SABZAVOT EKINLARI VA MEVALI DARAXTLARNI O‘G‘ITLASH TIZIMI Reja 1. Sabzavot ekinlarini oziqlanish asoslari. 2. Sabzavot yetishtirishda mineral o’g’itlarning ahamiyati va alohida ekinlarni o’g’itlash. 3. Mevali daraxtlarni oziqlanish asoslari. 4. Mevali daraxtlari o’g’itlash tizimi, mevali daraxt ko’chatlarini o’g’itlash. Kalit so’zlar: sabzavot ekinlarini oziqlanish va o’g’itlash, pomidorni o’g’itlash, karamni o’g’itlash, piyozni o’g’itlash, mevali daraxtlarni o’g’itlash, daraxt ko’chatlarini o’g’itlash Sabzavot ekinlarini o’g’itlash tizimi: asosiy o’g’itlash, uyalab o’g’itlash va oziqlantirish, ushbu o’g’itlashda o’g’itlar me’yori, qo’llash muddati va usullari. Mahalliy o’g’itlarni qo’llash me’yorlari, muddati va usullari. Mineral va mahalliy o’g’itlarni birgalikda qo’llash, ulardan aralashmalar tayyorlash. Rejalashtirilgan hosil uchun o’g’itlar miqdorini belgilash, o’g’itlar miqdorini tuproqxususiyatlari bo’yicha taqsimlash va ularni agrokimyoviy haritanoma bo’yicha to’g’rilash, azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlar me’yorlarini tuproqtipi va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha to’g’rilash, ko’p yillik o’tlardan keyin o’g’itlar me’yori. Sabzavotchilikda qo’llaniladigan o’g’itlarni hosil sifatiga va iqtisodiy samaradorlikka ta’siri. Sabzavot ekinlari boshqa dala ekinlariga nisbatan tuproqunumdorligiga, haroratga, nam miqdoriga hamda oziqlanishga juda talabchan bo’ladi. Sabzavot ekinlarining ildiz tizimi asosan tuproqning haydalma qatlamida joylashgan bo’ladi. Ularning ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishini hisobga olib, bu ekinlarni unumdor, chirindi miqdori 1,5-2 %, fosfor va kaliy 1 kg tuproqda 20-30 va 250-300 mg bo’lgan yerlarda ekish tavsiya etiladi. Sabzavot ekinlari oziq moddalar eritmasiga juda sezgir bo’lib, ularning tuproqeritmasining konsentrasiyasiga bo’lgan talabiga qarab 2 guruhga bo’lish mumkin: 1) yuqori chidamli – bu lavlagi, pomidor, karam; 2) kam chidamli: sabzi, piyoz, bodring. Barcha sabzavot ekinlari tuproqdan ko’plab oziq moddalarni va CO2 ni o’zlashtiradi, bunga sabab, ko’plab quruq modda hosil qilishdir. Shuning uchun ham oziq moddalarni o’zlashtirishiga qarab sabzavot ekinlari qo’yidagi 4 guruhga bo’linadi: 1) Yuqori miqdorda o’zlashtiruvchi ekinlar – o’rtangi va kechki karam; 2) O’rtacha – pomidor, bodring, piyoz; 3) Kam – lavlagi, sabzi; 4) Juda kam – sholg’omcha. Turli sabzavot ekinlari tuproqdan oziq moddalarni turlicha o’zlashtirish xususiyatiga ega. Bu ko’rsatkich vegetasiya davrining uzun – qisqaligiga, ildiz Sistemasining tuzilishiga va boshqa biologik xususiyatlariga bog’liq. Masalan, karam oziq moddalarni tez o’zlashtirsa, piyoz, sabzi, lavlagi esa aksincha juda sust o’zlashtiradi, pomidor har ikkalasining oralig’ida. Sabzavot ekinlari berilgan o’g’itlardan ham oziq moddani turlicha o’zlashtiradi: N P2O5 K2O Kechki karam - 60 30 80 Ertangi karam - 50 20 70 Bodring - 40 9 26 Sabzavot ekinlari tuproqdagi oziq moddalar nisbatiga ham turlicha talabchan bo’ladi. M: karam