдам берилганда, таҳлил натижаларида кескин ўзгариш бўлиб, нормал тенгдошларига яқинлашади. Ўқитувчи томонидан ёрдам берилганда ақли заиф болаларда ҳам ижобий ўзгаришлар бўлиши мумкин, аммо, бу ўзгарш РРС ўқувчилардагидек катта бўлмайди. Бу эса РРС ўқувчиларнинг ўз тараққиётларида ривожланиши мумкин бўлган имкониятларга эга эканилигини, улар педагогик ёрдамдан самарали фойдалана олиш мумкин эканлигини кўрсатади. РРС ўқувчиларда тафаккур жараёнлари: таҳлил – тавсифдан ташқари умумлаштириш, таснифлаш, системалаштириш, таққослаш даражалари жиҳатдан нормал ва ақли заиф ўқувчилар тафаккур жараёнлари орасида бўлади. Берилаётган вазифа мураккаблашган сари РРС ўқувчиларнинг тафаккур қилиш савияси ақли заиф болаларникига яқинлашиб боради. Тафаккурнинг бошланғич синфлардаги тараққиёт динамикасини ўрганган, кузатган Т.В.Егорова бошланғич синф охирига келиб, аксарият ҳолда РРС ўқувчилар тафаккури нормал болалар тафаккури савиясига яқинлашганлигини кўрсатади. Бу яқинлашиш айниқса, РРС ўқувчилар томонидан умумлаштириш ва таснифлаш жараёнларида ўз ифодасини топади. Тафаккур хусусиятларини текширишда, фақат вазифани бажариш натижалари эмас, балки тафаккур қилиш услубларига ҳам алоҳида эътибор бериш керак. РРС ўқувчилар, ақли заиф ўқувчиларга нисбатан бирон ақлий вазифани бажараётганларида бирмунча самаралироқ усуллардан фойдаланадилар. РРС ўқувчилар маълум вазифаларни бажариш вақтларида ақли заиф ўқувчилардан сифат жиҳатдан фарқ қиладилар. Масалан, лобиринт методикасига (Векслер методикасида XII субтест) кўра, текширилувчи чизиқларни кесиб ўтмасдан, боши берк бурчакларга кирмасдан лабиринтдан чиқиши лозим. Шу лабиринтлардан чиқишда бир хил вақт сарфлаган ақли заиф ва РРС ўқувчиларнинг бажариш услуби таққосланади. РРС ўқувчиларга нисбатан ақли заиф болалар 2 марта ортиқ хатоликка йўл қўйганлар. Кичик мактаб ёшидаги РРС ўқувчилар тафаккурини ривожланиш даражасига кўра 3 гуруҳга бўлиш мумкин (Ғ.Б.Шоумаров, 1979 й.). Диагностик йўналишда I ва III гуруҳдаги РРС болалар бирмунча мураккабликка эга. Биринчи гуруҳдаги РРС болаларни педагогик қаровсиз болалардан ажратиш қийин. Учинчи гуруҳга кирадиган РРС болаларни эса енгил ақли заиф болалардан фарқлаш қийин. Буларнинг тараққиёт даражаси, руҳий ривожланишининг сусайиши чуқур, яққол кўзга ташланиб турганлиги сабабли ақли заифларга ўхшаб кетади. I гуруҳ РРС ўқувчилар ақлий фаолият бўйича нормал даражанинг қуйи чегарасидан жой олади. III гуруҳ РРС ўқувчилар ақлий фаолияти бўйича нормал даража билан ақли заифлик даражасининг оралиғида бўлади. Шулардан биринчи гуруҳдаги болаларнинг асосий қисми, бошланғич синф ёшида нормал ўқувчиларга тенглашиб, махсус мактабдан оммавий мактабга ўтказилиши ва оммавий мактабда таълим олишни давом эттиришлари мумкин. III гуруҳга кирувчи ўқувчилар руҳий ривожланишининг сустлиги нисбатан турғун характерда бўлганлиги сабабли, ўқишни махсус мактабларда 8- синфни битиргунча давом эттирадилар. 