Sanoat chiqindilari asosida olinadigan zamonaviy qurilish materiallari va ulardan foydalanish istiqbollari.

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

314,4 KB


Sanoat chiqindilari asosida olinadigan zamonaviy qurilish materiallari va ulardan foydalanish istiqbollari. Reja 7.1. Metallurgiya sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. 7.2. Energetika sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. 7.1. Metallurgiya sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish Hozirgi zamonda metallurgiya shlaklarining asosiy iste’molchisi sement sanoatidir. Har yili foydalanilgan domna shlakining 90% dan ortig’i (mli.t) portlandtsement va shlak-portlandtsement uchun sarflanadi. Shlakli bog’lovchini quyidagi asosiy guruxlarga bo’lish mumkin; shlak- portlandtsementlar, sulfat-shlakli, oxakli-shlakli, shlak-ishqorli bog’lovchi. Ulardan muxim ahamiyatga bo’lgani shlak-portlandtsementlar, ishlab chiqarishniig MDH bo’yicha umumiy hajmi 25% dan oshadi. Klinkersiz bog’lovchi shlak past tannarx, murakkab bo’lmagan texnologiya, nisbatan yuqori qurilish-texnik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Shlakoportlandtsement - bu gidravlik bog’lovchi modda, suvda ham, xavoda xam qotadigai, klinkerning mayin maydalangani bilan birga talab qilingan gips qismidan, domna pechinnng granullangan shlakidan (21...80%) yoki puxta aralashtirilgan yuqoridagi aloxida maydalangan materiallardir(7.1-rasm). SHlak-portlandtsement eng samarali bog’lovchi xisoblanadi, chunki uni ishlab chiqarish uchun klinkerning asosiy qismi o’rniga ancha arzon granullangan shlakdan foydalaniladi. Shlak- portlandtsement ishlab chiqarishda domna shlakidan foydalanilganda yoqilg’i- energetik sarfi 1 maxsulot uchui 1,5...2 marta, tannarxi 25...30% ga kamayadi. Sanoat chiqindilari asosida olinadigan zamonaviy qurilish materiallari va ulardan foydalanish istiqbollari. Reja 7.1. Metallurgiya sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. 7.2. Energetika sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. 7.1. Metallurgiya sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish Hozirgi zamonda metallurgiya shlaklarining asosiy iste’molchisi sement sanoatidir. Har yili foydalanilgan domna shlakining 90% dan ortig’i (mli.t) portlandtsement va shlak-portlandtsement uchun sarflanadi. Shlakli bog’lovchini quyidagi asosiy guruxlarga bo’lish mumkin; shlak- portlandtsementlar, sulfat-shlakli, oxakli-shlakli, shlak-ishqorli bog’lovchi. Ulardan muxim ahamiyatga bo’lgani shlak-portlandtsementlar, ishlab chiqarishniig MDH bo’yicha umumiy hajmi 25% dan oshadi. Klinkersiz bog’lovchi shlak past tannarx, murakkab bo’lmagan texnologiya, nisbatan yuqori qurilish-texnik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Shlakoportlandtsement - bu gidravlik bog’lovchi modda, suvda ham, xavoda xam qotadigai, klinkerning mayin maydalangani bilan birga talab qilingan gips qismidan, domna pechinnng granullangan shlakidan (21...80%) yoki puxta aralashtirilgan yuqoridagi aloxida maydalangan materiallardir(7.1-rasm). SHlak-portlandtsement eng samarali bog’lovchi xisoblanadi, chunki uni ishlab chiqarish uchun klinkerning asosiy qismi o’rniga ancha arzon granullangan shlakdan foydalaniladi. Shlak- portlandtsement ishlab chiqarishda domna shlakidan foydalanilganda yoqilg’i- energetik sarfi 1 maxsulot uchui 1,5...2 marta, tannarxi 25...30% ga kamayadi. Masalan. M400 markali shlak-portlandtsementni ishlab chikarishda xuddi shu markadagi portlandaementni qo’shimchasiz ishlab chikqarishga nisbatan yoqilg’i sarfi o’rtacha 36% ga past. Elektroenergiya sarfi 12%ga, asbob-uskunalarni saqlash va ekspluatatsiya qilishda esa qilinadigan sarf 10...15% ga qisqartiradi. Domna shlakining sifati sement ishlab chiqarishda, sifat koeffitsienti va tarkibida ishtirok etadigan oksidlar-. Al23, MgO, Ti2, MPO protseti bilan xarakterlanadi. 