uchun birinchi o’rinda azot bo’lsa, ertapishar sabzavot ekinlari uchun, avallo juda ko’plab fosfor kerak bo’lsa, qishda uzoq muddatda saqlanadigan ekinlar uchun esa fosfor va kaliy kerak bo’ladi. Ko’plab sabzavot ekinlari tuproqeritmasining reaksiyasi kuchsiz kislotali yoki neytralga yaqin bo’lgan muhitni yoqtiradi. Sabzavot ekinlari tuproqtarkibidagi harakatchan alyuminiy miqdoriga juda talabchan bo’lib, uning miqdori 100 g da 3-4 mg dan kam bo’lmasligi kerak, ba’zi ekinlar uchun (piyoz, chesnok) 1 mg dan yuqori bo’lmasligi kerak. Qishloq xo’jaligida mahalliy o’g’itlar avvalo sabzavot almashlab ekish dalalari uchun ajratiladi. Turli tuproqzonalarida sabzavot ekinlari uchun har gektariga 20-60 tonnagacha go’ng qo’llaniladi. Tuproqeritmasining reaksiyasiga sezgir bo’lgan sabzavot ekinlari: sabzi, piyoz, bodring organik o’g’itlarga juda talabchan bo’ladi. Lekin bu ekinlar uchun yangi yoki chirimagan go’ngni qo’llash tavsiya etilmaydi, go’ng ularni ildizmevasini shoxlanib ketishiga sabab bo’lib uning sifatini buzadi. Shuning uchun ham piyoz uchun chirigan go’ngdan gektariga 30-40 t. Berish kerak. Bodring uchun aksincha, chirimagan yangi go’ngdan 60 t/ga berish tavsiya etiladi. Ertangi karam uchun go’ngni samaradorligi kam, chunki vegetasiya davri qisqa. Sabzavot ekinlari uchun, vegetasiya davri uzoq bo’lsa yarim-chirigan go’ng berish kerak, ertangilari uchun esa yaxshi chirigan go’ng berish kerak yoki ularni go’ngni keyingi ta’siriga ekish kerak. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, organik o’g’itlarni sabzavot almashlab ekish dalasida birinchi navbatda bodring, keyin piyoz va karam (kechki va o’rtangi) uchun berish kerak. Yengil mexanikaviy tarkibga ega bo’lgan qumloq yerlarda go’ngni bahorda, og’ir mextarkibli tuproqlarda esa kuzda shudgorlashdan oldin berish tavsiya etiladi. Tajribalarda aniqlanishicha, yerga solingan har 1 tonna go’ng pomidor hosilini 170-180, karam hosilini 150-160, kartoshka hosilini 85 – 90 va poliz ekinlari hosilini 180-190 kg ga oshirar ekan. Xo’jalikda mahalliy o’g’itlar manbalari aniqlangandan keyin go’ng aylanish (oboroti) rejasi tuzilib, unda dalalar bo’yicha organik o’g’itlarni solish navbati ko’rsatiladi. Shu joyda bedapoya buzilgandan keyin to’rtinchi yili gektariga kartoshka ekiniga 50-60, sabzavotlarga 70-75 va poliz ekinlariga 80-90 tonna go’ng ishlatish rejalashtiriladi. Go’ng almashish tizimiga kirmagan maydonlarga har yili muntazam ravishda kamida gektariga 20-25 tonna organik o’g’itberilishi kerak. O’simliklarni o’suv davrida ularni oziqlantirish maqsadida mineral-organik o’g’itlar berishda chiritilgan, yarim quruq va elangan go’ngdan foydalaniladi. Bunda har 1 kg ammiakli selitraga 2- 2,5 kg elangan quruq go’ng aralashtirib solinadi yoki 1 tonna ammofos 1,5-2 tonna go’ngga aralashtirib beriladi. Yerlarni shudgorlash oldidan, odatda yoz-kuz davomida to’plangan organik o’g’itlar solinadi. Qish va bahor oylarida to’plangan va chirishga ulgurgan go’ngdan yozda ekinlarni oziqlantirish paytida foydalaniladi. Xo’jaliklarda