RUBOIYLARNI ANIQLASH USULLARI Ruboiylar vaznini aniqlash uchun avvalo she’rning har bir misrasini ifodali o’qish ,bu jarayonda esa o’ta cho’ziq hijolarning o’qilishi,vasl hodisasiga alohida ahamiyat berish,yaxshisi o’ta cho’ziq hijolar hamda vasl belgisini kechiktirmay,o’qish chog’idayoq qo’yib qo’yish Ma’lumki,ruboyilar bir ,ikki,uch,to’rt vaznli asarlar sifatida yaratiladi,ya’ni har bir misra alohida ma’qul.Shundan so’ng har qaysi hijoning cho’ziq yoki qisqaligi belgilanadi. bir vaznda yozilishi mumkin.Shunga muvofiq har qaysi misra vazni alohida belgilanadi. Vaznni aniqlash uchun avvalo ruboyi misrasining qaysi shajara vaznlarida bitilganini belgilab olish lozim.Buning uchun oldingi uch hijo alohida rukn [sadr,ibtido] qilib ajratiladi.Agar u mafoiylun aslining --v chizmasiga ega bo’lgan axram tarmog’i –maf’ulundan iborat bo’lsa ,misra axram shajarasida yozilgani ma’lum bo’ladi.Bu holda ikkinchi rukn (oldingi xashf )ni to’rt hijoli qilib ajratiladi va chizmaga ko’ra barcha ruknlarning turlari,nomlari aniqlanib,vazn belgilanadi.Masalan,Boburning Sen gulsenu men haqi bulbuldurmen Sen shu’lasen ,ul shu’lag’a men quldurmen . Nisbat yo’qdur deb ijtinob aylamakim , Shahmen elga ,vale sanga quldurmen. ruboiysi vaznini aniqlab ko’raylik: Birinchi misrani ifodali o’qib ,chizmasini chizamiz. Sen gulse nu men haqir bulbuldurmen _ - v v _ v- v _ _ _ _ Oldingi uch hijoni birinchi rukn qilib ajratamiz.<Sen gulse> rukni chizmaga ko’ra maf’uvli tarmoq rukniga teng.Binobarin,misra axrab shararasi vaznlaridan birida yozilgan.Shuni hisobga olib keying ikki rukn (hashflar)ni to’rt hijoli qilib <<-nu men haqi >>, <<r bulbuldur>>tarzida ajratamiz.Chizmasiga ko’ra oldingi rukn mafoiylun (solim)ga teng.To’rtinchi rukn bir hijoli bo’lib ,fa’(abtar) tarmog’idan tashkil topgan.Barcha ruknlar belgilangach,vaznni aniqlaymiz:hazaji musammani axrabi maqbuzi solimi abtar. Ikkinchi misra ham axrab shajarasidan bo’lib,hazaji musammani axrabi makfufi solimi abtar vaznida ekanini belgilaymiz. Uchinchi misra chizmasini chizsak, Nisbat yo’qdur deb ijtinob aylamakim _ _ _ _ v _v _ _ v v _ ko’rinishida hosil bo’ladi.Birinchi uch hijoni ajratsak, misraning maf’ulun (- - -)tarmoq rukni bilan boshlanuvchi, ya’ni axram shajarasi vaznlaridan birida yozilgani ma’lum bo’ladi.Shuni nazarda tutib ikkinchi ruknni uch hijoli qilib <<tur deb ij>>,uchinchisini esa to’rt hijoli qilib <<tinob ayla>> tarzida ajratib , avvalgisi foilun –(ashtar) ,keyingisi mafoiylu(makfuf)ga , to’rtinchi rukn esa faal-(ajabb)ga tengligini aniqlaymiz.Natijada misraning hazaji musammani axrami axrabi makfufi ajabb vaznida yozilgani ma’lum bo’ladi. Shu usul bilan oxirgi misraning hazaji musammani axrami ashtari solimi abtar vaznida ekanligini aniqlaymiz.Binobarin,mazkur ruboiy axram va axrab shajaralariga mansub to’rt vaznda yozilgani ayon bo’ladi. Rukn-arabcha <<ustun>>ma’nosini bildirib,aruz o’lchov tizimi asosidagi she’riy baytlarni tashkil qiluvchi kichik ritmik bo’lak hisoblanadi. Baytlar to’rttadan 36 tagacha rukndan tashkil topishi mumkin.To’rt ruknli baytlar murabba (<<to’rt ruknli>>ma’nosida ),olti ruknlarni musaddas (olti ruknli),sakkiz ruknlari musamman (sakkiz ruknli),12 dan ortiq bo’lganlari (16,20,30,36)mutatavval (cho’ziq ruknli ,ko’p ruknli)deb yuritiladi.