7.1-rasm.shlakoportlandsement olish texnologiyasi.1-maydalagich; 2- quritish barabani; 3 – tegrimon; 4-aralashtirish siloslari; 5-aralashtirish shneki; 6-aylanma pech; 7-klinker ombori; 8- sement siloslari; 9- tayyor maxsulotni to’plash joyi Tarkibida 25...40% shlak bo’lgan shlak-portlandtsement odatdagidek, oddiy portlandtsement qanday sharoitda qo’llansa, xuddi shunday sharoitda qo’llaniladi. Tarkibida 40...80% shlak bo’lgan sementlar past qiziydigan, agressiv suv ta’siriga uchrab turadigai massivli gidroqurilmalar, inshootlarda, shuningdek issiq namlik bilan ishlov beriladigan maxsulotlar tayyorlashda qo’llaniladi. Vatanimiz tsement sanoati oddiy, tez qotadigan va sul’fatga chidamli shlak portlandtsement ishlab chiqaradi. Shlakli klinkersiz bog’lovchi - bu mayin maydalangan shlak, qotishi uchun tarkibida aktivizatori bo’lgan qo’shimchali maxsulotdir. Aktivizatorlar shlak bilan astoydil aralashtirilib, birgalikda maydalaniladi. (sulfat shlakli, oxak-shlakli bog’lovchi), yoki suvli qorishma (ishkor shlakli bog’lovchi) bilan qotiriladi. Sulfat-shlakli tsementlar - bu gidravlik bog’lovchi modda, domna shlakining mayin maydalangani bilan sulfatli qotiruvchining birgaligida (gips yoki angidrit) ishqorli aktivizator (portlaidsemet oxagi yoki kuydirilgan dolomit) bilan olinadi(7.2-rasm). Masalan. M400 markali shlak-portlandtsementni ishlab chikarishda xuddi shu markadagi portlandaementni qo’shimchasiz ishlab chikqarishga nisbatan yoqilg’i sarfi o’rtacha 36% ga past. Elektroenergiya sarfi 12%ga, asbob-uskunalarni saqlash va ekspluatatsiya qilishda esa qilinadigan sarf 10...15% ga qisqartiradi. Domna shlakining sifati sement ishlab chiqarishda, sifat koeffitsienti va tarkibida ishtirok etadigan oksidlar-. Al23, MgO, Ti2, MPO protseti bilan xarakterlanadi. 7.1-rasm.shlakoportlandsement olish texnologiyasi.1-maydalagich; 2- quritish barabani; 3 – tegrimon; 4-aralashtirish siloslari; 5-aralashtirish shneki; 6-aylanma pech; 7-klinker ombori; 8- sement siloslari; 9- tayyor maxsulotni to’plash joyi Tarkibida 25...40% shlak bo’lgan shlak-portlandtsement odatdagidek, oddiy portlandtsement qanday sharoitda qo’llansa, xuddi shunday sharoitda qo’llaniladi. Tarkibida 40...80% shlak bo’lgan sementlar past qiziydigan, agressiv suv ta’siriga uchrab turadigai massivli gidroqurilmalar, inshootlarda, shuningdek issiq namlik bilan ishlov beriladigan maxsulotlar tayyorlashda qo’llaniladi. Vatanimiz tsement sanoati oddiy, tez qotadigan va sul’fatga chidamli shlak portlandtsement ishlab chiqaradi. Shlakli klinkersiz bog’lovchi - bu mayin maydalangan shlak, qotishi uchun tarkibida aktivizatori bo’lgan qo’shimchali maxsulotdir. Aktivizatorlar shlak bilan astoydil aralashtirilib, birgalikda maydalaniladi. (sulfat shlakli, oxak-shlakli bog’lovchi), yoki suvli qorishma (ishkor shlakli bog’lovchi) bilan qotiriladi. Sulfat-shlakli tsementlar - bu gidravlik bog’lovchi modda, domna shlakining mayin maydalangani bilan sulfatli qotiruvchining birgaligida (gips yoki angidrit) ishqorli aktivizator (portlaidsemet oxagi yoki kuydirilgan dolomit) bilan olinadi(7.2-rasm). Sulfat-shlak guruxi ichida keng tarqalgani gips-shlakli sementdir tarkibida 75...85% shlak, 10...15% ikki suvli gips yoki angidrit, 2% gacha: kalsiy oksidi yoki 5% portlandtsementli klinker bor. 7.2-rasm.Dolomit asosida sulfat-shlaklitsement ishlab chikarish sxemasi. 