2 Ўрта асрларга кириш. Ғарбий Европа ва шарқда феодал муносабатларнинг юзага келиши. Ўрта асрлар тарихи манбалари Ўрта тарих ёки кўпроқ ўрта асрлар тарихи деб аталган тарихнинг хронологик чегаралари турли вақтларда турлича белгиланиб келган. Баъзи тарихчилар ўрта асрлар тарихи Константин Буюк подшолик қилган даврдан 2 аср бошларидан бошланиб 1453 йилда Константинополнинг қулаши билан тамом бўлади деб хисоблаганлар. XIX аср тарихчилари ўрта асрлар тарихининг хронологик чегаралари 476 йилдан-ғарбий Рим империяси қулаган йилдан бошланиб, 1492 йил Америка кашф қилинган йил билан тамом бўлади, деб хисоблаганлар. Ўрта аср Европаси тарихи Рим қулдорлик империясининг қулашидан бошланади, бу империя ички қарама-қаршиликлар натижасида, яъни қулдорлик хўжаликнинг кризиси, синфий курашнинг ғоят кескинлашиб кетганлиги, Италиянинг ва унинг вилоятларининг заифлашиб кетганлиги ҳамда иқтисодий ва сиёсий алоқаларнинг узилиб кетганлиги натижасида, шунингдек, ташқи шароитлар натижасида-варварларнинг оммавий хужум қилиши натижасида қулади. Варварлар империяси босиб олиб, унинг территориясида бир қанча варвар королликлари тузган эдилар. Эрамизнинг V- VI асрларида ташкил топган бу королликлар Европада кейинчалик вужудга келган миллий давлатларнинг куртаги бўлди. XVI асрни ва XVII асрнинг дастлабки ўн йилликларини, яъни феодализм ниҳоятда чириётган ва капиталистик элементлар таркиб топаётган даврни, одатда, ўрта асрнинг охири деб хисоблайди, феодализмнинг ниҳоят даражада чириб ва капиталистик тузуми элементларининг таркиб топиб бораётганлиги ҳам ўша асрлардаги ғарбий Европага хос бўлган кескин ижтимоий, сиёсий ва маданий ўзгаришлар орқасида юз берди. XVII асрнинг 40-йилларидаги инглиз революцияси, яъни Европадаги биринчи йирик буржуа революцияси ўрта асрлар тарихини янги замон тарихидан ажратиб турадиган чегара бўлиб, янги тарих курси шу революциядан бошланади. 3 Феодал ишлаб чиқариш усулнинг негизини ўша даврдаги ишлаб чиқаришнинг асосий воситаси бўлган ерга феодалнинг эгалик қилиши ташкил этади. Йирик ер эгалари бўлган феодаллар синфи феодал жамиятининг хукумрон синифидир. Феодал жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи синфи деҳқонлар бўлиб, улар помешчик, яъни феодал ерида яшайдилар, унинг рухсатисиз поместье территориясини ташлаб чиқиб кетишга хақ-хуқуқи бўлмай, унгағомешчиккағ шахсан крепостной қарам ҳолда эдилар. Крепостной деҳқонни ер эгаси-феодал мудом эксплуатация қилади. Деҳқон ўз меҳнати ва ўзининг асбоб-ускуналари билан барининг экин ерларини ишлаб ихтиёрига келиб тушарди. Ўрта асрлардаги жамият ва давлат тараққиётига асосий босқичларнинг хронологик рамкалари. Ўрта асрлар тарихи одатда ўнта катта бўлимга бўлинади. Ўрта асрлар даврини бошланишига олиб келди. Яъни қулдорлик тизимини инқирозга учраши янги иқтисодий ва ижтимоий муносабатларга шароит яратиб беради. Қулдорлик хўжалик II асрга қадар арзон ишчи куч эвазига, арзон нархдаги ишлаб чиқарадиган маҳсулотга эга эди. Лекин II асрдан бошлаб Рим империяси босқинчилик юришларини тўхтатганлиги, ички бозорга арзон нархда олиб келинаётган қуллар ҳажми кескин қисқаради, натижада қуллар нархи қимматлашиб, қулдорлар бу муаммони, ўз-ўзини қоплайдиган “усулга” ўтишади, яъни, қулдорга