yozgi oziqlantirish mavsumida qo’y qiyi va parranda go’ngi mavjud bo’lsa, u vaqtda ulardan ekinlarni mineral o’g’itlar bilan oziqlantirishda foydalaniladi. Bu o’z navbatida hosildorlikni oshirish va sabzavot ekinlari hosili sifatini yaxshilashda katta ahamiyat kasb etadi. Har xil sabzavot ekinlari uchun tuproq tiplari bo’yicha biron bir oziq elementining yetishmasligi nomayon bo’ladi. Mineral o’g’itlarning samaradorligi bo’yicha sabzavot ekinlarini qo’yidagicha joylashtirish mumkin: lavlagi, karam, pomidor, bodring va piyoz. Turli xil tuproq- iqlim sharoitida olib borilgan tajirbalarning ko’rsatishicha har qaysi elementdan 60-90 kg/ga berganda sabzavot ekinlaridan qo’yidagicha qo’shimcha hosil olish mumkin: - karam - 18 kg; - lavlagi - sabzi - 12-15 kg; - pomidor - 12 kg; - bodring - 11 kg; - piyoz - 7-8 kg. Sabzavot va poliz ekinlarini vegetasiya davrida yaxshi oziqlanishini ta’minlash uchun, ya’ni o’simlikning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini yoshlik davridan qondirish maqsadida o’g’itlar yillik me’yorini bir qismini yosh nihollarga yaqin solish, asosiy qismi esa o’simlik oziq moddaga talabi oshgan vaqtda solish kerak. Mineral o’g’itlarning asosiy qismini yerlarni asosiy ishlash vaqtida 25-30 sm chuqurlikda berilgani ma’qul. Sabzavot ekinlari odatda dastlab tuproqqa 25-30 sm chuqurlikda solingan o’g’itlardan, ya’ni dalada ko’karib chiqqanidan keyin 20-30 kun o’tganda foydalana boshlaydi. Sabzavot ekinlarining biologik xususiyati, ekish va o’tkazish usullari, shuningdek tuproqning xossasiga qarab o’g’itlarni qo’yidagi muddatlarda berish tavsiya etiladi: Pomidor. Bedapoya buzilib birinchi yili ekilganda beriladigan azot normasi 20- 25% ga kamaytiriladi va azot bilan fosforning o’zaro nisbati fosfor foydasiga oshiriladi. Fosforli o’g’itlarning yillik normasini 70% ni va kaliyni 50% ni yerlarni asosiy ishlash paytida solish kerak. Fosforli o’g’itlarning qolgan qismi sug’orish jo’yaklarini ochishdan oldin beriladi. Kaliyni qolgan 50% ekinlarni ikkinchi marta oziqlantirishda azotli o’g’itlarga qo’shib solinadi. Azotli o’g’ityillik normasini 10-15% ko’chatlarni dalaga o’tkazishdan oldin, qolgan qismi teng 2 ga bo’linib, ko’chatlar tutgandan keyin yoppasiga hosil to’plash davrida beriladi. 101 - jadval O’g’it me’yorlarini pomidor hosildorligiga ta’siri ,s Ko’rsatkichlar O’g’itsiz N60P100K100 N90P100K100 N120P100K100 Hosil, s/ga 306,0 362,0 392,0 438,0 Quruq modda, % 5,4 5,8 5,7 5,6 Nordonlik, % 0,37 0,32 0,32 0,39 Vitamin s miqdori, mg-% 27,0 29,1 29,0 29,3 Karam. Go’ng gektariga 20 t hisobida beriladi. U ko’p yillik o’tlar o’rniga birinchi marta eqiladigan bo’lsa, u vaqtda n o’g’ityillik normasi 20-25% ga kamaytiriladi. 