1-gips ombori; 2-dolomit ombori; 3-vagonlar; 4-xumdonni yuklagich; 5-dolomitni kuydirish xumdoni; 6-maydalagich; 7-kuydirilgan dolomit bunkeri; 8-angidrid bunkeri; 9-gips bunkeri; 10-xo’l shlak ombori; 11-vagon; 12-qabul qilish bunkeri; 13-quritish barabani; 14-quruq shlak ombori; 15-greyferli kran; 16-shlak bunkeri; 17- shnek; 18-qabul qilgich; 19-qo’shilmalar bunkeri; 20-sharli tegirmon; 2 - elevator; 22- sement siloslari. Oxak-shlakli tsementlar - bu gidravlik bog’lovchi modda. ohak bilan granullangan domna shlakining birgalikda yanchilishidan xosil bo’ladi. Qurilish qorishmalari va betonniyag 200 dan ortiq markasinn tayyorlashda qo’llaniladi. Ushlab qolish muddati va boshqa xususiyatlarini tartibga solib turish uchun bu bog’lovchilarni tayyorlashda 5% gacha gips toshidan qo’shiladi. Yuqori sifatli tsementni olish uchun alyumiko-oksidli va tarkibida 10...30% so’ngdirilmagan oxak, asosiy shlaklar qo’llaniladi(7.3-rasm). Oxak-shlakli tsement mustahkamligi sulfat shlakli sement teng kelolmaydi. Ularning markasi: M50. M100, M150, M200. Ushlab qolish xususiyatining boshlanishi 25 min. dan oldin, qotishning tugashi ea 24 soatdan kech bo’lmasligi kerak. Sulfat-shlak guruxi ichida keng tarqalgani gips-shlakli sementdir tarkibida 75...85% shlak, 10...15% ikki suvli gips yoki angidrit, 2% gacha: kalsiy oksidi yoki 5% portlandtsementli klinker bor. 7.2-rasm.Dolomit asosida sulfat-shlaklitsement ishlab chikarish sxemasi. 1-gips ombori; 2-dolomit ombori; 3-vagonlar; 4-xumdonni yuklagich; 5-dolomitni kuydirish xumdoni; 6-maydalagich; 7-kuydirilgan dolomit bunkeri; 8-angidrid bunkeri; 9-gips bunkeri; 10-xo’l shlak ombori; 11-vagon; 12-qabul qilish bunkeri; 13-quritish barabani; 14-quruq shlak ombori; 15-greyferli kran; 16-shlak bunkeri; 17- shnek; 18-qabul qilgich; 19-qo’shilmalar bunkeri; 20-sharli tegirmon; 2 - elevator; 22- sement siloslari. Oxak-shlakli tsementlar - bu gidravlik bog’lovchi modda. ohak bilan granullangan domna shlakining birgalikda yanchilishidan xosil bo’ladi. Qurilish qorishmalari va betonniyag 200 dan ortiq markasinn tayyorlashda qo’llaniladi. Ushlab qolish muddati va boshqa xususiyatlarini tartibga solib turish uchun bu bog’lovchilarni tayyorlashda 5% gacha gips toshidan qo’shiladi. Yuqori sifatli tsementni olish uchun alyumiko-oksidli va tarkibida 10...30% so’ngdirilmagan oxak, asosiy shlaklar qo’llaniladi(7.3-rasm). Oxak-shlakli tsement mustahkamligi sulfat shlakli sement teng kelolmaydi. Ularning markasi: M50. M100, M150, M200. Ushlab qolish xususiyatining boshlanishi 25 min. dan oldin, qotishning tugashi ea 24 soatdan kech bo’lmasligi kerak. 7.3-rasm. Oxak-shlakli sement ishlab chiqarish sxemasi. 