SALIB YURISHLARI MUNDARIJA KIRISH.……………………………………………………………………….……...3 I BOB. SALIB YURISHLARINING SABABLARI VA YURISHLARI.……...…6 1.1. Salib yurishlarining boshlanishi sabablari………………………………....…......6 1.2. Dastlabki salib yurishlari va ularning natijalari………………………….….. ....13 II BOB. SALIB YURUSHLARNING YAKUNLANISHI VA UNING NATIJALAR...............................................................................................................20 2.1. XIII asrda amalga oshirilgan salib yirushlari va diniy ritserlik orderlari…..........23 2.2. So`nggi salib yirushlari va ularning natijalar………………………...………….27 XULOSA………………………………………………………………................….31 ADABIYOTLAR RO`YXATI……………………………………………………..33 ILOVALAR………………………………...……………………………………….34 KIRISH O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor qaratila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, subеktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil mеvasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi”1 - deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va tyeran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yyerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib 1 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʼq. T.: Oʼzbekiston, 1998. 136-b 2 chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixi chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Salib yurishlari davriham. Bu davr haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski Salib yurishlari davriva uning jahon tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar o`zbek tilida kam uchraydi. Xlodvigning Franklarni birlashtirish davrida bosqinchilik orqali ko`plab ichki hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar va bu bilan ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga katta hissa qo`shdilar. Mana shu bosqinchilik holati bir qator xalqlar yashash sharoitlariga ta`sir etdi. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi Salib yurishlari davriqoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. 3 Mavzuning dolzarbligi: Salib yurishlari - Gʼarbiy Yevropa ritsarlarining musulmon, pravoslav davlatlari va turli xil xristian mazhablariga qarshi olib borgan davomiy yurishlari. Salib yurishlarining maqsadi Falastinni, birinchi navbatda, Quddusni saljuqiy turklardan ozod qilish edi. Biroq salib yurishlari keyinchalik Baltiqboʼyi majusiylarini xristianlashtirish. Yevropada papa hukumatiga qarshi harakatlarni bostirish yoki papalarning siyosiy maqsadlarini amalga oshirish vositasi boʼlib qoldi. «Salibchilar» atamasi, salib yurishi ishtirokchilari oʼz kiyimlariga salib (xoch, krest) tikib olishgani uchun, paydo boʼlgan. Yurish qatnashchilari gunohlardan poklanadi deb hisoblangani bois, yurishda nafaqat ritsarlar, balki oddiy aholi, hattoki bolalar qatnashgan. Falastin uzoq davrdan beri arab davlatlari hukmi ostida edi, ular xristianlarga bagʼrikenglik bilan munosabatda boʼlishgan. Falastindagi xristianlar uchun muqaddas sanalgan maskanlarni ziyorat qilishlariga monelik qilishmagan. Saljuqiy turkpar esa bunga yoʼl qoʼymagan. Endi xristianlar uchun Quddusga borish oldingidek xavfsiz boʼlmay qoldi. Rim papalari Falastinni Saljuqiylardan tortib olishmasa, ziyoratgohlarga borish umuman toʼxtab qolishidan xavfsirashdi. Salib yurishi Rim papasi Urban II tashabbusi bilan Quddus va Falastinni musulmonlardan ozod qilish maqsadida amalga oshirilgan. Dastlab papaning murojaati faqat frantsuz ritsarlariga qaratilgandi, lekin keyinchalik katta masshtabdagi harbiy kampaniyaga aylanib ketdi. Salib yurishi gʼoyasi barcha Gʼarbiy Yevropa davlatlarini qamrab oldi. Salib yurishining sabablaridan biri Vizantiya imperatori Аleksey I ning Rim papasidan yordam soʼrashi edi. Bir necha asr Vizantiya gʼarb xristianlari uchun jangovar musulmonlar hujumlaridan ajratib turadigan bufer zona boʼlib keldi. Biroq 1071 yildagi Mantsikert jangida yengilgan imperiya Kichik Osiyodagi katta hududidan ajraldi. Magʼrur Vizantiya muqarrar halokatdan qutulish uchun Rim papasidan yordam soʼrashga majbur boʼldi. Birinchi salib yurishidan oldin Аnatoliyaning katta qismi islomning sunniylik yoʼnalishidagi Rum saljuqiylari hukmi ostida edi. Xristianlar bilan kurashishga qaraganda saljuqiylarni ichki qoʼzgʼolonlarni bostirish, taxt talashishlar, shialarning isyonlari qattiq tashvishga 4 solardi. Falastinni markaziy hokimiyatdan deyarli mustaqil amirlar boshqarardi. Misrning katta qismi shia yoʼnalishidagi fotimiylar sulolasi qoʼlida boʼlgan. Saljuqiylar fotimiylar hududining bir qismini bosib olishdi. Shuning uchun Аleksey Komnin salibchilarga fotimiylar bilan ittifoq tuzishni maslahat berdi. 1076 yili saljuqiylar Quddusni egallagan boʼlsada, 1098 yili fotimiylar shaharni qaytarib oldi. Shialar salibchilarni dahshatli dushmandan qutqaruvchi xaloskor deb bilardi. Lekin ularning xomxayollari qimmatga tushdi. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ushbu kurs ishining maqsadi Salib yurishlari davrijahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. Shu tufayli bu davrga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada oydinlashtirishi va mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Shuningdek Salib yurishlari davrisiyosiy ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga aniqlik kiritish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifasi: Salib yurishlari davridavlatchiligi tarixida ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarning tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Salib yurishlari davriijtimoiy-iqtisodiy o‘rganilishi natijalarini tahlil qilish; - ma`lumotlarni umumlashtirish va ularning Salib yurishlari davri tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - Salib yurishlari davri hayotiga oid to‘plangan ma’lumotlarni Frank xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; - Salib yurishlari davriijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; 5 - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Salib yurishlari davrisiyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; - manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Salib yurishlari davri ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; - Frank xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini va uning siyosiy- tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish. Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Salib yurishlari davri ijtimoiy- iqtisodiy davri bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir ilmiy izlanishlar olib borilgan.. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali tugatilmagan. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Salib yurishlari davri haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Hamda bir qator tarixiy arxivlarida hamda Britaniya,yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi o`rganilgan. Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi Salib yurishlari davri ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va ularning ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotini o`rganib tahlil qilishdan iborat. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovadan tashqari 30 betdan iborat. 6 I. Bob. Salib yurishlarining sabablari va yurishlari 1.1. Salib yurishlarining boshlaninsh sabablari Islom 7-asrda O`rta Sharqda paydo bo`lgan va tez orada son jihatdan o`sib boradi. Uning hududiy kengayishi juda tez edi va bir necha yil ichida uning izdoshlari butun Shimoliy Afrikani va deyarli butun Ispaniyani bosib olishga muvaffaq bo`lishdi. Ushbu o`sish nasroniylik bilan katta qarama-qarshiliklarni keltirib chiqardi. Ushbu to`qnashuvlardan biri ikkala dinning ham muqaddas joylarida, xristianlar Muqaddas Yer deb atagan va markazi Quddusda bo`lgan. Birinchi salib yurishidan oldin, papa tomonidan boshqarilgan musulmonlar va nasroniylar muqaddas deb tasniflangan bir necha urushlarda qatnashishgan. Papa Aleksandr II 1061-yilda, Sitsiliyada va 1064 yilda Ispaniyada Rekonquest deb nomlangan sharoitda musulmonlarga qarshi kurashishga chaqirdi. Salib yurishining sabablaridan biri Vizantiya imperatori Aleksey I Komnin Rim papasiga murojaat qilgan yordam chaqiruvi edi. Ushbu chaqiriq bir nechta holatlarga bog’liq edi.1 1071-yilda imperator Roman IV Diogen qo`shini Manzikert jangida saljuqiy turk sultoni Alp-Arslan tomonidan mag’lub bo`ldi. Ushbu jang va keyinchalik Roman IV Diogenning ag’darilishi Vizantiyada fuqarolar urushi boshlanishiga olib keldi, bu 1081-yilgacha Aleksey I Komnin taxtga o`tirgunga qadar susaymadi. Bu vaqtga kelib, Saljuqiy turklarining turli rahbarlari Konstantinopoldagi janjal mevalaridan foydalanishga muvaffaq bo`lishdi va Anadolu platosining katta qismini egallab olishdi. Hukmronligining dastlabki yillarida Aleksey Komnin ikki frontda — G’arbda hujum qilgan Sitsiliya normandlariga va Sharqda saljuqiy turklarga qarshi doimiy kurash olib borishga majbur bo`ldi.2 Vizantiya imperiyasining Bolqon mulklari ham polovtsi va pecheneglarning vayronkor reydlariga duchor bo`lgan. Bunday vaziyatda Aleksey ko`pincha g’arbiy Yevropadan kelgan yollanma askarlarning yordamidan foydalangan, ularni Bizantlar franklar yoki keltlar deb atashgan. Imperiya 1 Виймар П. Крестовые походы. – М.: АСТ, 2006. C-211 2 Лучицкая С.И. Крестовые походы // Словарь средневековой культуры. М., 2003. C-233 7 qo`mondonlari Yevropa kavaleriyasining jangovar fazilatlarini yuqori baholadilar va yollanma askarlardan zarba qismlari sifatida foydalandilar. Ularning korpusi doimiy ravishda to`ldirishga muhtoj edi. 1093-yoki 1094-yillarda Aleksey Rim papasiga navbatdagi korpusni yollashda yordam so`rab murojaat qilgan. Ehtimol, bu iltimos salib yurishini chaqirish uchun asos bo`lib xizmat qilgan. Yana bir sabab G’arbda Falastinda sodir bo`lgan vahshiyliklar haqidagi mish- mishlar bo`lishi mumkin. Shu payt yaqin Sharq buyuk Saljuqiylar sultonligi (hozirgi Eron va Suriya hududining katta qismini egallagan) va Misrning Fotimidlar davlati o`rtasidagi front chizig’ida edi. Saljuqiylarni asosan sunniy musulmonlar, Fotimidlarni asosan shia musulmonlari qo`llab-quvvatladilar. Falastin va Suriyadagi xristian ozchiliklarini himoya qiladigan hech kim yo`q edi va harbiy harakatlar paytida ularning ba’zilari vakillari talon-taroj qilindi. Bu Falastinda musulmonlar tomonidan sodir etilgan dahshatli vahshiyliklar haqida mish-mishlarni keltirib chiqarishi mumkin.1 Salib yurishlari deganda Yevropa feodallarining XI asr oxiridan to XIII asr oxirigacha Yaqin Sharqda – Suriyada , Falastinda, Misrda, Bolqon yarim orolida, Kipr orolida va boshqa joylarda olib borgan harbiy ekspeditsiyalari ko`zda tutiladi. G‘arbiy Yevropa feodallarining Sharq mamlakatlariga ommaviy yurishlariga sabab: birinchidan, XI asrning ikkinchi yarmida Yaqin Sharqda yuz bergan o`zgarishlar, ikkinchidan, qisman feodal G‘arbiy Yevropaning o`zidagi umumiy iqtisodiy taraqqiyot natijasi edi. Savdo sotiqning rivojlanishi bilan shaharlarning shiddatli rivojlanib ketishi oqibatida feodallarning ehtiyojlari ham ko`payib ketdi. Natijada ular kattaroq o`ljalarni qidira boshladilar. Bu vaqtda g’arbiy yevropada ritsrlar soni ham birmuncha ko`paya bordi. Sharq G‘arbiy Yevropa feodallarini nimasi bilan o`ziga jalb qildi. Bu vaqtda yaqin Sharq mamlakatlari moddiy va ma’naviy madaniyatining rivojlanish darajasi bo`yicha g’arbiy Yevropadan ilgarilab ketgan edi. Sharqdan va Vizantiyadan yevropaliklar qimmatbaho tovarlar va boyliklar olib kelganlar. Sharq mamlakatida safarda bo`lganlar bu yangi 1 Мишо Ж. История крестовых походов / Пер. с фр. С.