(Qarang:<<Mutatavval>>). Ruknlar har qaysi baytdagi o’rniga ko’ra ham turlicha nomlanadi:birinchi misraning birinchi rukni sadr(rais,boshliq, ma’nosida ),oxirgi rukni aruz,ikkinchi baytning birinchi rukni ibtido(boshlovchi ),oxirgisi-zarb,sadr bilan aruz,ibtido bilan zarb o’rtasida barcha ruknlar sonidan qat’iy nazar hashv deb ataladi. Baytlardagi ritmik bo’lakalrni o’lchash uchun qo’llanuvchi maxsus atamalar ham umumiy tarzda rukn deb yuritiladi.Ular asosiy va tarmoq ruknlarga (asllar va furu’larga)bo’linadi.Aruzga xos bahrlar tarkibini tashkil etuvchi asosiy sakkiz (ba’zi aruzshunoslar fikri bo’yicha o’nta asosiy ruknlar asllar (afoiylu tafoiyl yoki avzoni mavozin)deyiladi.Ular uch hijoli :faulun(chizmasi:v -~),foilun(~v-);to’rt hijoli :mafoiylun (v~ - -),foilotun(- v - -), mustaf’ilun (~~v -),maf’uvlotu(- - -v);besh hijoli:mutafoilun (v v – v-)hamda mafoilatun (v -v v-) ruknlaridir.Ushbu asllar mumtoz aruzshunoslik ilmiga ko’ra esa qisqa va cho’ziq hijolarning turlicha tarkibidan hosil bo’ladi. Yuqoridagi asllar she’riy baytlardagi turli tuman hajm va ko’rinishdagi ritmik bo’laklarni o’lchash ,aniqlash uchun kifoya qilmaydi.Shuning uchun ularni turli xilda o’zlashtirib ‘ko’plab tarmoq ruknlari (furu’lar)ni yuzaga keltiriladi.Bunday tarmoq ruknlar (furu’lar) Bobur ta’kidicha, shaklan 40 xili o’zbek she’riyatida qo’llangan. Salm faulun asliga xos zihoflardan birining nomi bo’lib,<<buzilish>>,<<nuqson yetkazish >> ma’nolarini ifodalaydi.Bu xil o’zgarishga duch kelgan faulun aslining birinchi qisqa hijosi tushirilib,qolgan <<ulun>>qismi o’ziga teng fa’lun (chizmasi:- -)tarmoq rukni bilan almashtirilib ,<<nuqsonli>>ma’nosid aslam deb yuritiladi.Ushbu furu’ mutaqoribi musammani aslam,mutaqoribi musammani salami musabbag’ vaznlari tarkibidagi birinchi va uchinchi ,mutaqoribi musammani maqbuzi aslam vazni tarkibidagi 2- va 4-ruknlar o’rniga qo’llanadi. Saram faulun asliga xos zihoflardan bo’lib ,<<oldingi tishni sindirish>>degan ma’noni ifodalaydi.Bunday o’zgarishga duch kelgan faulun aslining birinchi qisqa hijosi tushirilib,oxirgi ,cho’ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi.Qolgan <<ulu>> qismi o’ziga teng fa’lu (chizmasi :-u) tarmoq rukni bilan almashtirilib,<<tishi siniq>> ma’nosida asram deb yuritiladi. Ushbu furu’ mutaqoribi musammani asram va mutaqoribi musammani asrami musabbag’ vaznlari tarkibidagi birinchi va uchinchi ruknlar o’rnida qo’llaniladi.(Qarang :<<Mutaqorib bahri vaznlari>>). Sari’ bahri aruzning asosiy o’lchov turlaridan bo’lib,uning asosini mustaf’ilun aslining har misrada ikki marta ,maf’ulotu aslining bir marta takrori tashkil qiladi.Chunonchi ,ushbu bahrning olti ruknli solim vazni ruknlari va chizmasi bir misrada mustaf’ilun mustaf’ilun maf’ulotu - - v - - - v - - - - v tarzidadir. Alisher Navoiy <<Me’zonul avzon >>da sari’ bahrining besh vazni haqida ma’lumot berib,ularning har biriga misollar keltiradi.Bobur esa o’zining <<Muxtasar>>asarida <<sari’ bahri o’n yetti vazn :o’n bir musta’mal ,olti muxtara’, bir vazn musta’mali matbu’>>ekanini ta’kidlab ,shu o’n yetti vaznga bittadan bayt keltiriladi. Sa’rining vaznlari ko’p bo’lsa ham ,ulardan ikkitasigina she’riyatimizdan o’rin olgan bo’lib,bular sari’i musaddasi matviyi makshuf hamda sari’i musaddasi matviyi mavkuf o’lchovlaridir.Oxirgi hijoning cho’ziq yoki o’ta cho’ziqligi bilangina farqlanuvchi bu ikki vazn bir she’riy asarning o’zida birgalikda qo’llanaveradi. Sari’ bahrining she’riyatimizdan o’rin olishi Alisher Navoiy nomi bilan bo’g’liqdir.Uning ijodiga qadar ushbu bahrda she’r yozish an’anasi o’zbek she’riyatida uchramaydi.Navoiy ushbu ikki vazn asosida o’zining ikki g’azali ,bir fardini ,eng muhimi <<Hayratul abror>>dostonini