1-quritish barabani; 2 - tegirmon; 3 - sement omborlari; 4- sementni qoliplovchi uskuna Ishqor-shlakli bog’lovchi - bu gidravlik bog’lovchi modda bo’lib, granulli shlaklarni maydalashda ishqorli komponentlar bilan yoki yanchilgan shlak qorishma bilan ishqorli metallarning (natriy yoki kalsiy) qotishmasi ishqorli reaktsiyani xosil qiluvchilar bilan olinadi. Ishkor shlakli bog’lovchini olishda granullangan shlaklar - domna, elektrotermofosfor, rangli metallurgiya qo’llaniladi. SHlakning zaruriy aktivlik sharoiti - bu oynasifat’ fazaning mavjudligi, ishqorlarni o’zaro ta’sirlaydigan xususiyatidir. Yanchilishning mayinligi solishtirma yuzaga 3000 sm 2/g ga mos kelishi kerak(7.4-rasm) SHlakishkorli boglovchilar prof. V. D. Gluxovskiy Kiev arxitektura- kurilish universiteti (Ukraina) tomonidan taklif kilingan va tadkikotlangan. SHlakishkorli boglovchi olish uchun donalangan xumdon, elektrotermofosforli va rangli metallurgiya shlaklari ishlatiladi. Ularning tuyilganlik darajasi (solishtirma yuzasi) 3000 sm /g dan kam bo’lmasligi kerak 7.3-rasm. Oxak-shlakli sement ishlab chiqarish sxemasi. 1-quritish barabani; 2 - tegirmon; 3 - sement omborlari; 4- sementni qoliplovchi uskuna Ishqor-shlakli bog’lovchi - bu gidravlik bog’lovchi modda bo’lib, granulli shlaklarni maydalashda ishqorli komponentlar bilan yoki yanchilgan shlak qorishma bilan ishqorli metallarning (natriy yoki kalsiy) qotishmasi ishqorli reaktsiyani xosil qiluvchilar bilan olinadi. Ishkor shlakli bog’lovchini olishda granullangan shlaklar - domna, elektrotermofosfor, rangli metallurgiya qo’llaniladi. SHlakning zaruriy aktivlik sharoiti - bu oynasifat’ fazaning mavjudligi, ishqorlarni o’zaro ta’sirlaydigan xususiyatidir. Yanchilishning mayinligi solishtirma yuzaga 3000 sm 2/g ga mos kelishi kerak(7.4-rasm) SHlakishkorli boglovchilar prof. V. D. Gluxovskiy Kiev arxitektura- kurilish universiteti (Ukraina) tomonidan taklif kilingan va tadkikotlangan. SHlakishkorli boglovchi olish uchun donalangan xumdon, elektrotermofosforli va rangli metallurgiya shlaklari ishlatiladi. Ularning tuyilganlik darajasi (solishtirma yuzasi) 3000 sm /g dan kam bo’lmasligi kerak 7.4 -rasm. Shlakishqorli bog’lovchi ishlab chiqarish sxemasi. 1-ombor; 2 - quritish barabani; 3-shlakni maydalagich; 4, 5-shlak va mineral qo’shimchalarni sarflash bunkeri; 6-shlakishqorli komponentni sarflash bunkeri; 7-komponentlarni miqdorlagichlar; 8-ishqorli komponentni maydalagich; 9-shlakishqorli komponent ombori; 10- tegirmon; 11- bog’lovchi ombori Ishqorli kompopent sifatida kaustik va kalsiylashtirilgan soda, potash, eriydigan silikat natriy qo’llaniladi Qurilish sanoatida metallurgik shlaklar kerakli darajada beton to’ldiruvchilarni rezervi bilan ta’minlaydi. Shlakli to’ldiruvchilar uyma hajm og’irligining kattaligiga qarab og’ir (R0>1000kg/m3) va yYengil (P0≤1000kg/m3) bo’lishi, donining yirikligi darajasiga qarab mayda (<5 mm) va yirik (>5 mm) turlarga bo’linadi Shlakli chaqiqtosh ag’darilgan metallurgik shlakllarni maydalab, Yoki qaynoq suyuq shakli eritmaga maxsus ishlov berib olinadi (quyma shlakli chaqiqtosh). Chaqiqtosh ishlab chiqarish uchun ag’darilgan shlaklar, po’lat eritishdagi (chaqiqtosh olish uchun qayta ishlatga yaraydigan), shuningdek mis eritishdagi, nikelli va boshqa rangli metallurgiya shlaklaridan foydalaniladi. Quyma shlakli chaqiqtoshning fiziko-mexanik xususiyatlari: 7.4 -rasm. Shlakishqorli bog’lovchi ishlab chiqarish sxemasi. 1-ombor; 2 - quritish barabani; 3-shlakni maydalagich; 4, 5-shlak va mineral qo’shimchalarni sarflash bunkeri; 6-shlakishqorli komponentni sarflash bunkeri; 7-komponentlarni miqdorlagichlar; 8-ishqorli komponentni maydalagich; 9-shlakishqorli komponent ombori; 10- tegirmon; 11- bog’lovchi ombori Ishqorli kompopent sifatida kaustik va kalsiylashtirilgan soda, potash, eriydigan silikat natriy qo’llaniladi Qurilish sanoatida metallurgik shlaklar kerakli darajada beton to’ldiruvchilarni rezervi bilan ta’minlaydi. Shlakli to’ldiruvchilar