Л.Клячко – М.: Алетейа, 2001. C-412 8 shaharlarning afsonaviy boyliklari haqida so`zlashardilar. Yevropaliklar nazarida sharq “yerdagi jannat” edi. Bu yerning boyliklari oxir oqibat qashshoqlashib borayotgan ritsar va feodallarning orzusiga aylandi. Ammo salib yurishlarida feodallardan tashqari, jamiyatning boshqa sinflari, jumladan, dehqonlar ham qatnashdilar. Bu hol salib yurishlariga yalpi, ommaviy tus beradi. Yaqin sharqda XI asr oxirlarida vaziyatning murakkablashib borishi u yerdagi boyliklarga ega bo`lish haqidagi rejalarning amalga oshirilishi uchun qulay sharoit yaratdi.Saljuqiy turklar 1055-yilda Bog’dodni va 1071-yilda Mansikert yaqinidagi jangda vizantiya qo`shinlarini mag‘lubiyatga uchratib deyarli butun Kichik Osiyoni egallab olishdi. Shuningdek asosiy xristianlik ilohlari joylashgan Suriya va Iyerusalim bilan birgalikda Falastinni ham egalladi. Bu esa bir qancha vaqt feodallar bu jannatmakon yerlarga tashrif buyurishini qiyinlashtirdi va dushmanlarga bu yerlarni ozod qilish uchun targ’ibot qilishga bahona bo`ldi. Vizantiya hech qachon XI asr oxiridagi kabi achinarli holatga tushmagan edi. Saljuqiy turklar deyarli oxirgi bo`g’ozlargacha egalladilar va Konstantinopoldan 1000 kmcha narida bo`lgan Nikea shahrini o`zlarining poytaxtiga aylantirdilar. Janubiy Italiyalik normandlar esa Bolqongacha suzib bordilar. Makedoniya va Fessaliyani vayronaga aylantirdilar. Imperator Aleksey I ularni u yerlardan chiqarib tashlashga muyassar bo`lgan bo`lsada ammo shimoldan Konstantinopolga suqulib kira boshlashgan edi. Turk amiri Chaxa ular bilan Konstantinopolga hujum qilish bo`yicha kelishuv tuzdi. Bu esa Vizantiya imperatori Aleksey I ni Papa va G’arbiy Yevropalik qirollardan yordam so`rashga majbur qildi. Bu murojat salib yurishlariga undovchi feodal va ritsarlarning rejalarini ro`yobga chiqarish uchun juda qulay sabab edi.1 Salib harakatlari endilikda faqatgina feodallardan emas balki keng ko`lamli aholini ham o`z ichiga oldi. Unda butun boshli dehqonlar, shuningdek, Shimoliy Italiya shaharlari aholisi ham ishtirok etadi. Dehqonlarning ma’naviy yo`lboshchisi bu - Papa boshchiligidagi katolik cherkovi edi. Haqiqatdan ham bu feodal jamiyatdagi mazkur ijtimoiy guruhlarning bu harakatda ishtirok etishidan sabab maqsadlari har 1 Успенский Ф.И. История крестовых походов. – М.: Даръ, 2005. C-112 9 xil bo`lsada ularni bitta shior birlashtirgan. Bu ham bo`lsa xristianlikni ozod qilish edi. Boy feodal ritsarlar uchun ularning bu yurishga qatnashishi uchun yagona sabab yerlarni egallab olish va boshliqlarga ega bo`lish edi. Boy senyorlar sharqda mustaqil knyazliklarni tashkil qilishga harakat qilar edi. Bu yurishda ishtirok etayotgan g’arb davlatlari monarxlari esa koloniya mulklariga ega bo`lishmoqchi edi. Ko`p sonli ritsarlar bosib olingan mamlakatlarda yer lenlarini olishga umid qilishar edi. Ruhoniylar esa cherkovga kirim bo`lishini va boy okruglarni kutishardi. Papalik yagona boshqaruvchi roliga kirar ekan faqatgina katolik cherkovi ustida emas balki butun g’arb davlatlari ustida raxbarlik qilish maqsadini mustahkamlash uchun harakat qilar edi. Papa Grigoriy VII yerlarni bo`lib olish uchun yurish qilishni rejalashtirdi va shu asosida pravaslav va katolizm bilan birlashishni niyat qilgan edi. Papalik shundan musulmon mamlakatlarida ham katolik missiyasini muvafaqiyatli chiqishiga umid qilardi. Sharqdagi boy cherkov buyumlari hisobiga papa g’aznasini to`ldirish esa ikkinchi o`rinli masala edi. O`z yurtida feodallik zulmidan jabr ko`rgan dehqonlar ommasi daryo ortida bo`lgan uzoq mamlakatlarga borib erkinlikka erishish eksplutatsiyadan qutulish va balki boyib ketish umidida edi. Bu umid haqiqatga aylanib borib oxir oqibatda kambag’llar orasida salib yurishlari boshlanishiga sabab bo`ldi. Bu urush o`zining avvalgi diniy sababi va ahamiyatini yo`qotib oddiy talon taroj ekspeditsiyasiga aylandi. Salib yurishlariga sharq bilan savdoda o`z o`rnini mustahkamlashga harakat qilayotgan, shuningdek Sharqiy O`rtayer dengizi bozorlarini egallab olish va o`zlarining kolonoyalarini yaratish uchun harakat qilgan yirik shimoliy Italiya shahar respublikalari bo`lgan Vizantiya, Genuya va boshqalar faol ishtirok etdilar. Birinchi salib yurishi: 1095-yilda Klermondagi cherkov yig’ilishida papa Urban II barcha qirollar, sennorlar, ritsarlar va oddiy xalqni qo`liga qurol olishga va yurish boshlashga chaqirdi. Bu yurish ishtirokchilariga o`zlarining ko`ngillarini ko`tarishni va shu bilan birga quyidagi so`zlarni aytardi: “Kimki bu yerda jabr ko`rgan va qashshoq bo`lsa, u yoqda baxtli va boy bo`ladi” deb ishontirganlar. Ular ishonib orqasidan jangga ketadilar. Urban II yurish qilishga va’da beradi va 10 buni belgisi