yaratib ,sari’ bahrining o’zbek adabiyotidan o’rin olishi va keng qo’llana borishiga kuchli ta’sir ko’rsatdi.Bu sohada uning an’analarini Ogahiy,Muqimiy kabi shoirlar davom ettirdilar.Shoir Habibiy ham ushbu vaznlarda o’zining g’azalini yaratgan. SARI’ BAHRI VAZNLARI Sari’i musaddasi matviyi makshuf she’riyatimizda ancha keng qo’llangan vaznlardan bo’lib,ruknlari va chizmasi bir misrada muftailun muftailun foilun -v v - - v v - -v- tarzidadir.Ko’rinib turibdiki,ushbu o’lchov tarkibida mustaf’ilun aslining matviy tarmog’i muftailun hamda maf’ulotu aslining matviyi makshuf tarmog’i foilun ruknlari ishtirok etadi. Ushbu she’riy o’lchov dastlab Nizomiyning <<Mahzanul asror>>dostonida qo’llangan edi.<<Xamsa>>chilik an’anasiga ko’ra ozarbayjon shoiri izidan borgan Xisrav Dehlaviy ham, Abdurahmon Jomiy ham ,Alisher Navoiy ham o’z <<Xamsa>>larining birinchi dostonlarida shu o’lchovni saqlab qoldilar.Ushbu vazn lirik va hajviy she’riyatimizda ham ancha keng qo’llangan.Chunonchi,Haydar Xorazmiyning <<Gulshani asror>>dostoni,Muqimiyning <<Tanobchilar>>hajviyasi kabi asarlar ushbu vazn asosida yaratilgan.Mazkur vaznni Habibiy ham o’z ijodida sinab ko’rgan edi. Misollar: Ohki ishq ayladi shaydo meni, Soldi junun ko’yiga savdo meni (Navoiy) Odamiy ersang ,demagil odami Oniki ,yo’q xalq g’amidin g’ami. (Navoiy) Ahli nazar shevasini so’z bilur , Nuri basar mevasini ko’z bilur. (Haydar Xorazmiy) Har nimakim istasa inson topar, Topg’ali qasd aylasa imkon topar. (Habibiy) Sari’i musaddasi matviyi mavkuf she’riyatimizda ancha keng qo’llangan o’lchovlardan biri.Uning ruknlari va chizmasi bir misrada muftailun muftailun foilon -v v - - vv - -v- tarzidadir.Ko’rinib turganidek,uning tarkibida mustaf’ilun aslining matviy tarmog’i –muftailun hamda m af’ulotu aslining matviyi mavkuf tarmog’i-foilon ruknlari ishtirok etadi. Misollar Zulm o’zung’a fikrdur,ey xushyor, Gum qil ani bo’lsa ani bo’lsa sanga hush yor. (Navoiy) La’ling erur behadu g’oyat laziz, So’zing erur o’ylaki sharbat laziz! (Munis) Elga qilib lutfni in’om om , Ayladi ko’p dilni dilorom rom. (Habibiy) Shunisi ham ayonki,oldingi,sari’I musaddasi matviyi makshuf vaznidan ushbu o’lchov oxirgi hijoning o’ta cho’ziqligi bilangina ajralib turadi.Ana shu xususiyatiga ko’ra mazkur vazn oldingi o’lchov bilan bir she’rning o’zida qo’llanaveradi.Boshqacha qilib aytganda,g’azalning matla’ hamda qofiyalanuvchi misralari sari’i musaddasi matviyi makshuf vaznida bo’lsa,uning qofiyalanmaydigan misralarida matviyi musaddasi matviyi mavkuf o’lchovi qo’llanishi yoki aksincha bo’lishi mumkin. Masalan,Habibiy qalamiga mansub Etsa alam qaysi jasadga agar, O’zi bilur,o’zga jasad bexabar. Har kishining tomiga gar yoqsa qor, Ne ishi bor o’zgani ,o’zi qurar parchasining 1,2,4 misralari sari’i musaddasi matviyi makshuf ,uchinchi misra esa sari’i musaddasi matviyi mavkuf vaznida yozilgan. Masnaviy shaklida yozilgan asarlarning ayrim baytlari sari’i musaddasi matviyi makshuf vaznida bo’lsa ,boshqa baytlari sari’i musaddasi matviyi mavquf vaznida bo’lishi mumkin. Masalan,Alisher Navoiyning <<Hayratul abror>>dostonidagi Bil munikim , sen dag’i bir bandasen , Ko’pragidin ojizu afgandasen. Ermas alar tufrog’u sen nuri pok, Xilqat alarg’au sanga –tiyra xok. baytlarining birinchisi sari’i musaddasi matviyi makshuf,ikkinchisi esa sari’i musaddasi matviyi mavkuf o’lchovidadir. Shu tarzda ikkala vazn bir asarning o’zida almashinib qo’llanaveradi.Bu har bir she’r ikki o’lchov asosida yoziladi,degan so’z emas,albatta.Ayrim