100 s karam hosili bilan tuproqdan o’rtacha 31 kg azot, 12 kg fosfor va 40 kg kaliyni olib chiqib ketadi. Eng ko’p oziq moddalari karambosh shakllanayotgan davrda o’zlashtiriladi. Karam sepma usulda va ko’chat qilingan holda yetishtirilishi mumkin. Ko’chatlar muhit (pH) – 6-7 bo’lgan qo’yidagi tarkibli maxsus aralashmada (75 foiz torf, 22 foiz chirindi, 2-3 foiz qoramol go’ngi) yaxshi rivojlanadi. Bir kvadrat metr maydon uchun mahalliy o’g’itlarga 1,5 kg ammiakli selitra, 1,7 kg oddiy super-fosfat, 0,6 kg kaliy xloridi, 0,5-1,0 bura va 0,4 g ammoniy molibdat qo’shiladi. Karam uchun beriladigan o’g’itlarning normalari va muddatlari qo’yidagicha bo’ladi: yerlarni asosiy ishlashdan oldan organik o’g’itning hammasi, fosforni 70- 75%, kaliyni 50% beriladi fosforni qolgan 25-30% kuchatni o’tkazishdan oldin, kaliyni 50% azotli o’g’itlarga aralashtirib karam bosh o’ray boshlaganda beriladi. Azotni 10-15% kuchat o’tkazishdan oldin qolgan qismi 2 muddatda kuchat tutib ketishi va karam boshlay boshlaganda beradi. Piyoz. Bu ekini oziq moddalarga bo’lgan talabini bir tekisda ta’minlash uchun o’g’itlar 2 muddatda: fosforli o’g’itlarni 75% va kaliyni hammasi yerlarni asosiy ishlashdan oldin, fosforni qolgan qismi yerlarni ekishga tayorlash vaqtida beriladi. N o’g’itlar 2 muddatda: o’simlik 1-2 ta barg chiqarganda va piyoz boshlari shakllana boshlaganda solinadi. Sabzi. Fosforni 70-75% kaliyni hammasi asosiy ishlashdan oldin, fosforni qolgan qismi ekishdan oldin solinadi. N li o’g’itlarni hammasi vegetasiya davrida birinchi oziqlantirish 2-3 ta borg yozganda va ildizmeva shaklana boshlaganda solinadi. Bodring. Bodring tuproqning oziqa rejimiga juda ham talabchan sabzavot ekini bo’lib, buni qo’yidagicha izohlash mumkin: - Birinchidan, vegetasiya davri ancha qisqa, turli navlarda 40-75 kunni tashkil etadi; - Ikkinchidan, boshqa sabzavot ekinlaridan farqli ravishda o’g’itlar tarkibidagi oziq elementlarini juda kam o’zlashtiradi; - Uchinchidan, ildiz tizimi ancha kuchsiz shakllangan. Bodring 100 s hosili bilan tuproqdan 28 kg azot, 19 kg fosfor va 44 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. Rivojlanishning dastlabki 10-15 kunlarida azot va fosfor, 30 kun mobaynida kaliyni sekin o’zlashtiradi. Oziq moddalarni eng ko’p o’zlashtirilishi hosilning shakllanish davriga to’g’ri keladi. Bodring tuproq eritmasining konsentrasiyasiga juda sezgir bo’lganligi sababli, mineral o’g’itlarning yillik me’yorini bo’lib-bo’lib berish kerak. Organik o’g’itlarni yillik normasini hammasi, P ni 70-75%, k ni hammasi yerlarni asosiy ishlash paytida, P ni qolgan qismi va n o’g’itlarni 10-15% ekish bilan birga beriladi. N o’g’itni qolgan qismi uchga bo’linib: 1 chisi 2-3 ta barg paydo qilganda, 2-chisi naychalay boshlaganda, 3-chisi 2-3 marta terim o’tkazilganda beriladi. Mikroo’g’itlardan foydalanilganda sabzavot va poliz ekinlarning urug’larini ekishdan oldin mikroelementlar bilan ishlash va ularni bu xildagi mikroo’g’itlar bilan ildizi orqali va ildizdan tashqari oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Tuproqni mikroo’g’itlar bilan ishlashda ularni qo’yidagi normada qo’llash tavsiya etiladi: Sabzavot almashlab ekishda eng yuqori unumdorlik mineral va organik o’g’itlarni birgalikda qo’llash natijasida hosil bo’ladi. Birinchi navbatda go’nga nisbatan qo’shimcha azotli o’g’itlarni