sifatida kiyimiga xoch rasmini tushiradilar (Shuning uchun bu yurish salb yurishi ishtirokchilari esa salbchilar deb nomlangan). Salib yurishlari uchun aholi ommasini jalb qilish uchun cherkov salibchilarga bir qancha imkoniyatlar beradi.Jumladan, qarzlarini to`lashdan va narsalarini qo`riqlashdan ozod qildi. Salibchilar cherkovning maxsus homiyligi ostida bo`ldi. Yig’inda qisman fransuz, qisman boshqa mamlakatlardan kelgan minglab ritsarlar hozir bo`ldilar.1 Feodallarning ko`pdan – ko`p yig’inlarini o`tkazish vaqtining o`zi shu narsani yaqqol ko`rsatdiki, papa bosh ko`tarib chiqmasdan ancha burun ritsarlar orasida keng targ’ibot olib borilgan va ularning bir qismini Falastinga salib yurishi o`tkazish rejalaridan manfaatdor qilishga ulgurilgan edi. Papaning bu chiqishi ancha ilgari tayyorgarlik ko`rila boshlagan ishni tashkiliy va ideologiya jihatdan rasmiylashtirishdan iborat bo`ldi xolos. 1096-yilning bahorida shimoliy va sharqiy Fransiyaning, qisman g’arbiy Germaniyaning dehqonlar ommasi salib yurishi uchun yo`lga tushdi. Dehqonlarga monax Pyotr Ammenskiy va kichik mulkdor ritsar Valter Golyak boshchilik qildi.Dehqonlar zudlik bilan o`zlarining barcha mol– mulklarini sotishib, yurish uchun zarur buyumlarni qimmat narxlarda bo`lsada sotib ola boshladilar. Ko`p sonli oilalar o`zlarining bolalari bilan jo`nab ketadilar.Dehqonlar olomoni yomon uyushtirilgan, naridan beri qurollantirilgan, oziq – ovqat mahsulotlari bilan muntazam ta’minlanib turilmas edi.2 Yo`l davomida ular turli bosqinchilik yurishlarini uyushtiradilar, bir qancha aholiga hujum qilib ularning shaharlarini o`t ichida qoldirdilar. Konstinopolga ushbu salibchilarning yarmidan kamigina (40 mingtachasi) yetib bordi. Qolganlari to`qnashuvlarda, shuningdek, kasallik va ochlikdan o`lib ketishdi. Salibchilar Konstantinopolga kirib kelgach, imperator ularni tartibsizlik ko`rsatishi va zo`ravonlik qilishidan xavfsirab, ularni Kichik Osiyo sohiliga jo`natib yuborishga shoshildi.Vizantiya imperatori Aleksey I maqsadsiz tashkillashtirilganbu salib yurishini ko`rib ularni ritsarlar kelguniga 1 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq”  2001 B-453 2 Ирвин Р. Крестовые походы: древнейшие и новейшие стереотипы / Пер: А.Ярин // Интеллектуальный форум. – 2001 – №5. 11 qadar ushlab turishga harakat qildi. Ammo ularni qochib ketishini oldini olish uchun ularni bo`g’oz orqali harakatlantirishga buyruq beradi. Turklar bilan bo`lgan birinchi to`qnashuvdayoq salibchilar deyarli yo`q qilindi. Qolganlari jami 1000 ga yaqin odam Pyotr Pustinning bilan Bosforga qarab qochdi va Konstantinopolga qaytishga harakat qildi. “1096-yil kuzida Konstantinopolga ritsarlar kela boshladi. Ular juda yaxshi qurollangandi. Bu qurollarni yerlarini sotib olgan edilar. Bu yurishga Quyi Lotaringiya gersogi Gotfrid Bulonskiy boshchilik qilib, o`zi bilan birga Sharqqa ikkita ukasi – Bolduin bilan Evstafiyni olib ketdi. Shimoliy fransuz feodallariga Normandiya grafi, hamda Flandriya grafi Robert boshchilik qildilar, janubiy fransuz feodallari o`zlariga Tuluziya grafi Raymundni yo`lboshchi qilib oldilar.”1Ular oldin salibchi dehqonlar yurgan, BolqondaDunay yaqinidagihaj safari yo`lidan yurishadi. So`ng ritsarlar norman gersogi Robert va boshqa yirik fransuz senyorlari boshqarib kelgan shimoliy va o`rta fransiya tomon harakatlanishadi. Janubiy Italiyalik normandlar Vizantiyaning bevosita dushmani bo`lgan gersog Bolmun Tarentskiy boshchiligida Ipr va Bolqon orqali yuradilar. Janubiy Fransiyalik ritsarlar Raymund Tuluzskiy boshchiligida quruqlik orqali Konstantinopol tomon harakatlanadilar va Konstantinopolga bordilar. Ritsarlar to`dalarining Bolqon yarim oroli bo`yicha harakat qilishiva qashshoqlarning ham shu yo`nalishda yurishi cheksiz talon – tarojlik keltirib chiqardi. Vizantiya shahri bo`lgan Pelagoniya bosib olindi va yoqib yuborildi. Imperator salibchilarning harakat yo`lini qo`riqlash va ehtiyot choralarini ko`rishga majbur qildi. Alohida guruhlarning Konstantinopolga yetib kelishi bilan ular tezda qaytadan Bosfor orqali harakatlandi. Bahor oxiriga borib 1097-yil ritsarlar Kichik Osiyo tomon harakatlanib oxir oqibat Nikeya shahrini ozod qilishdi. Uning uncha katta bo`lmagan otryadi Vizantiyaliklarga taslim bo`ldi.Vizantiya salibchilari boshqa hech narsa ololmadilar. 1Karpov S.P., Udaltsova Z.V. “Oʻrta asrlar tarixi” 2 jildda. 1-jild, M.: Yuqori. maktab, 1990. 117 12 Turklarning suvsiz mamlakatini vayron qilishga qaratilgan jazirama issig’da og’ir va zerikarli yurishlar boshlandi. Turklarning yengil otliq askarlari doimo salibchilarga yon tomondan va orqadan hujum qilardi. 1098-yil boshida shimoliy fransuz ritsarlari Mesopatamiya shimolidagi Edessa shahrini qamal qiladi. Bu yerda birinchi salibchilar davlati – Edessaga Bolduin knyaz bo`lib oldi. Salibchilarning Edessani bosib olishi strategiya jihatidan muhim edi, chunki Edessa Suriya bilan Flastinni shimol tomondan turklar hujumidan qo`riqlab turardi. 