нисбатан бўлган муносабатни ўзгартиришади. Яъни бу муаммони ҳал этишда иккита йўл турарди, яъни қуллар сонини кўпайтириш, қишлоқ хўжалигини кенгайтириш, лекин бу йўл бошқа муаммони келтирарди, қулларни назорат қилиш аппарати кенгайтириш ортиқча ҳаражатни келтирарди, натижада қуллар асосида ишлаб топилган фойда ўз-ўзини қопламас эди. Муаммони ҳал этишни иккинчи йўли, қулларга маълум миқдорда эркинлик бериш, уларга оила қуриш ва ўз мулкигача эгалик қилиш ҳуқуқини 4 (пекулия) бериш. Бундай йўл анча прогрессив бўлиб қанчалик пекулияга эга бўлган қуллар, ўз эгалари ёки учинчи шахс билан хўжалик шартнома асосида тирикчилик қилиши мумкин эди. Натижада асосан, қишлоқ ҳудудида қулларга пекулия ҳуқуқи берилиши, қулларни ерга боғлаб қўйишга олиб келди ва ўз-ўзидан қуллар ўзи ишлаб чиқараётган маҳсулотга манфаатдор бўлиб, унинг устидан назорат қилиш ўз- ўзидан йўқола бошлади ва қул бириктирилган ер эгасига етиштирилган маҳсулотидан маълум миқдорини тўлов сифатида (рента) тўлай бошлади. Қулларни ерга бириктириб қўйиш Рим империясида I аср бошланиб, кўприк калонлар (яъни кичик ерларни ижарага олиб унга ишлов берувчи шахс) асосан колонлар бу империянинг эркин дехқонлар ва мажбуран ерга боғлаб қўйилган. Шуни айтиб ўтиш керакки, айнан колонлар империянинг охирги даврида асосий ишлаб чиқарувчи кучлар эди ва кейинчалик феодал муносабатлар айнан колонлар ва ер эгалари ўртасидаги муносабатлар асосида шаклланади. Антик даврни охирида коллонот ташқари ижарасини бошқа турлари ҳам мавжуд бўлган: Эмфитевсис – ерга арзимаган тўлов эвазига, тўлимқ эгалик қилиш, бундай ерлар умрбод, ёки наслдан-наслга ўтиб борган, бундай ер эгалари ерни совға қилишга ёки сотиб юборишга (сотилган нархини 2% ер эгасига тўлаб) ҳақлий бўлган. Прекарий – кичик ерга ишлов бериб, етиштирилган маҳсулотга тўла эгалик қилган, ер эгасига ҳеч қандай мажбуриятлар ёки тўлов бермаган, лекин ер эгаси хохлаган вақтда ерни қайтариб олишга ҳақли бўлган. Лекин прекарий ҳуқуқлари – расмий ёзма равишда расмийлаштирилган ва кейинчалик қарам дехқонга айланиб қолишга олиб келган. Патрициния – (патронат) кўпинча мажбурий равишда ўз ерини катта (латфундистга) ер эгалик шахсни панохига ўтиш. Бундай жараён кўпинча коммендация деб ҳам аталади. Бу жараён III-V асрларда кенг тарқалади, бунинг асосий сабаби кичик ер эгалари давлат солиқлари ва мажбуриятлари ёки катта қўшни латфундистан жон сақлаш мақсадида унданам катта ва кучлироқ 5 латфундист панохига ихтиёрий равишда ўтади, лекин ўз эркинлигини ва ўз ерига бўлган ҳуқуқини йўқотади. Қулларни ерга боғлаб қўйилиши, қулдорларни йирик ер эгаларига айланиши иқтисодиётда бозор муносабатларини сусайиб кетишига олиб келди, яъни ижарага ер олган қуллар ёки эркин дехқонлар ер тўловини ишлаб чиқарган маҳсулоти билан тўлашга ҳаракат қилинади, натижада қишлоқ хўжалик маҳсулотлари шаҳарларга бозор орқали эмас балки, давлат солиқ тизими орқали кириб боради, натижада натурал хўжалик ҳукум сура бошлади. Рим империясининг қулашига асосий сабаблардан бири Христиан дининг тарқалиши ва империя аҳолисини аста-секин дунё қарашини ўзгартириб юбориши. Рим императорлари ва проконсуллари қанчалик христианларга қарши қирғин уюштирмасин (айниқса император Деоликтиан