1982 йилдаги Т.А.Стрекалова текширишлари асосида РРС ўқувчиларни фикр юритиш ва хулоса чиқариш хусусиятларига кўра 4 гуруҳга бўлинган: 1) топшириқларни бажариш кўрсаткичларига кўра нормал болаларга яқин бўлган болалар; 2) турли вазифаларни бажаришда маълум қийинчиликларга учрайдиган, аммо мустақил ишлай оладиган, яхши ўқувчилик қобиляти бўлган болалар; 3) топшириқларни бажариш кўрсаткичларига кўра, нормал болалардан бир мунча паст, аммо ақли заиф болалардан бирмунча юқори кўрсаткичларга эга бўлган болалар; таққосланади. РРС ўқувчиларга нисбатан ақли заиф болалар 2 марта ортиқ хатоликка йўл қўйганлар. Кичик мактаб ёшидаги РРС ўқувчилар тафаккурини ривожланиш даражасига кўра 3 гуруҳга бўлиш мумкин (Ғ.Б.Шоумаров, 1979 й.). Диагностик йўналишда I ва III гуруҳдаги РРС болалар бирмунча мураккабликка эга. Биринчи гуруҳдаги РРС болаларни педагогик қаровсиз болалардан ажратиш қийин. Учинчи гуруҳга кирадиган РРС болаларни эса енгил ақли заиф болалардан фарқлаш қийин. Буларнинг тараққиёт даражаси, руҳий ривожланишининг сусайиши чуқур, яққол кўзга ташланиб турганлиги сабабли ақли заифларга ўхшаб кетади. I гуруҳ РРС ўқувчилар ақлий фаолият бўйича нормал даражанинг қуйи чегарасидан жой олади. III гуруҳ РРС ўқувчилар ақлий фаолияти бўйича нормал даража билан ақли заифлик даражасининг оралиғида бўлади. Шулардан биринчи гуруҳдаги болаларнинг асосий қисми, бошланғич синф ёшида нормал ўқувчиларга тенглашиб, махсус мактабдан оммавий мактабга ўтказилиши ва оммавий мактабда таълим олишни давом эттиришлари мумкин. III гуруҳга кирувчи ўқувчилар руҳий ривожланишининг сустлиги нисбатан турғун характерда бўлганлиги сабабли, ўқишни махсус мактабларда 8- синфни битиргунча давом эттирадилар. 1982 йилдаги Т.А.Стрекалова текширишлари асосида РРС ўқувчиларни фикр юритиш ва хулоса чиқариш хусусиятларига кўра 4 гуруҳга бўлинган: 1) топшириқларни бажариш кўрсаткичларига кўра нормал болаларга яқин бўлган болалар; 2) турли вазифаларни бажаришда маълум қийинчиликларга учрайдиган, аммо мустақил ишлай оладиган, яхши ўқувчилик қобиляти бўлган болалар; 3) топшириқларни бажариш кўрсаткичларига кўра, нормал болалардан бир мунча паст, аммо ақли заиф болалардан бирмунча юқори кўрсаткичларга эга бўлган болалар; 4) фикр юритиш ва хулоса чиқариш хусусиятларига кўра ақли заифларга яқин бўлган болалар. Т.А.Стрекалова маълумотларига кўра, РРС болалар кўргазма ҳаракат тафаккур турининг ривожига кўра нормал боладан кам фарқ қилади. Кўргазмали – образ тафаккур тури даражаси бўйича нормал болалар билан ақли заиф болалар оралиғидаги даражани эгалайди. РРС болалар тафаккурига оид илмий изланишларни таҳлил қиладиган бўлсак, РРС болалар тафаккурининг қуйидаги хусусиятлари мавжуд: 1. Сўз – мантиқ тафаккур турининг қуйи даражадалиги билан, нисбатан сақланган кўргазма – образ ва кўргазма – ҳаракат тафаккур турларига эга. 2. Билиш жараёнларининг яққол сезилиб турадиган нотекис ривожланганлиги. 