1098-yil yozida Bolduin boshchiligida yaxshi qurollangan salibchilar “Sharq poytaxti” Antioxiya shahrini qamal qilishdilar va bosib oldilar.Salibchilarbosib olingan shaharlarda musulmon aholisi ustidan qirg’in uyushtirdilar. Boy shaharlarni talashdi, natijada ziddiyatlar kelib chiqa boshladi. Vizantiya bu yerlarga o`zi qonuniy da’vogor bo`lib chiqdi. Oxir oqibat Boemund TarenskiyAntioxiyaning knyazi bo`ldi. Bu esa oxiri Vizantiya bilan salibchilar o`rtasida kelishmovchiliklarga olib keldi. Vizantiya qo`shinlari turklarning kuchsizlanib qolganligidan va salibchilar o`rtasidagi ziddiyatlardan foydalanib Kichik Osiyoga yaqin viloyatlarni bosib oldi. Bosib olingan yerlarda mayda ishlari bilan shug’ullanib, o`zlarining asosiy maqsadi – jannatmakon yerlarni bosib olishni unutib qo`yishdi. Bu esa salibchilar ommasini ko`tardi va ularning rahbarlari 1099-yil Falastindagi Iyerusalimga yurish boshlashdilar. Uzoq muddatli hujumlar va to`xtovsiz urushlar natijasidashahar egallandi. Bosqinchilar shafqatsiz holda musulmonlarniham, xristianlarni ham qiynab, erkaklarni, gunohsiz ayollar va bolalarni o`ldirdilar. Tez orada salibchilar deyarli barcha sharqiy qirg’oqlardagi; O`rtayer dengizi ford shaharlari – Akra, Tripoli, Tir kabilarni bosib oldilar. Salibchilarning shimoldan janubga tomon tor mintaqa bo`lib cho`zilib ketgan mulklarining uzunligi 1200 kmga yetar edi. Nihoyat birinchi salib yurishlari yakuniga yetdi. Barcha tirik qolgan ishtirokchilar taqdirlandilar. To`dalar rahbarlari katta yerlar knyazlariga aylandilar. Baron va ritsarlar katta lenlarning egalariga aylandilar, ruhoniylar esa boy cherkov prebendigaaylandilar. Dehqonlargayaxshi sharoitga ega bo`lgan yerlar ajratildi, 13 ba’zilariga esa ritsarlar yetishmaganligi uchun ritsarlik unvonlari berildi. Natijada dehqonlarning bir qismi ritsarlik xizmatiga o`tishdi. 1.2. Dastlabki salib yurishlari va ularning natijalari Birinchi salib yurishi. Birinchi salib yurishi 1096 yilda Rim papasi Urban II qarori bilan Vizantiya imperatori Aleksey I iltimosiga binoan Sharqiy nasroniylarga Anadoluni (kichik Osiyo) Saljuqiylar hujumidan himoya qilishda yordam berish maqsadida tashkil etilgan. Kampaniya davomida Quddusning muqaddas shahri va Muqaddas zaminni musulmonlardan ozod qilish ham qo`shimcha maqsad bo`ldi. Dastlab Rim papasining murojaati faqat frantsuz ritsarligiga qaratilgan edi, ammo keyinchalik bu kampaniya keng ko`lamli harbiy kampaniyaga aylandi va uning g’oyasi G’arbiy Evropaning barcha nasroniy davlatlarini qamrab oldi. Feodallar va oddiy odamlar yer va dengiz bo`ylab Sharqqa qarab harakatlanib, Saljuqiylar hokimiyatidan kichik Osiyoning g’arbiy qismini ozod qildilar va Vizantiyaning musulmon tahdidini yo`q qildilar va 1099 yil iyul oyida Quddusni zabt etdilar. 1-salib yurishi paytida Quddus qirolligi va boshqa nasroniy davlatlari tashkil topdi, ular Lotin Sharqining nomi bilan birlashdilar. Salib yurishlari tarixida ma’naviy va ritsarlik buyruqlari muhim rol o`ynagan.1 Birinchi salib yurishlàrigà Fransiya, Itàliya và Germaniyaning turli viloyatlaridan kelgan ritsarlar to`plangan. Ular yoshi qurillangan, zarur ozuqa va pul bilan ta’minlangan edilar. Vizàntiya poytaxti Kanstantinopolda 1096-yilning kuzidan to`planà boshlagan ritsarlarga imparator Alaksay I vassallik qasamyodini qabul qildirgan. Ya’ni Yaqin Sharqda tuzilajak xristian davlatlari Vizantiyaga siyosiy qaram bo`lishi lozim edi. Yurishlar Suriya bilan Falastinda salibchilarning o`z davlatlarini tuzishi bilan yakunlanadi.2 Ularning ichida Quddus qirolligi salibchilarning asosiy davlati edi. Salibchilar Quddusni egallashda birgina jome 1 Мишо Ж. История крестовых походов / Пер. с фр. С.Л.Клячко – М.: Алетейа, 2001. C-325 2 Аверинцев С.С. Судьба европейской культурной традиции в эпоху перехода от античности к средневековью // Из истории средних веков и Возрождения. М., 1976; 14 masjidida 10 ming musulmonni o`ldiradilar. Yahudiylar o`z sinagogasi (ibodatxona)da yondirib yuboriladi. Qirg’in paytida ko`plab ayollar va bolalar ham halok bo`làdi. Shaharliklar uyigà bostirib kirgan ritsar eshikka qalqonni osib qo`yar va bu u barcha jihozlari bilan yangi xo`jayinga o`tganliginianglatar edi. Yevropadan kelayotgan ritsarlar iqimi xristianlarga istilo qilingàn hududlàrni 200- yilcha qo`lda saqlash imkonini bajradi. Yaqin Sharqda salibchilar mahalliy dehqonlarni qaramlikkatushiradilar. Yangi xo`jayinlar hosilning 1/3 qisminisoliqqa ola boshlaydi. Unga qo`shimcha tarzda aholiqirolga, xristian cherkovigaham soliq to`lashga majbur etiladi. Natijada mahalliy aholida salibchilarga nisbatan nafrat kuchayib, qo`zg’olonlar ham bo`lib turadi. Falastinda tashkil etilgandiniy-ritsarlik ordenlari odatdagi rohiblar ordenlaridan tubdan farq qilgan. G’arbda oddiy rohiblarning asosiy ishiibodat va mehnat qilish bo`lsa, diniy-ritsarlik ordeni a’zolariningasosiy vazifasi urush edi. Dastlabki diniy-ritsarlik ordeni gospitalyerlar ordeni bo`lgan. Uni ba’zida ioanniylar ordeni ham deyishadi. Musulmonlar Falastinni qayta egallaganidan so`ng ordendastlab Rodos oroliga, bir necha asr o`tib Maltagako`chib joylashadi.Quddusga kelayotgan ziyoratchilarnihimoya qilishuchun tuzilgan ikkinchi ritsarlik ordeni dastlab tampliyerlar deb nomlangan.1 U Quddusdagi ritsarlar joylashgan tepaliknomi bilan atalgan.Tampliyerlar xayriya va in’omlar olishdan tashqari,sudxo`rlik bilan ham shug’ullangan. Yevropada ularningboyliklari haqida afsonalar to`qilgan. Ikkinchi va uchinchi salib yurishlari. Musulmon hukmdorlariSharq va Janub tomondan salibchilarni siqibkelmoqdaedi. Ularga qarshi kurashish uchun Yevropafeodallari ikkinchi salib yurishini uyushtirdilar. Ikkinchisalib yurishi XII asr o`rtalarida bo`lgan. Fransiya qirolio`z qo`shini bilan ishtirok etgan bu yurishlar muvaffaqiyatsiztugagan.Musulmonlar tez orada kuchli davlat tuzadi. 