uyma hajm og’irligining kattaligiga qarab og’ir (R0>1000kg/m3) va yYengil (P0≤1000kg/m3) bo’lishi, donining yirikligi darajasiga qarab mayda (<5 mm) va yirik (>5 mm) turlarga bo’linadi Shlakli chaqiqtosh ag’darilgan metallurgik shlakllarni maydalab, Yoki qaynoq suyuq shakli eritmaga maxsus ishlov berib olinadi (quyma shlakli chaqiqtosh). Chaqiqtosh ishlab chiqarish uchun ag’darilgan shlaklar, po’lat eritishdagi (chaqiqtosh olish uchun qayta ishlatga yaraydigan), shuningdek mis eritishdagi, nikelli va boshqa rangli metallurgiya shlaklaridan foydalaniladi. Quyma shlakli chaqiqtoshning fiziko-mexanik xususiyatlari: Bo’lakniig o’rtacha xajm og’irligi, kg/m3-2200.,.2800 Solishtirma og’irligi, kg/m3-2900...3000 Siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi, MPa.60..,100 Suv shimishi, % mas, 1...5. Chaqiqtoshing xajm og’irligi, kg/m3-1200... 1500. Quyma shlakli chaqiqtosh sovuqga, issiqga o’ta bardoshlilik, shuningdek yeyilishga qarshiligi bilan xarakterlanadi. Uning baxosi tabiiy toshdan olingan chaqiqtoshga qaraganda deyarli 2 marta arzon. Metallurgik shlaklar tarkibida sulfat bo’lib, armatura po’latini korroziyaga olib keladi. Domna shlaklari tarkibida sulfatning miqdori vazni bo’yicha 2,5% dam oshmasyaisi kerak. Oldindan zo’riqtirilgan temir-beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarishda sulfat miqdori aniqlanishi zarur, shlakli chaqiqtoshdan foydalanish mumkin bo’lganda maxsus tadqiqot bo’yicha asoslangan bo’lishi kerak. 7.2. Energetika sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. Issiklik elektrostantsyasi (IES) o’choqlarida qattik turdagi yoqilg’ilar yoqilganda changsimon chiqindilar sifatida kul va donali shlak shuningdek, kulshlakli aralashmalar xosil bo’ladi(7.5-rasm). Ular yoqilg’I mineral qismining yuqori xaroratda (1200...1700 0C) qayta ishlangan maxsuloti hisoblanadi. Bo’lakniig o’rtacha xajm og’irligi, kg/m3-2200.,.2800 Solishtirma og’irligi, kg/m3-2900...3000 Siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi, MPa.60..,100 Suv shimishi, % mas, 1...5. Chaqiqtoshing xajm og’irligi, kg/m3-1200... 1500. Quyma shlakli chaqiqtosh sovuqga, issiqga o’ta bardoshlilik, shuningdek yeyilishga qarshiligi bilan xarakterlanadi. Uning baxosi tabiiy toshdan olingan chaqiqtoshga qaraganda deyarli 2 marta arzon. Metallurgik shlaklar tarkibida sulfat bo’lib, armatura po’latini korroziyaga olib keladi. Domna shlaklari tarkibida sulfatning miqdori vazni bo’yicha 2,5% dam oshmasyaisi kerak. Oldindan zo’riqtirilgan temir-beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarishda sulfat miqdori aniqlanishi zarur, shlakli chaqiqtoshdan foydalanish mumkin bo’lganda maxsus tadqiqot bo’yicha asoslangan bo’lishi kerak. 7.2. Energetika sanoati chiqindilari asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish. Issiklik elektrostantsyasi (IES) o’choqlarida qattik turdagi yoqilg’ilar yoqilganda changsimon chiqindilar sifatida kul va donali shlak shuningdek, kulshlakli aralashmalar xosil bo’ladi(7.5-rasm). Ular yoqilg’I mineral qismining yuqori xaroratda (1200...1700 0C) qayta ishlangan maxsuloti hisoblanadi. 