she’rlar bir vazn asosida yozilishi ham mumkin. Solim arabcha <<sog’lom ,o’zgarmagan>>degan ma’nolaridagi so’z bo’lib ,aruz tizimi asosi bo’lgan ruknlar sifati,holatini ifodalash uchun qo’llanadi,vaznlarni tashkil qiluvchi asllar o’zgarishiga duch kelmagan bo’lsa ,solim sanaladi.Barcha ruknlari solim bo’lgan,ya’ni barcha ruknlari u yoki bu aslning o’zidangina tashkil topgan vazn ham solim deb yuritiladi.Masalan <<Boburning Xazon yaprog’i yanglig’ gul yuzung hajrida sarg’ardim, Ko’rub rahm aylagil ,ey lolarux bu chehrai zardim bayti bilan boshlanuvchi ga’zali hazaji musammani solim vaznida yozilgan sanaladi.CHunki ushbu baytni tashkil etuvchi sakkiz rukning har biri mafoiylunning solim ko’rinishi-mafoiylunga teng.Uni ruknlarga ajratsak Xazon yapro-g’i yanglig’ gul- yuzung hajri- da sarg’ardim Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun Ko’rub rahmay –lagil ,ey lo-larux bu cheh –rai zardim Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun manzarasi hosil bo’ladi.Demak,baytdagi barcha ruknlar mafoiylunning solim ko’rinishiga teng bo’lgani uchun vazn ham solim deb ataladi. Tavil bahri (<<tavil>>so’zi arabcha bo’lib ,<<uzun>>degan ma’noni ifodalaydi)aruzning asosiy o’lchovlaridan biri bo’lib ,faulun hamda mafoiylun asllarining ketma-ket takroriga asoslanadi.Masalan ,uning sakkiz ruknli solim ko’rinishi har misrada faulun mafoiylun faulun mafoiylun v - - v - - - v - - v - - - ruknlari va chizmasidan tashkil topadi. Navoiy <<Mezonul avzon>>da tavil bahriga mansub tavili musammani solim vaznigagina to’xtalib unga Firoqingda jon berdim,boshimg’a qadam yetkur, Agar xud tirik ermas,u yolg’on dedim o’ltur. baytini misol qilib keltirgandi.Bobur o’zining <<Muxtasar>>asarida ushbu bahrning olti vazndan iborat bo’lib ,ulardan ikkitasi musta’mal ,to’rttasi muxtara’,ikki vazn musta’mali matbu’ ekanligini ta’kidlaydi va har qaysi vaznga misollar keltiradi. Tavil bahri arab aruziga maxsus o’lchovlaridan sanalgan va fors –tojik ham turkiy she’riyatlarda deyarlik qo’llanmaydi.Ayrim o’zbek shoirlarigina ushbu bahr vaznlarida she’rlar yaratib ,ularning ohang imkoniyatlarini sinovdan o’tkazganlar.Shulardan biri Alisher Navoiy edi. TAVIL BAHRI VAZNLARI She’riyatimizda tavil bahrining birgina o’lchovidan foydalanilgan.Ushbu vazn tavili musammani solim sanaladi. Tavili musammani solim vazni she’riyatimizda juda kam qo’llangan o’lchovlardan bo’lib,ruknlari va chizmasi bir misrada faulun mafoiylun faulun mafoiylun v - - v - - - v - - v - - - tarzidadir.Qisqa va cho’ziq hijolar tarkibiga ko’ra yoqimli ohangga ega bo’lmagan ushbu vazn umuman turkiy she’riyatga muvofiq tushmaydigan o’lchovlardan sanaladi.Shunga qaramay ayrim ijodkorlar uning vazn-ohang imkoniyatlarini sinab ko’rish maqsadida bir-ikki g’azal yozib ko’rganlar.Ushbu o’lchovda birinchi bo’lib she’r bitgan shoir Alisher Navoiy bo’ldi.Uning <<Xazoyinul maoniy>>asaridan o’rin olgan uch she’r ,ya’ni Labing chashmayi hayvon , qading ruhi insoni, Bu obu havo birla birining yo’q imkoni. Zihi qaddi nahlingdek xijil sarv bo’stoni, Xat ichra labingdin munfail rohi rayhoni. Yuzungdek qamar yo’qdur, qadingdek shajar yo’qdur, Shajar bo’lsa ham anda,labingdek samar yo’qtur. matla’li g’azallari ana shu o’lchov asosida yaratilgan edi. Taznib<<dum yasamoq>>degan ma’noni ifodalovchi aruz atamasi bo’lib ,so’zlarni u yoki vaznga muvofiqlashtirish uchun ularga biror harfni orttirish usulini ifodalaydi.Bu usul qo’llanganda: 1.Ba’zi so’zlar tarkibiga biror unli harf kiritiladi.Masalan: Itobu javru jafog’a dog’i kerak insof, Ayitki ,necha mening jonima jafo qilg’ung (Lutfiy) Ey vujud ,ul tor og’zdan hech bo’lsang,ne ajab, Ushbu yo’lda yuruganlarga1 adamdin chora yo’q. (Lutfiy) Ey yuzi oyina emin ko’ngulung oyinidin Muning bikin kishining kuydirur jahon ohi. (Sakkokiy) Parda yopqoch yuzga ,tutti qon yoshim ofoqni, Mehr uyoqqanda ufuq sori yoyig’ondek shafaq (Navoiy) 2. Shakar ,umid ,sihat,humor kabi so’zlar o’rtasidagi undosh qo’shaloqlashtiriladi. Misollar: Irnikki qalam tilini shirinligi yordi, Shakkar dedim ondinki samar so’z kelishidin. (Lutfiy) bayti boshidagi shakar so’zi o’rtasidagi undosh ikkinchi misra hashvida qo’shaloqlashtirilib shakkar tarzida o’qiladi. Ayrim so’zlar o’rtasidagi yakka undosh ba’zan vazn talabi bilan qo’shaloqlashtirilib o’qilishi mumkin .Masalan,Ogahiy qalamiga mansub Shakar demak g’alatdur la’linga jonbaxshlik ichra, Misollar Hajr navmid erkonimda o’rtar ummidida shavq, Vahki, yo navmidlig’ aylar halokim yo umid. (Navoiy) Durkashlar ichra mendin forig’i gar yo’q ,ne tong, Chun xarobat ichra yo’q mendin kishi xummorroq. (Navoiy) La’l uza xat ichra xolingdur nihon ,yo hinduye Sabzada yoshundi shakkar qasdida aylab kamin (Navoiy) Darhol xasta jismim sihhat topar labining Gulqandidan ichirsa bir qatravor sharbat. (Ogahiy) 3.Qad,xat,dur kabi so’zlarga biron egalik qo’shhimchasi qo’shilganda,shu so’zlar o’zagidagi keyimgi undosh qo’shaloqlashtiriladi.Masalan: Ul rost qadding sarvtek ingratti nayni har nafas Shirin labing og’zing bikin qildi shakar ayshini tang. (Lutfiy) Ul yoshung’ay zulmat ichra, bu falakdin yonmag’ay Ko’rsalar xattu labingni nogahon Xizru Masih. (Navoiy) Durru gavhar oldida tufroq misilliq xordur, Kimki farq idrok eta olmas duru tufroq aro. (Ogahiy) Tayy zihof nomi bo’lib ,<<yig’ish>> degan ma’noni anglatadi.Bu xil o’zgarishga duch kelgan mustaf’ilun aslining ikkinchi cho’ziq hijosi qisqa hijoga aylantiriladi,qolgan mustaf’ilun qismi o’ziga teng muftailun (chizmasi :- v v-) tarmoq rukni bilan almashtirilib,<<yig’ilish>> ma’nosida matviy deb yuritiladi.Ushbu furu’ rajaz, munsarix va sari’i bahrlariga mansub olti vazn tarkibidagi 1,2,3- ruknlar o’rnida ishtirok etadi.(Qarang:<<Rajaz>>,<<munsarix>>,<<Sari’i>>). 1. Tarkibida juft undosh qo’llanuvchi ikki, yetti, sakkiz,to’qqiz,qattiq, issiq, hamma kabi so’zlar o’rtasidagi undoshlardan biri tushiriladi.Masalan: O’n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur, Ne ajab ,chun sarvnozim o’n sakkiz yoshingdadir. (Navoiy) Chu o’n sakkizga yetti yoshing,ol burqa’ jamolingdin, Ki o’n sakkiz ming olam o’n sakkiz yoshingdin aylansin. (Ogahiy) Hama obod bo’ldi, bo’lmadim obod dastingdan, Ki man har qayga borsam, dod etarman,dod dastingdan. (Mashrab) O’shal daryoni mavjidur tabassum, Qattiq kulgisi qilg’onda talotum. (Furqat) Bo’ldi sitorasi isig’ xulqiga mehri yori garm, Manda isig’ sitora yo’q , bo’lmasa bo’lmasin netay. (Ogahiy) 2.Suv,gavhar kabi so’zlar hamda yuvmoq fe’li bilan bog’liq so’zlar tarkibidagi <<v>> undoshi tushiriladi.Masalan: Su bersa o’yla afzorig’a ustod Yuz il xoro demaykim yo’nsa po’lod. (Navoiy) Chun yudi ko’zlar savobin ashk,yorut ko’z ochib, Kim diramsiz elga boy el farzdur bermak zakot. (Navoiy) Vah ne yanglig’ bilgusi hayvon go’harning qadrini, Kim topar haz etsa ul kunjarau somong’a so’z . (Ogahiy) 3.Yiroq,yil kabi so’zlar tarkibidagi <<y>>undoshi tushiriladi. Yordin ,e raqib ,bizni necha boshqa tutarsen, Jon bersam iroqlik bo’ynungga vubolim. (Lutfiy) May ichki, anglamag’lar