1171 yilda Misr hukmdori bo`lgan Salohiddin al-Ayyubiy salibchilarga qarshi kurash boshlaydi. U 1187 yilda Tivernad ko`li bo`yidagi jangda ritsarlar  qo`shinini yengib, Quddus shahrini xristianlardan qaytarib oladi. Muqaddas shaharning boy 1 Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014. B-211 15 berilishi navbatdagi salib yurishiga bahona bo`ldi. Galdagi harbiy yurishida Angliya qiroli Richerd I Sheryurak, Fransiya qiroli Fillip II va Germaniya imperatori Fidrix I Barbarossa ishtirok etadi.  Yevropadan boshlangan ikkinchi yirik salib yurishi edi. Ikkinchi salib yurishi 1144-yilda Edessa Grafligining Imodaddin Zengi qoʻshinlari tomonidan magʻlub etilishiga javob tariqasida boshlangan. Graflik Birinchi salib yurishi paytida (1096-1099) 1098-yilda Quddus qiroli Boldvin I tomonidan tashkil etilgan. U birinchi salibchilar davlati sifatida tashkil etilgan edi, ammo birinchi boʻlib magʻlubiyatga uchraydi.Bu voqea Yevropada 3-salib yurishlari (1189–1192) tashkil qilinishiga olib keladi. Ammo german imperatori, Fransiya qiroli va Angliya qiroli ishtirokidagi bu yurishlar ham muvaffiqiyatsiz tugaydi.Ikkinchi salib yurishi Rim papasi Yevgeniy III tomonidan eʼlon qilingan va Yevropa qirollari, yaʼni Fransiya qiroli Lyudovik VII va Germaniya qiroli Konrad III tomonidan boshqarilgan hamda boshqa bir qator Yevropa zodagonlari tomonidan qoʻllab quvvatlangan. Ikki qirolning qoʻshinlari Yevropa boʻylab mustaqil ravishda harakat qildi. Vizantiya hududidan Onadoʻliga oʻtib bordi va ikkala qoʻshin ham Saljuqiylar tomonidan alohida-alohida magʻlubiyatga uchratildi. Gʻarbiy nasroniylarning asosiy manbasi Deuil Odo va Suriya nasroniylarning manbasi ekanligini daʼvo qilgan Vizantiya imperatori Manuel I Komnenos salibchilar yurishlariga, xususan, Onadoʻlidagi yurishlariga yashirincha toʻsqinlik qilgani aytiladi yaʼni turklarni hujum qilishini ataylab buyurgani iddao qilinadi.1 Biroq, Vizantiyaliklar tomonidan salib yurishining bu gumon qilingan toʻsqinlik, ehtimol, imperiyani toʻsiq sifatida koʻrgan Odo tomonidan uydirilgan boʻlib, bundan tashqari, imperator Manuelning buni qilish uchun hech qanday siyosiy sababi yoʻq edi. Lyudovik va Konrad qoʻshinlarining qoldiqlari Quddusga yetib kelishdi va 1148-yilda Damashqga notoʻgʻri hujum qiladilar va bu ularning chekinishi bilan yakunlandi. Oxir oqibat, sharqdagi salib yurishi salibchilar uchun omadsizlik, musulmonlarning esa gʻalabasi boʻldi. Bu oxir-oqibatda Quddusning 1 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq”  1999. B-645 16 qulashiga asosiy taʼsir koʻrsatadi va bu XII asr oxirida Uchinchi salib yurishining boshlanishiga sabab boʻladi. Ikkinchi salib yurishida salibchilar Muqaddas Yerda oʻz maqsadlariga erisha olmadi, ammo boshqa joylarda gʻalabalarga erishdilar. Ulardan eng muhimi 1147- yilda 13 000 nafar flamand, friz, norman, ingliz, shotland va nemis salibchilarning birlashgan qoʻshiniga toʻgʻri keldi. Angliyadan kemada Muqaddas Zaminga yoʻlga chiqqanqoʻshin shu yerda toʻxtab, ularga yordam berdi. Kichikroq (7000 kishilik) portugal armiyasi Lissabonni egallagan va uning Mavriy aholisini quvib chiqargan. 1147-yil bahorida Rim papasi Rekonkista kontekstida salib yurishini Iberiya yarim oroligacha kengaytirishga ruxsat berdi. U, shuningdek, Leon va Kastiliya hukmdori Alfonso VII ga Mavrlarga qarshi yurishlarini Ikkinchi salib yurishining qolgan qismilari sifatida tenglashtirishiga ruxsat berdi1. 1147-yil may oyida, salibchilarning birinchi kontingenti Angliyadagi Dartmut shahridan Muqaddas Yerga joʻnab ketdi. Noqulay ob-havo kemalarni 1147-yil 16-iyun kuni shimoliy Portu qirgʻogʻida toʻxtashga majbur qildi. U yerda ular Portugaliya qiroli Afonso I bilan uchrashishga qaror qilishdi2. Salibchilar qirolga Lissabonga hujum qilishga yordam berishga kelishib olishdi va ularga shahar mollarini talon-toroj qilishi va ozod qilinishi kutilgan mahbuslar uchun toʻlovni taklif qilishdi. Biroq salibchilarning bir qismi 1142-yilda Lissabonni qamal qilish paytida portugal va shimoliy salibchilarning birgalikdagi kuchlari tomonidan shaharga qilgan muvaffaqiyatsiz urinishlarini eslab, yordam berishga ikkilanib turishdi. 1147-yildagi Lissabon qamali 1-iyuldan 25- oktyabrgacha davom etdi, toʻrt oydan soʻng Mavriya hukmdorlari, birinchi navbatda, shahar ichidagi ochlik tufayli taslim boʻlishga rozi boʻlishdi. Salibchilarning aksariyati yangi bosib olingan shaharga joylashdi, biroq ularning bir qismi, Muqaddas Zamin tomon suzishda davom etishdi. Ularning baʼzilari, avvalroq ketgan edilar va oʻsha yilning boshida Santaremni bosib olib ularga 1Rayli-Smit, Jonatan. „Salib yurishlari atlasi“. Nyu-York: Fayldagi faktlar, 1991. 2Runciman, Stiven. „Salib yurishlari tarixi, jild. II: Quddus Qirolligi va Franklar Sharqi, 1100–1187“. Kembrij universiteti matbuoti, 1952. ISBN 9780521347716. 