7.5-rasm.Issiqlik elektrstansiyasi Kullar va yoqilgi shlaklari portlandtsement klinkeri uchun xom ashyo komponentlari shuningdek, kompozitsiyali kulli xamda shlakli sementlar uchun faol mineral qo’shilchalar sifatida qo’llaniladi. Kullar va yoqilgi shlaklari portlandtsement klinkeriga sementni xo’l va quruk usullarda ishlab chiqarishda xom ashyo komponent i sifatida xam qo’llaniladi. Xom ashyo aralashmasi donalanadi, natijada ular yuqori mustaxkamlikka ega buladi. Tarkibida ancha miqdorda erkin kalsiy oksidi mavjud bulgan kulshlakli komponentlar faqat quruk usulda portlandtsement ishlab chiqarishda qo’llaniladi (chunki xo’l usulda ishlab chiqarishda bunday kulshlakli bo’tka qo’yiqlashib, qota boshlaydi). Sement ishlab chiqarishda yoqilgi kullarining asosiy qismi faol mineral qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Bunda ularning tarkibi quyidagicha bo’lishi kerak: Si02-40 %; S03-3 %, issiklik bilan toblashdagi yo’qolishi 10 %. Kul changi, boshqa gidravlik mineralli qo’shimchalar kabi portlandtsementga 20 %, putstsolanli sementga esa 55 % gacha miqdorda kiritiladi. Kulli sementlar uchun kulning tavsiya etiladigan mikdori 25...30 %. Bunda kulning tarkibi yetarlicha mayda bo’lib, qo’shimcha. tuyish talab qilinmaydi. Ularning faol zarralari o’lchami 5...30 mkm atrofida buladi. Sement tarkibiga kullarning kiritilishi uning qotish jarayonidagi hajmiy deformatsiyalanishini kamaytiradi. Kulning dispersligi qanchalik mayda bo’lsa, ushbu samara shunchalik yuqori bo’ladi. Kullarni faol mineral qo’shilma sifatida ishlatilganda uning donadorlik tarkibi muxim axamiyat kasb etadi. Yoqilg’i kullarini turli xil maxsus betonlarga kiritish orkali xam sezilarli samaraga erishish mumkin. Masalan, kullarni qotish vaqti sekin kechadigan kengayuvchi sementlarga ishlatish istiqbolli xisoblanadi. Bunday sementning eng maqbul tarkibi 55 % portlandtsement, 27 % elektrofiltr kuli, 9 % alyuminiy sulfat qoldigi va 9 % oxakdan iborat buladi. Kul yuqori sulfatga chidamlilikka ega bo’lgan tamponaj portlandtsement ishlab chiqarishda xam ishlatiladi. Shuningdek, kulni tez qotuvchi sement olishda 7.5-rasm.Issiqlik elektrstansiyasi Kullar va yoqilgi shlaklari portlandtsement klinkeri uchun xom ashyo komponentlari shuningdek, kompozitsiyali kulli xamda shlakli sementlar uchun faol mineral qo’shilchalar sifatida qo’llaniladi. Kullar va yoqilgi shlaklari portlandtsement klinkeriga sementni xo’l va quruk usullarda ishlab chiqarishda xom ashyo komponent i sifatida xam qo’llaniladi. Xom ashyo aralashmasi donalanadi, natijada ular yuqori mustaxkamlikka ega buladi. Tarkibida ancha miqdorda erkin kalsiy oksidi mavjud bulgan kulshlakli komponentlar faqat quruk usulda portlandtsement ishlab chiqarishda qo’llaniladi (chunki xo’l usulda ishlab chiqarishda bunday kulshlakli bo’tka qo’yiqlashib, qota boshlaydi). Sement ishlab chiqarishda yoqilgi kullarining asosiy qismi faol mineral qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Bunda ularning tarkibi quyidagicha bo’lishi kerak: Si02-40 %; S03-3 %, issiklik bilan toblashdagi yo’qolishi 10 %. Kul changi, boshqa gidravlik mineralli qo’shimchalar kabi portlandtsementga 20 %, putstsolanli sementga esa 55 % gacha miqdorda kiritiladi. Kulli sementlar uchun kulning tavsiya etiladigan mikdori 25...30 %. Bunda kulning tarkibi yetarlicha mayda bo’lib, qo’shimcha. tuyish talab qilinmaydi. Ularning faol zarralari o’lchami 5...30 mkm atrofida buladi. Sement tarkibiga kullarning kiritilishi uning qotish jarayonidagi hajmiy deformatsiyalanishini kamaytiradi. Kulning dispersligi qanchalik mayda bo’lsa, ushbu samara shunchalik yuqori bo’ladi. Kullarni faol mineral qo’shilma sifatida ishlatilganda uning donadorlik tarkibi muxim axamiyat kasb etadi. Yoqilg’i kullarini turli xil maxsus betonlarga kiritish orkali xam sezilarli samaraga erishish