даврида) бунинг натижасида аксинча бўлиб чиқади, яъни христиан тарафдорлари кенгайиб боради. Христиан черковини давлат хизматига ўтказиш император Константин I билан боғлиқ, ўзи оташпараст бўлишига қарамасдан христиан динини бошқа динлар билан тенглаштиради ва фақат, ўлим тўшагида христианликни қабул қилади. Константиндан сўнг христианлик динига давлат мақоми берилиб оташпарастликка қарши қирғин бошланади, аста-секин черков ўз мулкига эга бўлиб давлат ишларига таъсир кўрсата бошлайди. 6 I. Илк ўрта аср – V асрдан бошлаб тахминан XI аср охирларигача бўлган даврни ўз ичига олади, бу давр феодал тузумнинг ташкил топиши, феодал жамиятнинг асосий иқтисодий хужайраси бўлган феодал поместьесининг вужудга келиши, феодаллар табақаларининг ва феодал иерархияси деб аталган иерархиянинг ташкил топиши, ўрта аср феодал Европасида асосий идеологик куч бўлган католик черкови таъсирининг бутун ғарбий Европага ёйилиши давридир. 2. Ўрта асрларнинг равнақи - XI-XV аср ўрталарини ўз ичига олади, бу даврда феодал чиқариш усули қишлоқда тўла ривожланибгина қолмай, балки цех хунармандчилигина ва ўзига хос шаҳар ижтимоий тузумига эга бўлган ўрта аср шаҳарлари ҳам ривожланиб, муваффақиятларга эришди, бу тузумнинг хусусияти шаҳарларнинг феодаллар хукумронлигидан илк халос бўлиши, эркин шаҳар деб аталган шаҳарларнинг ёки республика- шаҳарларнинг вужудга келишидир. 3. Кейинги ўрта асрлар - XVI асрни ва XVII асрнинг биринчи ярмини ўз ичига олиб, бу давр феодализмнинг чириши ва феодализм ичида кпитализм элементларининг етилиши давридир: асосан мустақил ишлаб чиқарувчиларни ишлаб чиқариш воситаларидан маҳрум қилишдан, яъни меҳнаткашларнинг ишлаб чиқариш воситаларини экспропирация қилишдан иборат бўлган дастлабки жамғариш даври деб аталган даврдир. Европа реформацияси деб аталган давридир, деҳқонларнинг XIV ва XV асрлардагига қараганда янада кучлироқ қўзғолонлари ғдеҳқон урушлариғ ва илк буржуа революциялари даврида. Бу даврда Европада давлатнинг асосий сиёсий формаси абсалютизм бўлиб, бу абсалютизм ҳалқ оммасининг курашини бостириш учун марказлашган ҳокимиятнинг кучайишидан манфаатдор бўлган дворянларга таянар эди, ҳамда ҳокимиятнинг тўғридан- тўғри ўз қўлига олиш учун ҳали етарли давражада кучли бўлмаган буржуазия ибилан ҳам иттифоқда эди. Ўрта асрлардаги Шарқ тарихини, яъни феодал даврининг ўзига хос барча типик ва характерли ҳусусиятлари билан бирга қўшиб олгандаги 7 тарихини ёритишда совет шарқшуносларининг асарлари, шунингдек, Шарқ мамлакатларининг араб давлатлари, Хиндистон, Узоқ Шарқ мамлакатларининг ўз тарихчиларининг энг янги асарлари айниқса катта роль ўйнади. Шарқшунослри ва Шарқ мамлакатларининг олимлари, жумладан Шарқда феодализмининг илк вужудга келганлигини аниқладилар, бу ердаги феодализм ғарбдаги худдди шу иштимоий тузумга қараганда анча узоқроқ яшаган. Хатто XVIII асрнинг иккинчи ярмида ва бутун XIX давомида Шарқ мамлакатларининг кўпчилигида феодал муносабатлар деярли ўзгармасдан ўшандайлигича қолиб келаверган. Шу билан бирга, Шарқ мамлакатларидаги феодализм Европадаги феодализмга қараганда бир қанча хусусиятларга эга эди. Шарқ мамлакатларининг бу хусусиятларидан энг аввало унинг ўзига хос иккта хусусиятларини қайд қилиб ўтмоқ зарур.