bu dayrdin ramze, Gar ahli zuhd yuz il istixora qilg’aylar. (Lutfiy) 4.Qilmoq,ko’rmoq ,sog’inmoq kabi fe’llarni hozirgi kelasi zamondagi ifodasida <<y>> undoshi tushiriladi. Necha la’lingdin mening bag’rim to’la qon qilg’ansen , Xotirimni necha zulfingdin parishon qilg’ansen. (Bobur) Ne vafo umrumda ul jonu jahondin ko’rgamen, Kim vafo jondin ko’ribdurkim ,men oldin ko’rgamen. (Bobur) Qilg’onsen ul moh mehrin oshkor , Subh yanglik pok domon,marhabo. (Nodira) 5.Ko’p holatlarda shoirlarning <<iy>>qo’shimchasini olgan taxalluslaridagi <<y>> undoshi tushiriladi. Masalan: Soching bilan yuz yopmag’ilu Lutfig’a ko’rguz, Kun ,ore,buluttin ochilur,yaxshi ko’rinur. (Lutfiy) G’amzangiz qon to’kkali qasd etsa har dam ul zamon, La’lingizdan ko’p bo’lur Sakkokig’a jon minnati. (Sakkokiy) Yig’lar Muqimi tokay,topmas murod naylay, O’ynayligi kulaylik,eson-omon bo’laylik. (Muqimiy) Ushbu taxalluslarni mazkur baytlarda Lutfiyga ,Sakkokiyga, Muqimiy tarzida yozilsa va shunday o’qilsa,vazn buzilishi muqarrar. Ba’zida Uvaysiy taxallusining Vaysiy,Vaysi tarzida oldingi <<u>> unlisining tushirilib o’qilishini kuzatamiz. Vaysi sha’nig’a munosib ko’rsakim har qancha so’z Ming zabon paydo bo’lur aytsa yano bo’lsa oz. …..Vaysidinkim muntazirlig’ni demang siz,sahldur. Bag’ri qon oludai giryona diydam muntazir. 6.Ba’zan ingichka kabi so’zlardagi ikki harf tushirilib,inchka tarzida yoziladi. Masalan: Lutfiy boshin evurdi sochi inchka bel birla, Ul hindu rishta birla magar qildi joduyi. (Lutfiy) 7.Ayrim fe’llarning ba’zi qo’shimchalari tarkibidagi qisqa <<i>>unlisi tushiriladi. Masalan: Ko’zum paymonasi har dam to’kar kuygay yurak qonin, Bale to’klur bo’lur lobud to’lib toshqonda har kayle. (Sakkokiy) Furqating ichrur manga bag’rim qonim may o’rnida , Aysh ila ichkan kechalarni sog’insam goh-goh. (Atoiy) Siyratinda,dilrabo, davlat nishoni ko’rnadur, Suratingda dog’i anvoi maoniy ko’rnadur. (Gadoiy) Har jafokim kelsa sendin Lutfig’a minnat vale, Qilmag’on yozuqni kechrub qilg’in andin darguzor. (Lutfiy) Bu xil holatlar asosan o’zbek aruzining shakllanishi davri- XIV asrning II yarmi va XV asrning I yarmi uchun xos bo’lib ,keying davrlarda kuzatilmaydi. 8.Ba’zi o’zaklarga, xususan,turli egalik qo’shimchalarini olgan so’zlarga jo’nalish,tushum, qaratqich kelishiklari qo’shimchalari qo’shilganda,kelishik qo’shimchalari boshidagi <<g>>,<<n>> undoshlari tushiriladi.Masalan: Ey Navoiy,ishq atvorini hifz aylay degan Barcha ishni tark etib ,qilsun bizing devonni hifz. (Navoiy) baytidagi <<bizning>>so’zini <<bizning>>tarzida yozilsa,birinchi hijo cho’ziq hijoga aylanib ,vazn buziladi. Misollar: Jonim chiqar jamolinga qilg’onda bir nazar , Dardoki boqqali yana bir jon badanda yo’q. (Lutfiy) Ey sarvi sihi qomatinga jon bila moyil, Ne xush yarashur qaddinga ul shaklu shamoyil. (Lutfiy) Ey Navoiy ,ko’nglunga bersang safo yor oldida Fosh o’lur sirring,ne hojat aylamak izhor lafz. (Navoiy) Ey gul badanim, gul yuzunga banda bo’loyin, Qurboni shakar lablari purxanda bo’loyin. (Mashrab) Bu xil so’zlarni ushbu misralarda jamolingga,qomatingga,qaddingga,ko’nglungga kabi tarzda yozilsa,vazn buziladi.Chunki mazkur baytlarning vaznlari jamolingga,qomatinga so’zlarining uchunchi hijolari-li,-ti tarzida qaddingga, ko’nglunga, yuzinga so’zlarining ikkinchi hijolari esa –di,-lu,-zu tarzida qisqa bo’lishini taqozo etadi. Tash’is zihof nomi bo’lib,<<sochilish>> ma’nosini ifodalaydi.Bunday o’zgarishga duch kelgan foilotun aslining qisqa bo’g’ini tushirilib,qolgan folotun qismi o’ziga teng maf’ulun tarmoq rukni bilan almashtirilib,<<sochilgan>>ma’nosida musha’as deb yuritiladi.Ushbu furu’ ramal bahrining qator vaznlari tarkibida qatnashadi.