3. Интеллектуал фаолиятларнинг мақсадга мувофиқлигининг бир мунча бузилганлиги билан характерланади. 4. Тафаккурнинг инертлиги, бўшлиги, бир хил характерларга мойиллиги, таҳлил-тавсиф жараёнларининг яхши шаклланмаганлиги кўринади. Бундай хусусиятлар ақли заиф ўқувчиларда бирмунча чуқурроқ характерга эга бўлади. 5. РРС болалар ақлий масалаларни ечиш вақтларида кўрсатилган ёрдамдан, ақли заиф болаларга қараганда унумлироқ фойдаланадилар. 6. Интеллектуал активликнинг етарли эмаслиги. 7. Берилган кўрсатмани тушуна олиш, аммо кўрсатма талаблари асосида фаолиятни тўғри ташкил эта олмаслик. 8. Интеллектуал вазифаларни ечиш вақтида зарур ҳиссиёт – ироданинг етишмаслиги, топшириқларни ечишнинг актив йўлларини қидириб топа олмаслик. 9. РРС болаларда ақлий иш қилиш қобилиятлари нормал тенгдошларига қараганда бирмунча пасайган бўлади. 4) фикр юритиш ва хулоса чиқариш хусусиятларига кўра ақли заифларга яқин бўлган болалар. Т.А.Стрекалова маълумотларига кўра, РРС болалар кўргазма ҳаракат тафаккур турининг ривожига кўра нормал боладан кам фарқ қилади. Кўргазмали – образ тафаккур тури даражаси бўйича нормал болалар билан ақли заиф болалар оралиғидаги даражани эгалайди. РРС болалар тафаккурига оид илмий изланишларни таҳлил қиладиган бўлсак, РРС болалар тафаккурининг қуйидаги хусусиятлари мавжуд: 1. Сўз – мантиқ тафаккур турининг қуйи даражадалиги билан, нисбатан сақланган кўргазма – образ ва кўргазма – ҳаракат тафаккур турларига эга. 2. Билиш жараёнларининг яққол сезилиб турадиган нотекис ривожланганлиги. 3. Интеллектуал фаолиятларнинг мақсадга мувофиқлигининг бир мунча бузилганлиги билан характерланади. 4. Тафаккурнинг инертлиги, бўшлиги, бир хил характерларга мойиллиги, таҳлил-тавсиф жараёнларининг яхши шаклланмаганлиги кўринади. Бундай хусусиятлар ақли заиф ўқувчиларда бирмунча чуқурроқ характерга эга бўлади. 5. РРС болалар ақлий масалаларни ечиш вақтларида кўрсатилган ёрдамдан, ақли заиф болаларга қараганда унумлироқ фойдаланадилар. 6. Интеллектуал активликнинг етарли эмаслиги. 7. Берилган кўрсатмани тушуна олиш, аммо кўрсатма талаблари асосида фаолиятни тўғри ташкил эта олмаслик. 8. Интеллектуал вазифаларни ечиш вақтида зарур ҳиссиёт – ироданинг етишмаслиги, топшириқларни ечишнинг актив йўлларини қидириб топа олмаслик. 9. РРС болаларда ақлий иш қилиш қобилиятлари нормал тенгдошларига қараганда бирмунча пасайган бўлади. Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг нутқ хусусиятлари РРС болалар нутқи нормал болаларга нисбатан ривожланиш, шаклланиш нуқтаи – назаридан бирмунча орқада қолади. Уларда турли талаффуз камчиликлари учраб туради. Товушлар талаффузининг бузилиши, товуш образларининг етарли шаклланмаганлиги ёзиш ва ўқишда хатоларга йўл қўйишга олиб келади. РРС болалар луғат бойлиги бирмунча чекланган бўлиб, актив луғати етарли ривожлнмаган бўлади. Улар нутқидаги мавжуд тушунчалар тор, ноаниқ баъзан эса нотўғри бўлади. Грамматик умумлаштиришлар етарли бўлмаганлиги сабабли, ёзувда турли хил хатоликларга йўл қўядилар. РРС болалар нутқини А.