17 yordam berishgan edi. Keyinchalik ular Sintra, Almada, Palmela va Setubalni zabt etishga yordam berishdi va ularga bosib olingan yurtlarda qolib, u yerda oʻrnashib, avlod koʻrishlariga ruxsat berildi.Pireney yarim orolining boshqa qismida deyarli bir vaqtning oʻzida qirol Leonlik Alfonso VII, Barselona grafi Ramon Berenguer IV va boshqalar Kataloniya, Leon, Kastiliya va fransuz salibchilarning aralash qoʻshiniga boshchilik qilganlar va boy port shahar Almeryiani bosib olishdi. Shahar Genuya-Pizan dengiz floti koʻmagida 1147-yil oktyabrda bosib olindi. Keyin Ramon Berenguer IV Almoravid Taifa qirolligining Valensiya va Mursiya yerlariga bostirib kirdi. Portugaliyaliklarga Lissabonni egallashda yordam bergan salib yurishlari kuchlarining bir qismini Barselona grafi va ingliz papasining elchisi Nikolas Breakspir tomonidan taklif qilingan Tortosa qamalida (1148) ishtirok etishga daʼvat etildi. Ular 1148-yil dekabrda Tortosani 5 oylik qamaldan soʻng fransuz, reyn, flamand, anglo-normanlar va genuya salibchilari yordamida yana qoʻlga kiritdi. Koʻp sonli salibchilar qoʻshinlari yangi qoʻlga kiritilgan shahar ichidagi va uning atrofidagi yerlar bilan taqdirlandilar. Keyingi yil, Fraga, Lleida va Mequinenza kabi Segre va Ebro daryolarining qoʻshilishidagi hududlar qoʻlga kiritildi1. Zengining oʻldirilishidan soʻng Joselin II Edessa shahrini qaytarib oldi va qal’ani qamal qildi, ammo 1146-yil noyabrda Nurad-Din uni magʻlub etdi. 1147- yil 16-fevralda fransuz salibchilari oʻz yoʻnalishini muhokama qilish uchun Etampesda uchrashdilar. Nemislar allaqachon Vengriya orqali quruqlikka chiqishga qaror qilishgan edi. Ular dengiz yoʻlini siyosiy jihatdan amalga oshirib boʻlmas deb hisoblashgan, chunki Sitsiliyalik Rojer II Konradning dushmani edi. Fransuz zodagonlarining koʻpchiligi ularni Vizantiya imperiyasi orqali olib oʻtadigan quruqlik yoʻliga ishonmadi, chunki bu yoʻl hali ham Birinchi salib yurishi davridagi yoʻqotishlar hisobiga haligacha mavqeiga putur yetmoqda edi. Shunga qaramay, fransuzlar Konradga ergashishga va 15-iyunda yoʻlga chiqishga qaror qilishdi. Rojer II xafa boʻldi va bundan buyon ishtirok etishdan bosh tortdi. 1Rayli-Smit, Jonatan. „Salib yurishlari atlasi“. Nyu-York: Fayldagi faktlar, 1991. 18 Fransiyada Abbot Suger Etampesdagi katta yigʻilish tomonidan (va Rim papasi tomonidan tayinlangan) salib yurishida qirol yoʻqligi paytida oʻrinbosarlardan biri sifatida harakat qilish uchun saylangan. Germaniyada keyingi vaʼzni Ebraxlik Adam amalga oshirdi va Freyzinglik Otto ham xochni olishga muvaffaq boʻldi. Nemislar Pasxada yoʻlga chiqishni rejalashtirishgan, ammo may oyigacha ketishmagan1. Odatda musulmon davlatlarining qoʻshini tarkibi juda yaxshi tayyorgarlikka ega boʻlgan va juda yaxshi qurollangan etnik turk askarlaridan iborat edilar. Islom Yaqin Sharqidagi harbiy tizimning asosini har bir tumanda maʼlum miqdordagi qoʻshinlarni qoʻllab-quvvatlovchi iqto yerlar tizimi tashkil etilgan edi. Urush boʻlgan taqdirda, odatda "rais" (boshliq) qoʻmondonligi ostidagi shaharlarda joylashgan va odatda etnik arablardan iborat boʻlgan „ahdas“ harbiylari, qoʻshinlar sonini koʻpaytirishga chaqirilardi. «Ahdas» harbiylari, garchi yaxshi tayyorgarlikka ega turk qoʻshinlariga qaraganda kamroq tayyorgarlik koʻrgan boʻlsa-da, koʻpincha din, ayniqsa „jihod“ tushunchasi ularning jangovar qobiliyatini oshirishga juda kuchli turtki boʻlgan. Qoʻshimcha yordam uchun turkman va kurd yordamchi kuchlari kelar edi, garchi bu kuchlar kuchli intizomga moyil boʻlsa ham, ular urush paytida chaqirilishi mumkin edi2. 1138-1149-yillarda Damashq otabegi Muin ad-Din Anur, kuchli musulmon sarkardasi edi. Oʻsha paytda Damashq Burid amirlari tomonidan idora qilingan. Ammo Damashq harbiylariga qoʻmondonlik qilgan Anur shaharning haqiqiy hukmdori edi. Tarixchi Devid Nikol Anurni qobiliyatli general va diplomat, shuningdek, sanʼat homiysi sifatida ham tanilganini eʼtirof etgan. Buridlar sulolasi 1154-yilda Zengiylar sulolasi tomonidan agʻdarilganligi sababli, Anurning Ikkinchi salib yurishini qaytarishdagi roli Zengiylarga sodiq tarixchilar va 1Runciman, Stiven. „Salib yurishlari tarixi, jild. II: Quddus Qirolligi va Franklar Sharqi, 1100–1187“. Kembrij universiteti matbuoti, 1952. ISBN 9780521347716.  2Nikol, Devid. „Ikkinchi salib yurishi 1148: Damashq tashqarisidagi falokat“. 19 yilnomachilar tomonidan Anurning raqibi, Halab amiri Nur ad-Din Zengiyga hurmat koʻrsatilishi bilan uning nomi katta darajada oʻchirildi. II BOB. SALIB YURUSHLARNING YAKUNLANISHI VA UNING NATIJALAR 2.1. XIII asrda amalga oshirilgan salib yirushlari va diniy ritserlik orderlari 20 Ko`pchilik salibchilar buyuk ma’naviyatli shaxs ekanligiga ishonishadi axloqiy qadriyatlar. Bunday stereotip ularning harakatlarining asosi Rabbiyga xizmat qilish istagi bo`lganligi sababli paydo bo`ldi. Hech bo`lmaganda katolik cherkovi shunday deydi. Biroq, afsuski, haqiqat cherkov a’zolarining shirin nutqlaridan juda farq qiladi. Gap shundaki, hamma salibchilar safiga jalb qilingan. Va hatto eng yomon odam ham muqaddas armiyaga osongina tushishi mumkin edi. Asosiysi o`z ishingizga chin yurakdan ishonasiz desangiz bo`ldi. Bundan tashqari, ko`pchilik askarlar aynan shunday odamlar edi. Axir, armiyada xizmat qilish yaxshi maosh va kuniga uch marta ovqatlanish degani edi oddiy odamlar osmondan manna edi.Shuning uchun, aslida, Quddusga muqaddas ritsarlar emas, balki birinchi navbatda o`ldirish va zo`rlashga tayyor bo`lgan vahshiy talonchilar kelgani ajablanarli emas. Bundan tashqari, har bir salibchiga indulgentsiya berildi - bu barcha gunohlarni kechiradigan hujjat. Binobarin, eng shafqatsiz va qonli qirg’inlar ham oxir-oqibat Xudo oldida kechirildi. Tabiiyki, har bir salibchilar qaroqchi va qotil emas. Ularning orasida o`z ishlariga qat’iy ishongan va Iso Masihning amrlarini hurmat qilishga harakat qilganlar bor edi.1 Ammo, afsuski, ularning soni oz edi. Axir, hatto cherkovning o`zi, katolik e’tiqodining qo`rg’oni ham, birinchi navbatda, o`zini boyitishni va shundan keyingina - o`z palatalarining ruhlarini saqlab qolishni xohladi. Ruhiy-ritsarlik (yoki ularni ba’zan harbiy-monastir deb atashadi) ordenlari salib yurishlari boshlangandan so`ng darhol paydo bo`lgan.2 Ularning tashqi ko`rinishi salib yurishlari kabi g’ayrioddiy va sirli. Agar biz ularning Muqaddas zamin uchun kurashda o`ynagan ulkan rolini, shuningdek, shonli va fojiali taqdirini hisobga olsak, biz hozir eng qiziqarli va fojiali voqealardan biriga to`xtalamiz, deb ishonch bilan aytishimiz mumkin. ritsarlik tarixidagi sirli sahifalar.Agar o`rta asrlarda ritsarlik haqiqatan ham najot yo`li sifatida qabul qilingan bo`lsa, unda, ehtimol, boshqa hech bir ritsarlik institutida bu fikr bu kabi aniq ifodalanmagan. 