(Qarang:<<Ramal bahri vaznlari>>). Taqti’ <<kesish>> ma’nosini ifodalovchi so’z bo’lib aruz ilmida she’r vaznini aniqlash uchun baytni ritmik bo’laklariga –ruknlarga ajratish demakdir.Mumtoz aruzshunoslikda buni vaznni belgilashning yagona usuli deb hisoblangan. U yoki bu baytni taqti’ qilish uchun uni ohang bo’laklariga ajratilib,har bir bo’lak –ruknni asllar yoki furu’lardan biri bilan o’lchab ko’riladi.Baytdagi barcha ruknlar shu tarzda aniqlangach,she’r bahri hamda vaznni keltirib chiqariladi.chunonchi,Bonurning Xati binafsha ,xadi lola ,zulfi rayhondur, Bahori hus –nida yuzi –ajab gulis -tondur Endi har bir bo’lakni asllar yoki furularga solib,o’lchovini aniqlaymiz.<<Xati binaf>>rukni ohang jihatidan mafoilun furu’iga ,<<sha hadi lo>> rukni <<failotun>>,<<la zulfi ray>>- mafoilun,<<xondur>>rukni <<fa’lun>>,<<Bahori hus>>-mafoilun ,<<nida yuzi>>- foilotun,<<ajab gulic>>- mafoilun ,<<tondur>>-fa’lun rukniga teng keladi.Endi baytdagi barcha ruknlarni o’lchovi bilan aytib ko’ramiz. <<Xati binaf>>- mafoiulun, <<sha hidi lo>>rukni <<failotun>>,<<la zulfi ray>>-mafoilun <<xondur>>-fa’lun.Demak,har qaysi misra ruknlari <<mafoilun failotun mafoilun fa’lun>> ko’rinishida ekan.<<Mafoilun >>- mustaf’ilun aslining maxbun tarmog’i ,fa’lun esa shu aslining maqtu’ tarmog’i.Bayt mustaf’ilun va foilotun ruknlarining ketma –ket takroriga asoslangani uchun uning majtass bahriga mansub ekaninini ,unda mustaf’ilun va foilotun asllarining maxbun va maqtu’ tarmoqlari ishtirok etayotgani,baytning sakkiz rukndan tuzilganini nazarda tutib,shoir ushbu asarini mujtassi musammani maxbuni mahzuf vaznida yozganini aniqlaymiz. Taqti ‘ usuli ancha murakkab bo’lib , aruzdan yaxshi xabardor odamgina shu usuldan foydalanib vaznlarni aniqlay oladi.Eski o’zbek adabiyoti ayrim harflar yozilsa ham o’qilmaydi,yozilmaydiganlari talaffuz etiladi va hokazo.Shuning uchun ham aruzshunoslikda taqti’ usuli ancha keng va batafsil bayon qilinadi. Hozirgi aruzshunoslikda taqti’ usuli emas,baytlar tarkibidagi hijolarning cho’ziq – qisqaligini aniqlab chizib chiqib,ularni ruknlarga ajratish,so’ng chizmalar asosida asllar va furu’larni belgilab bahr hamda vaznni topish usuli qabul qilingan.Bu osonroq usul bo’lib ,kamroq xato qilinadi. Vaznni shu xil usul asosida aniqlash uchun: 1.Har qaysi bayt ifodali o’qiladi.Bu jarayonda unlilar talaffuziga alohida diqqat qilinadi.Xususan,o’ta cho’ziq hijolar tarkibidagi unlilarni cho’ziq o’qish ,o’ta cho’ziq hijolar tarkibidagi unlilarni cho’ziq o’qish,qo’sh undosh bilan tugallangan hijolarning oxirgi undoshini (agar u keyingi hijoga qo’shib o’qilmasa)alohida qisqa hijo tarzida talaffuz etish,vazn taqozo etgan o’rinlarda yopiq hijo oxiridagi undoshni unli bilan boshlangan keyingi hijoga qo’shib o’qish holatlariga e’tibor berish lozim. 2.Shundan so’ng baytni tashkil etuvchi hijolarning cho’ziq –qisqaligi yoki o’ta cho’ziqligini aniqlanib, qabul qilingan belgilar bilan ko’rsatiladi. 3.Endi bayt ritmik bo’laklarga ajratiladi hamda har bir bo’lak chizmasiga ko’ra ularning qanday ruknga (asl yoki furu’ga) tengligi aniqlanib yozib qo’yiladi. 