mumkin. Masalan, kullarni qotish vaqti sekin kechadigan kengayuvchi sementlarga ishlatish istiqbolli xisoblanadi. Bunday sementning eng maqbul tarkibi 55 % portlandtsement, 27 % elektrofiltr kuli, 9 % alyuminiy sulfat qoldigi va 9 % oxakdan iborat buladi. Kul yuqori sulfatga chidamlilikka ega bo’lgan tamponaj portlandtsement ishlab chiqarishda xam ishlatiladi. Shuningdek, kulni tez qotuvchi sement olishda xam qo’llash mumkinligi amalda sinab ko’rilgan. Sementga kul changi va qoshilma (superplastiklovchilar) kiritish orqali yuqori samaraga erishish mumkin. Ushbu yo’l bilan kam suvtalabchan boglovchilar (KSB) olinadi. Bunday boglovchilar yuqori dispersligi (4000...5000sm /g), past meyoriy qoyiqligi (16...20 %) va yuqori mustaxkamligi (100 MPa gacha) bilan tavsiflanadi. KSB asosidagi betonlar dastlabki soatlardayoq tez mustaxkamlikka erishishi bilan farqlanadi va 1 kunda ularning mustaxkamligi 60 MPa gacha yetishi mumkin. Kulshlakli bog’lovchilar (DST 10178-85). Kul va tuyilgan yokilgi shlaklari ma’lum gidravlik faollikka ega yani, ular meyoriy xaroratda kalsiy oksidi bilan bog’lanib qotish xususiyatini nomayon qiladi. Kul va shlaklarning faolligi juda mayda fraktsiyalaridan boshlanadi va shishasimon fazalarning ko’payishi bilan yanada o’sadi. G idrotermalli qayta ishlashda kul va shlaklarning faolligi keskin ortadi. Yoqilg’i shlaklari va kul uchun, xuddi metallurgiya shlaklari kabi ularni faollashtirishga oxakli va shlakli birikmalar (ishqorli faollashtirish) xamda sulfatli maxsulotlarni (sulfatli faollashtirish) kiritish orqali erishiladi. Me yoriy faollashtirish kulshlakli materiallarning xiliga bogliq bo’ladi. Eng maqbul tarkibli shlakli va kulli bog’lovchilar turli xil muxitda vaqt bo’yicha yetarlicha chidamli xisoblanadi. Kulshlakli bog’lovchilar chidamligining oshishiga kalsiy va kislotali oksidlar miqdori nisbatining ortishi yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek, 10..15 % portlandtsement qo’shilsa ijobiy samaraga erishiladi. Bunday bog’lovchilarning hajmiy qisqarish deformatsiyasi nisbatan sementning xuddi shunday deformatsiyasiga yaqin. Xar xil oxak-kulli bog’lovchilarga toshko’mir va torfni kuydirish xamda oxaktosh bilan birgalikda maydalash orqali olinadigan “IES- sementi” va “torfkulli sement” lar kiradi. Oxak-kulli bog’lovchilar gisht kuydirish xumdoni chiqindilaridan (yoqilg’i kuli va gisht kukuni) shuningdek, oxak kuydirish xumdoni kullaridan olinadi. Ushbu gurux bog’lovchilarining tishlashish muddatining boshlanishi 25 min.dan oldin boshlanmasligi, tugashi 24 s.dan kech bulmasligi kerak. xam qo’llash mumkinligi amalda sinab ko’rilgan. Sementga kul changi va qoshilma (superplastiklovchilar) kiritish orqali yuqori samaraga erishish mumkin. Ushbu yo’l bilan kam suvtalabchan boglovchilar (KSB) olinadi. Bunday boglovchilar yuqori dispersligi (4000...5000sm /g), past meyoriy qoyiqligi (16...20 %) va yuqori mustaxkamligi (100 MPa gacha) bilan tavsiflanadi. KSB asosidagi betonlar dastlabki soatlardayoq tez mustaxkamlikka erishishi bilan farqlanadi va 1 kunda ularning mustaxkamligi 60 MPa gacha yetishi mumkin. Kulshlakli bog’lovchilar (DST 10178-85). Kul va tuyilgan yokilgi shlaklari ma’lum gidravlik faollikka ega yani, ular meyoriy xaroratda kalsiy oksidi bilan bog’lanib qotish xususiyatini nomayon qiladi. Kul va shlaklarning faolligi juda mayda fraktsiyalaridan boshlanadi va shishasimon fazalarning ko’payishi bilan yanada o’sadi. G idrotermalli qayta ishlashda kul va shlaklarning