Ю.Панасюк томонидан 1973 йилда мамлакатимиз тарихий, миллий, маданий, ижтимоий шароитга мослаштирилган Векслер методикси билан текширганимизда субтестлар ичида “луғат” бўйича энг паст кўрсаткичларга эга эканлигини кўрсатади. Мактабгача ёшдаги болалар нутқида деярли сўз туркумларидан от ва сифат учрамайди. Болалардаги нутқнинг шаклланиш муддати боғча ёшида тугамасдан, бошланғич синфлар даврида ҳам давом этади. Боалар нутқида грамматик қоидалар деярли ишлатилмйди. Грамматик тушунчалар дифференциация қилинмайди. Кўп ҳолларда улар “ҳарф-товуш”, “бўғин сўз”ларни чалкаштириб юборадилар РРС ўқувчиларнинг шахсий сифатлари махсус психологияда етарли ўрганилмаган. РРС ўқувчиларнинг қизиқишлари боғча ёшидаги болалар қизиқишга ўхшаб кетади. Шунинг учун ўйин улар учун асосий фаолият ролини ўйнайди. Уларнинг аксарият 7 ёшда ҳам мактабга бормасдан боғчада қолишни ҳоҳлайди. Ўқишга бўлган қизиқишларга нисбатан, ўйинга бўлган қизиқишлари устунлик қилади. Ўйинга бўлган қизиқишининг устунлик қилганлиги ва ўқишда доимо, мунтазам муваффақиятсизликка учраб туриши натижасида бу болаларда ўқишга нисбатан салбий муносабат шакллана боради. Ўз-ўзига ишонмаслик хислари шаклланади. Ўзларининг Рухий ривожланиши сустлашган болаларнинг нутқ хусусиятлари РРС болалар нутқи нормал болаларга нисбатан ривожланиш, шаклланиш нуқтаи – назаридан бирмунча орқада қолади. Уларда турли талаффуз камчиликлари учраб туради. Товушлар талаффузининг бузилиши, товуш образларининг етарли шаклланмаганлиги ёзиш ва ўқишда хатоларга йўл қўйишга олиб келади. РРС болалар луғат бойлиги бирмунча чекланган бўлиб, актив луғати етарли ривожлнмаган бўлади. Улар нутқидаги мавжуд тушунчалар тор, ноаниқ баъзан эса нотўғри бўлади. Грамматик умумлаштиришлар етарли бўлмаганлиги сабабли, ёзувда турли хил хатоликларга йўл қўядилар. РРС болалар нутқини А.Ю.Панасюк томонидан 1973 йилда мамлакатимиз тарихий, миллий, маданий, ижтимоий шароитга мослаштирилган Векслер методикси билан текширганимизда субтестлар ичида “луғат” бўйича энг паст кўрсаткичларга эга эканлигини кўрсатади. Мактабгача ёшдаги болалар нутқида деярли сўз туркумларидан от ва сифат учрамайди. Болалардаги нутқнинг шаклланиш муддати боғча ёшида тугамасдан, бошланғич синфлар даврида ҳам давом этади. Боалар нутқида грамматик қоидалар деярли ишлатилмйди. Грамматик тушунчалар дифференциация қилинмайди. Кўп ҳолларда улар “ҳарф-товуш”, “бўғин сўз”ларни чалкаштириб юборадилар РРС ўқувчиларнинг шахсий сифатлари махсус психологияда етарли ўрганилмаган. РРС ўқувчиларнинг қизиқишлари боғча ёшидаги болалар қизиқишга ўхшаб кетади. Шунинг учун ўйин улар учун