qo’llash kerak bo’ladi. Sabzavotchilikda tuproqni haddan tashqari qayta-qayta ishlash tuproqdagi gumus-chirindi zahirasini parchalanishini kuchaytiradi, bu esa o’z navbatida yerdan foydalanishning dastlabki yilida tuproqunumdorligini keskin oshishiga va keyingi yillarda esa aksincha pasayib ketishiga olib keladi. Mahalliy va mineral o’g’itlarni birgalikda qo’llash natijasida hosildorlikni oshirish bilan birga tuproqda ko’p miqdorda organik qoldiqlar to’plash imkonini berib, bu tuproqunumdorligini bir me’yorda saqlashdan tashqari, unumdorlikni yanada oshiradi. Almashlab ekishda qo’llaniladigan o’g’itlar hissasiga bunyod etiladigan hosil har qaysi ekin bo’yicha 50-55 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari, ekinlarga beriladigan o’g’itlar mahsulot sifatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi: ta’mini yaxshilaydi, vitaminlar, uglevodlar, quruq modda va h.k miqdorini oshiradi. O’zbekistonning tuproq sharoiti nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi va o’g’itlardan tabaqalashtirilgan tartibda foydalanishni taqoza qiladi. O’g’itlash tizimi faqat yerga solinadigan mineral va mahalliy o’g’itlar me’yorlari, muddatlari va usullari, ularning o’simlikning biologik xususiyatlari, rejalashtirilgan hosil, tuproq-iqlim sharoitlari, oldingi yili o’stirilgan ekinlarning turi, ularga berilgan o’g’itlar miqdoriga bog’liq holda o’g’itlardan foydalanish rejasinigina emas, balki ishlab chiqilgan tizimini samarali joriy etish imkonini beradigan tashkiliy choralar (o’g’itlarni saqlash, ularni qo’llashni mexanizasiyalashni) ham qamrab olishi kerak. O’g’itlardan foydalanish rejalari odatda agronomlar tomonidan brigada boshliqlari ishtirokida oldindan dalalarni kuzdan kechirib, tuproqsharoiti to’g’risidagi ma’lumotlar to’plangandan keyin tuziladi. Yerga solinadigan mahalliy va mineral o’g’itlar me’yorlarini belgilashda har qaysi uchastkaning xususiyati, xo’jalikda mavjud bo’lgan mahalliy o’g’itlar miqdori va keltiriladigan mineral o’g’itlar hisobga olinishi shart. Mevali daraxtlarni o’g’itlash Mevali daraxtlar hayotining davomiyligi, yer ustki va ildiz tizimining tez rivojlanishi bilan boshqa qishloq xo’jalik ekinlaridan farq qiladi. Urug’i va danagidan ko’payadigan mevali daraxtlar ildiz tizimining rivojlanishi bo’yicha bir-biridan keskin farqlanadi. Masalan, olcha, gilos, olxo’ri kabi danakli mevali daraxtlarning ildizi urug’li mevalilarnikiga nisbatan kuchsiz rivojlanadi. Mevali daraxtlarning ildiz tizimini tarqalish diametri ular tanasi diametridan 3-4 marta katta. Ko’pchilik hollarda ildizning tarqalish diametrini aniqlashda daraxt yoshini ikkiga bo’lish usulidan foydalaniladi. Odatda daraxtlarning o’q ildizlari tuproqprofili bo’ylab 10 m va undan ham chuqurlikka yetadi. Mevali daraxtlarning rivojlanishiga tuproqdagi oson eriydigan tuzlar, birinchi navbatda azotning konsentrasiyasi kuchli ta’sir ko’rsatadi. Gilos, olcha, shaftoli, o’rik, olxo’ri va boshqalar mo’tadil, olma, nok, smorodina kabilar kuchsiz nordon muhitda yaxshi hosil beradi.