faolligi keskin ortadi. Yoqilg’i shlaklari va kul uchun, xuddi metallurgiya shlaklari kabi ularni faollashtirishga oxakli va shlakli birikmalar (ishqorli faollashtirish) xamda sulfatli maxsulotlarni (sulfatli faollashtirish) kiritish orqali erishiladi. Me yoriy faollashtirish kulshlakli materiallarning xiliga bogliq bo’ladi. Eng maqbul tarkibli shlakli va kulli bog’lovchilar turli xil muxitda vaqt bo’yicha yetarlicha chidamli xisoblanadi. Kulshlakli bog’lovchilar chidamligining oshishiga kalsiy va kislotali oksidlar miqdori nisbatining ortishi yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek, 10..15 % portlandtsement qo’shilsa ijobiy samaraga erishiladi. Bunday bog’lovchilarning hajmiy qisqarish deformatsiyasi nisbatan sementning xuddi shunday deformatsiyasiga yaqin. Xar xil oxak-kulli bog’lovchilarga toshko’mir va torfni kuydirish xamda oxaktosh bilan birgalikda maydalash orqali olinadigan “IES- sementi” va “torfkulli sement” lar kiradi. Oxak-kulli bog’lovchilar gisht kuydirish xumdoni chiqindilaridan (yoqilg’i kuli va gisht kukuni) shuningdek, oxak kuydirish xumdoni kullaridan olinadi. Ushbu gurux bog’lovchilarining tishlashish muddatining boshlanishi 25 min.dan oldin boshlanmasligi, tugashi 24 s.dan kech bulmasligi kerak. Oxak-kulli bog’lovchilar boshqa putstsolanli bog’lovchilardan farqli ravishda kam suv talabchanlik va suv tutish xususiyatiga ega. Ularning qotish jarayoni gidroalyumosilikatlar va kalsiy gidrosilikatlarining xosil bulishi bilan kuzatiladi. Oxak-kulli materiallarga past asosli kalsiy gidrosilikat maksimal mustaxkamlik beradi. Kalsiy gidrosilikatlarning tez xosil bo’lishiga kullarning yuqori darajada maydalanganligi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oxak-kulli bog’lovchilarning markasi xuddi portlandtsementnikidek aniqlanadi. Avtoklavda qayta ishlab qotirish orqali mustaxkamligi 15...25 MPa bo’lgan oxak-kulli bog’lovchilar olish mumkin. Asosiy qurilish-texnik xossalariga ko’ra oxak-kulli bog’lovchilar boshqa oxak-putstsolanli bog’lovchilarga yaqin. Ularning asosiy qo’llaniladigan soxasiga terish va suvok qorishmalari shuningdek, avtoklavda qotiriladigan buyumlar ishlab chiqarish kiradi. Nazorat savollari. 1. Shlakoportlandtsement ta’rifini ayting? 2. Sulfat-shlakli tsementlar olish texnologiyasi nimalardan iborat? 3. Oxak-shlakli tsementlar afzalliklarini ko’rsating? Oxak-kulli bog’lovchilar boshqa putstsolanli bog’lovchilardan farqli ravishda kam suv talabchanlik va suv tutish xususiyatiga ega. Ularning qotish jarayoni gidroalyumosilikatlar va kalsiy gidrosilikatlarining xosil bulishi bilan kuzatiladi. Oxak-kulli materiallarga past asosli kalsiy gidrosilikat maksimal mustaxkamlik beradi. Kalsiy gidrosilikatlarning tez xosil bo’lishiga kullarning yuqori darajada maydalanganligi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oxak-kulli bog’lovchilarning markasi xuddi portlandtsementnikidek aniqlanadi. Avtoklavda qayta ishlab qotirish orqali mustaxkamligi 15...25 MPa bo’lgan oxak-kulli bog’lovchilar olish mumkin. Asosiy qurilish-texnik xossalariga ko’ra oxak-kulli bog’lovchilar boshqa oxak-putstsolanli bog’lovchilarga yaqin. Ularning asosiy qo’llaniladigan soxasiga terish va suvok qorishmalari shuningdek, avtoklavda qotiriladigan buyumlar ishlab chiqarish kiradi. Nazorat savollari. 1. Shlakoportlandtsement ta’rifini ayting? 2. Sulfat-shlakli tsementlar olish texnologiyasi nimalardan iborat? 3. Oxak-shlakli tsementlar afzalliklarini ko’rsating?