асосий фаолият ролини ўйнайди. Уларнинг аксарият 7 ёшда ҳам мактабга бормасдан боғчада қолишни ҳоҳлайди. Ўқишга бўлган қизиқишларга нисбатан, ўйинга бўлган қизиқишлари устунлик қилади. Ўйинга бўлган қизиқишининг устунлик қилганлиги ва ўқишда доимо, мунтазам муваффақиятсизликка учраб туриши натижасида бу болаларда ўқишга нисбатан салбий муносабат шакллана боради. Ўз-ўзига ишонмаслик хислари шаклланади. Ўзларининг қобилиятларини баҳолашда ҳаддан ташқари паст баҳолаш ҳоллари кузатилади. Бу эса, улар шахсининг шаклланиб етишмаслиги, ҳиссиёт – ирода фаолиятларида ўқув фаолияти учун зарур бўлган билиш эҳтиёжларининг шаклланмаганлигида ўз ифодасини топади. Аксарият ҳолларда, РРС ўқувчиларда интеллектуал фаоллик, қизиқишлар етарли бўлмайди. РРС ўқувчилар фаолияти ўрганилганда, уларнинг ўз фаолиятларини етарли режалаштира олмаслиги, хатти-ҳаракатларнинг нормал болаларга нисбатан қўзғалувчанлиги, ўз-ўзини назорат қилиш савиясининг пастлиги, ўз имкониятларини етарли баҳолай олмаслиги ва фаолиятларини мақсад сари йўналтиришнинг етарли эмаслиги маълум бўлди. Г.И.Жаренкова РРС болалар фаолиятини текшириб, уларни 3 гуруҳга бўлади. Бирнчи гуруҳ: барча РРС ўқувчиларнинг деярли ярмини ташкил қилиб, ҳар қандай фаолиятга секин киришадиган, лекин ишга киришганан кейин, маълум вақт самарали ишлайдиган ўқувчиларни ўз ичига олади; Иккинчи гуруҳ: РРС болаларнинг 32,3% ини ташкил қилиб, асосан чарчайдиган ўқувчилардан ибора бўлади. Бу гуруҳга кирувчи ўқувчилар фаолиятга тез киришадилар. Дастлаб, нормал ишлаб маълум вақт ўтгач, фаолият самарадорлиги кескин пасайиб боради. Учинчи гуруҳ: РРС болаларнинг 17,7 %иини ташкил қилиб, булар ҳам чарчайдиган болалардан иборат. Турли фаолиятларга I-гуруҳга кирувчи болаларга нисбатан тезроқ киришади, аммо уларнинг иш самарадорлиги тезда, кескин пасайиб кетади. Махсус мактаб ўқитувчилари бу ўқувчиларнинг руҳий хусусиятларини билиб, уларга нисбатан индивидуал муносабатда бўлишлари лозим. РРС болалар шахсий сифатларнинг айрим томонлари, улар фаолиятининг ўзига хос томонлари В.И.Лубовский, Л.В.Кузнецова, К.С.Лебединская, Н.Л.Белопольская, Г.И.Жаренков, Н.А.Менчинская, Н.А.Жулидова, Н.Н.Афанасьева ва бошқалар томонидан ўрганилган ва ўрганилмоқда. қобилиятларини баҳолашда ҳаддан ташқари паст баҳолаш ҳоллари кузатилади. Бу эса, улар шахсининг шаклланиб етишмаслиги, ҳиссиёт – ирода фаолиятларида ўқув фаолияти учун зарур бўлган билиш эҳтиёжларининг шаклланмаганлигида ўз ифодасини топади. Аксарият ҳолларда, РРС ўқувчиларда интеллектуал фаоллик, қизиқишлар етарли бўлмайди. РРС ўқувчилар фаолияти ўрганилганда, уларнинг ўз фаолиятларини етарли режалаштира олмаслиги, хатти-ҳаракатларнинг нормал болаларга нисбатан қўзғалувчанлиги, ўз-ўзини назорат қилиш савиясининг пастлиги, ўз имкониятларини етарли баҳолай олмаслиги ва фаолиятларини мақсад сари йўналтиришнинг етарли эмаслиги маълум бўлди. Г.