4.Har bir baytning ruknlar tarkibi belgilanib,vazn ko’rsatiladi.Masalan,Lutfiyning Sensan sevarim xoh inon ,xoh inonma , Qondur jigarim xoh inon ,xoh inonma bayti vaznini belgilash uchun: -avvalo uni ifodali o’qiymiz ,bu jarayonda xususan <<xoh>>so’zlarining o’ta cho’ziqligini hisobga olib ,<<o>>unlisini ancha cho’zib talaffuz qilamiz. -baytni hijolarni ajratib chiqamiz,natijada quyidagicha manzara hosil bo’ladi: Sen-san –se-va-rim-xoh-i-non-xoh-i-non-ma Qon-dur –ji-ga-rim,-xoh-i-non,xoh-i-non-ma. Endi har qaysi hijoni o’qib turib(unli bilan tugallangan)hijolarni keyingi hijo bilan qo’shib o’qib)ularning cho’ziq-qisqaligini belgilar bilan ifodalaymiz.Natijada quyidagicha bo’ladi: Sen-san –se-va-rim-xoh-i-non-xoh-i-non-ma - - v v - -v v - -v v - - Qon-dur-ji-ga-rim,-xoh-i-non-,xoh-i-non-ma. - - v v - -v v - -v v - - Navbatdagi ishimiz chizmalarga ko’ra har bir ruknni aniqlashdan iborat bo’ladi: Sen-san-se va-rim-xoh i-non-xoh I –non-ma - - v v - -v v - -v v - - Maf’ulu Mafoiylu Mafoiylu Faulun axrab makfuf makfuf mahzuf Qon-dur-ji-ga-rim-xoh i-non-xoh i-non-ma - - v v - -v v - -v v - - Maf’ulu Mafoiylu Mafoiylu Faulun axrab makfuf Makfuf mahzuf Maf’ulu ,mafoiylu,faulun ruknlari mafoiylun aslining furu’lari,demak,she’r ana shu asl takroriga asoslanuvchi hazaj bahrida yozilgan.Bayt-sakkiz ruknli –musamman.Vazn solim emas,unda axrab,makfuf,mahzuf tarmoq vaznlari ishtirok etgan.Shunga ko’ra bayt hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf deb ko’rsatiladi. Tag’yir-<<o’zgartirish>>ma’nosini ifodalovchi aruz atamasi bo’lib,ayrim so’zlarni vaznga muvofiqlashtirish uchun ularning tarkibidagi ayrim tovushlar,harflar o’rnini almashtirish usulini ifodalaydi. 1.Ayrim so’zlarning birinchisi hijolaridagi harflar o’rni almashtiriladi.Chunonchi: Banda g’am ichra xastamen ,zulfing bikin ishkastamen, Ishkastayu ham bastaman ,bu qulni ,kel,ozod,qil! (Komil Xorazmiy) Baytda <<shikastamen>>so’zining <<ishkastamen>>tarzida o’zgartirilgani ko’rinib turibdi. 2.Ayrim so’zlarning ikkinchi hijolaridagi tovushlar,harflar o’rni almashtiriladi.Masalan: Latafotda yuzung ham gul emish,ham gulsiton ermish, Halovatda labing ham jonu ham oromijon ermish . (Navoiy) Bahoru bog’ sayrin ne qilaykim,dilsitonimning Yuzi gul,zulfi sunbul,qomati sarvi xiromondur (Bobur) Lutf etib ushshoq aro qilg’il meni Sarfarozu sarfarozu sarfarozu. 3.Ba’zan Atoiy ,Navoiy taxalluslarini vaznda muvofiqlashtirish uchun bu so’zlar oxiridagi ikki harf o’rni almashtirilib,Atoiy,Navoiy tarzida yoziladi. Atoiy ko’zlariga yor hoki rohing erur , Ki ko’zga loyiq emas to’tiyodin o’zga musohib. Etmasmu bir Atoiyg’a ey husn ila g’ani Ko’z uchidin nazarki jamoling zakotidir. Dayrda ko’r Navoyini mug’bachalar g’amidakim, Egnida chok xirqavu ilgida bir ayog’ erur. 4.She’riyatda keng qo’llanuvchi ayrim so’zlar vazn taqozosi bilan turlicha tarzda o’zgartirilib o’qilishi mumkin: a)jam’,sham’,nav’,naf’, kabi arabcha ayn harfi bilan tugallanuvchi so’zlar she’rdagi o’rniga ko’ra bir cho’ziq ,bir qisqa hijo tarzida qo’llanishi mumkin.Masalan: So’z ila naf’ o’lmasa el peshasi , Yaxshi kerak ko’nglida andeshasi. (Navoiy) Bu nav’ ermas ato qo’ymodi otin , Ki ko’rgach ishq aning pokiza zotin. (Navoiy) SHabistonida ul sham’ o’ldi ravshan, Ki bazmi gullaridin bo’ldi gulshan. (Navoiy) kabi misralarda bu so’zlar bir cho’ziq hijoga teng qilib,naf,nav,sham tarzida o’qilsa , Xayr tegurmak gar emas el bila , Naf’ tegurmak ham o’lur til bila. (Navoiy) Ato bu nav’ ko’rgach ish hisobin, Munosib angladi ilm iqtisobin. (Navoiy) Necha ul sham’ bor erdi dilafruz, Vale ko’p shu’la tortar erdi jonso’z. (Navoiy) misralarida bu so’zlar bir cho’ziq va bir qisqa hijoga teng qilib ,naf’i,nav’i,sham’i tarzida o’qiladi.