1 И. Лучицкая Крестовые походы/ Словарь средневековой культуры. М., 2003, с. 234-239. 2 Заборов М.А. Введение в историографию крестовых походов (латинская хронография X-XIII вв.). М., 1966; c-13 21 Uchta monastir qasamyod qilgan ritsar ruhiy va ritsarlik tartibining a’zosi bo`ldi: egalik qilmaslik, itoatkorlik va poklik. Buyurtmaga kirib, ritsarlar ko`pincha unga katta hissa qo`shgan. Ularga xotin olish taqiqlangan, shuningdek, ular qattiq harbiy intizomga bo`ysunishlari kerak edi. Bularning barchasi birgalikda birodarlik ordenlari a’zolarining hayotini haqiqiy, og’ir jasoratga aylantirdi. Biroq, ritsarlik tarixida ma’naviy va ritsarlik buyruqlaridan tashqari, orden tipidagi boshqa shakllanishlar ham mavjud edi. Umuman olganda, ritsarlik buyurtmalarini uchta toifaga bo`lish mumkin. Asosan salib yurishlari davrida harakat qilgan ruhiy va ritsarlik ordenlari (ulardan eng muhimi Templar ritsarlari ordeni, Avliyo Ioann gospitalistlari ordeni, Tevton ordeni va boshqalar); butunlay dunyoviy xususiyatga ega bo`lgan va biron bir maxsus faoliyat uchun emas, balki shaxsiy xizmatlarini mukofotlash uchun mo`ljallangan faxriy ritsarlik ordenlari (Garter ordeni, Oltin jun ordeni va boshqalar); fantastika va afsonaviy ritsarlik ordenlari faqat adabiyotda ma’lum (masalan, "Davra stoli ritsarlarining birodarligi" nomi bilan tanilgan qirol Arturning buyrug’i). Faxriy dunyoviy ordenlar tarixi ritsarlik madaniyatining muhim qismidir. Ularning gullab-yashnagan davri XIV-XV asrlarga to`g’ri keladi, o`shanda Yevropada umumiy sekulyarizatsiya jarayoni jadal rivojlana boshlagan.1 Agar ma’naviy va ritsarlik buyruqlari Rim papasiga bo`ysungan bo`lsa, unda faxriy ordenlar odatda qirol yoki gersog tomonidan boshqarilib, papa hokimiyatidan farqli o`laroq, ularning shaxsiy hokimiyatini mustahkamlash uchun vosita bo`lib xizmat qilgan. Dunyoviy buyruqlar - bu ritsarlik tarixi bilan bevosita bog’liq bo`lgan juda qiziqarli mavzu, ammo uni ko`rib chiqish allaqachon Apologia doirasidan tashqarida. Birinchi salib yurishidan keyin salibchilar Antioxiya va Quddusni qaytarib olishga muvaffaq boʻlgach, Sharqda tashkil topgan yangi lotin davlatlarini arablar va turklardan doimiy himoya qilish zarurati tugʻildi. Ushbu maqsadga - Muqaddas erni himoya qilishga - ikkita ritsarlik ordeni o`zlarini bag’ishladilar: Templar 1 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq”  2001 B-453 22 ritsarlari ordeni va Gospitallar ordeni. Quyida ushbu ikki ordenning qisqacha tarixi, shuningdek, Teuton ordenining tarixi - uchinchi eng kuchli va mashhur ritsarlik ordeni sifatida, tarixi, xususan, Qadimgi Rossiya tarixiga ta’sir qiladi. To`rtinchi salib yurishlari.Lotin imperiyasi.(1202-1204) . Bu yurish o`ziga xos bo`lib, jannatmakon yerlarni bosib olinishi bilan ajralib turadi. Ushbu yurish ilhomchisi papa Innokentey IIIbo`lib u sharq cherkovlarini Rim prestollariga bo`ysundirish va papa hokimiyatini o`rnatishga harakat qildi.To`rtinchi salib yurishi o`ziga xos yurish bo`lib, u boshqa salib yurishlariga nomi jihatdan aloqador bo`lsada, lekin u butun salibchilik harakatini bosqinchilik mohiyatini ro`yi – rost ochib bergan yurish bo`ldi. Bu yurish qatnashchilari hatto Falastingacha ham yetib borolmadilar. Salibchilar bu safar turklarga yoki boshqa musulmonlarga qarshi yurish qilmay, balki xristianlar Vizantiyasiga yurish qildilar. To`rtinchi yurish tarixida ayniqsa venetsiyaliklar katta rol o`ynadilar, ular yurish yo`nalishini o`zgartirib yubordilar. Dastlabbu salib yurishlariIyerusalimni egallab turgan Misrga qarshi rejalashtirilgan edi.Salibchilar Nil deltasiga yo`lboshchilik qilishni iltimos qilib, Venetsiyaga murojaat qilishdi. Venetsiyalik bo`lgan Enriki Dandola bu yordam uchun juda katta summa bo`lgan 85 ming marka kumush so`radi, salibchilarda esa buncha pul yo`q edi. U salibchilardan buning o`rniga kombitsatsiya sifatida Venetsiya uchun Dalmatin shahri Zadarni olib berishini talab qildi.Ammo oxir-oqibatda Venetsiyaliklar salibchilarni Nil deltasiga yo`lboshchilik qilish to`g’risidagi vadasini bajarishmadi.Misr bilan foydali savdo – sotiq olib borgan, lekin Vizantiyani kuchsizlantirishdan manfaatdor bo`lgan Venesiya, salibchilarni dastlabki niyatidan qaytarib, o`zining savdo raqibi Konstantinopol ustiga yurish qilishga yo`lladi. 1204 – yilda Konstantinopol bosib olindi va Bolqon yarim orolining janubiy qismida Lotin imperiyasi degan yangi davlat barpo etdilar. Quddus qirolligi kabi bu davlat ham tipik feodal davlat edi. Shimoliy fransuz feodali, Flandriya grafi Balduin imperiyaga boshliq qilib qo`yildi. Imperiya tarkibida bir nechta yirik vasallik mulklari: Fessalonika qirolligi, Afina gersogligi, Axeya knyazligi va boshqalar bor edi. Vizantiyadan ko`p 23