И.Жаренкова РРС болалар фаолиятини текшириб, уларни 3 гуруҳга бўлади. Бирнчи гуруҳ: барча РРС ўқувчиларнинг деярли ярмини ташкил қилиб, ҳар қандай фаолиятга секин киришадиган, лекин ишга киришганан кейин, маълум вақт самарали ишлайдиган ўқувчиларни ўз ичига олади; Иккинчи гуруҳ: РРС болаларнинг 32,3% ини ташкил қилиб, асосан чарчайдиган ўқувчилардан ибора бўлади. Бу гуруҳга кирувчи ўқувчилар фаолиятга тез киришадилар. Дастлаб, нормал ишлаб маълум вақт ўтгач, фаолият самарадорлиги кескин пасайиб боради. Учинчи гуруҳ: РРС болаларнинг 17,7 %иини ташкил қилиб, булар ҳам чарчайдиган болалардан иборат. Турли фаолиятларга I-гуруҳга кирувчи болаларга нисбатан тезроқ киришади, аммо уларнинг иш самарадорлиги тезда, кескин пасайиб кетади. Махсус мактаб ўқитувчилари бу ўқувчиларнинг руҳий хусусиятларини билиб, уларга нисбатан индивидуал муносабатда бўлишлари лозим. РРС болалар шахсий сифатларнинг айрим томонлари, улар фаолиятининг ўзига хос томонлари В.И.Лубовский, Л.В.Кузнецова, К.С.Лебединская, Н.Л.Белопольская, Г.И.Жаренков, Н.А.Менчинская, Н.А.Жулидова, Н.Н.Афанасьева ва бошқалар томонидан ўрганилган ва ўрганилмоқда. Фойдаланилган адабиётлар 1. Лебединский В.В. Нарушения психического развитя у детей. М., 1984г. 2. Дети с ЗПР. Под ред. Власовой Т.А. М.,1984г. 3. К.К.Мамедов, _Ғ. Б. Шоумаров. Рухий ривожланиши сустлашган болалар ҳақида.Т., “Ўқитувчи”. 1993й. 4. Шоумаров Ғ. Б., Мамедов К. “Ақли заиф болалар психологияси”. Тошкент: “Ўқитувчи”, 1998. 5. Замский Х.С. “Умственно отсталые дети”. Москва: “Просвещение”, 1995. 6. “Коррекционное обучение как основа личностного развития аномальных дошкольников”.Под.ред. Носковой. Москва: “Просвещение”, 1989. 7. “Специальная педагогика”. под ред. Н. С.Назаровой Москва: “Владось”, 2003 8. “Дошкольная олигофренопедагогика”. Москва: “Владос”, 1998. 9. Бинне А. “Измерение умственных способностей”. Москва,1998. 10. Власенко И.Т. “Особенности словесного мышления взрослых и детей с нарушениями речи”. Москва: “Академия”, 1990. Фойдаланилган адабиётлар 1. Лебединский В.В. Нарушения психического развитя у детей. М., 1984г. 2. Дети с ЗПР. Под ред. Власовой Т.А. М.,1984г. 3. К.К.Мамедов, _Ғ. Б. Шоумаров. Рухий ривожланиши сустлашган болалар ҳақида.Т., “Ўқитувчи”. 1993й. 4. Шоумаров Ғ. Б., Мамедов К. “Ақли заиф болалар психологияси”. Тошкент: “Ўқитувчи”, 1998. 5. Замский Х.С. “Умственно отсталые дети”. Москва: “Просвещение”, 1995. 6. “Коррекционное обучение как основа личностного развития аномальных дошкольников”.Под.ред. Носковой. Москва: “Просвещение”, 1989. 7. “Специальная педагогика”. под ред. Н. С.Назаровой Москва: “Владось”, 2003 8. “Дошкольная олигофренопедагогика”. Москва: “Владос”, 1998. 9. Бинне А. “Измерение умственных способностей”. Москва,1998. 10. Власенко И.Т. “Особенности словесного мышления взрослых и детей с нарушениями речи”. Москва: “Академия”, 1990.