«SANOAT IQTISODIYOTI» FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI 1.1. «Sanoat iqtisodiyoti» fanining ob’ekti. Sanoatning ta’rifi va tavsifi Har kanday fan uzining o`rganish ob’ektiga ega buladi. SHunday ob’ektning bo`lishi u yoki bu fanning dunyoga kelishi, shakllanishi va rivojlanishining muhim shartidir. «Sanoat iqtisodiyoti» fani xam uz ob’ektiga ega. Uning ob’ekti umuman sanoat, xususan, Uzbekiston sanoati xisoblanadi. SHu bois eng avvalo, ushbu fanning ob’ekti xisoblangan sanoat xaqidagi ta’limot bilan tanishish zururiyati tugiladi. Sanoat ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, sanoat ob’ektiv reallik (borlik)ning in’ikosi va yuqsak umumlashmasidir. Uning aloxida tarmoq, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarishning aloxida sohasi bo`lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy mehnat taksimotining rivoji bilan tarixiy jixatdan bog`liqdir. Sanoat xam ob’ektiv borlikning muhim xodisalari katorida ma’lum davr (vaqt va fazo)da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum miqdor va sifatlarga, zarurat va imkoniyatlarga ega bo`lgan xamda ziddiyatlar qurboni xam bo`lgan. Uzbekiston sanoati xam uz taraqqiyoti jarayonida qator bosqichlarni bosib utgan. Eng avvalo, uy sanoati ("Ona qornidagi sanoat"), sungra, xunarmandchilik, ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga kelgan. Bu erda: xunarmandchilikning juda kup turlari, ya’ni kulolchilik, duradgorchilik, toshtaroshlik, binokorlik, uymakorlik, kashtaduzlik, kunchilik, tukuvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zarduzlik, buyokchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarkelgan. Xunarmandchilik («xonaki sanoat») bronza asrida dexkonchilikdan ajralib chiqqan . Milodning dastlabki asrlarida xozirgi Uzbekiston xududida anchagina xunarmandchilik markazlari tashkil topgan. IX— X asrlarda ip, mato, gilam buyicha Xiva va Shosh, mis va temirdan aslaxa, pichoq tayyorlash buyicha Fargona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar tayyorlash buyicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII—XIII asrlarda rivojlanish pasayib, Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan xunarmandchilik yana rivoj topgan. Buxoro, Samarkand, Xiva, Toshkent, SHaxrisabz kabi shaxarlarning ishlab chiqarish munosabatlarida xunarmandchilik aloxida ahamiyat kasb etgan. XVIII asrning 60-70-yillarida Angliyada ruy bergan sanoat tuntarilishidan keyin Uzbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan industriyaga utish boshlandi. Xomashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash, ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi. XIX asr oxiriga kelib, Uzbekistonda xunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivojlangan. XX asr boshlarida esa xunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod va fabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan. XX asrda Uzbekiston sanoatida juda katta uzgarishlar ruy berdi. Agar asr boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi, xom ipak, usimlik moyi, uzum vinosi, gisht, ganch va boshqalar) ishlab chiqarilgan bulsa, asr oxiriga kelib yuzlab-minglab turlari tayyorlanmoqda. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning asosiy va etakchi tarmog`idir. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi mavqei kutarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jixatdan yangilashda ishchilarning avangardlik roli tugrisida suz yuritilar ekan, faqat ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuvi, jipslashuvi va istiqlolni ximoya qilish, mustaxkamlash va uni uzil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi, deyish mumkin. Ana shu fikrni Uzbekiston vokealigi kun sayin tasdiklamokda. Uzbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsuloti, milliy daromadning asosiy qismini bunyod etmokda, mamlakat ijtimoiy -iqtisodiy saloxiyatini yuqori darajaga kutarishda faol ishtirok etayotir. Uzbekiston Respublikasi ishchilari kiyofasida xam barcha rivojlangan mamlakatlar ishchilaridagidek, ongli industrial mehnatkash va insonlar munosabatining yuqsak me’yorlari va umuminsoniy tamoyillarini, kadriyatlarini qaror toptiruvchi, yangi xayot uchun ilgor kurashchi xislatlari bir butun bo`lib mujassamlashgan. Sanoat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xodimlarining madaniy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasi usishi, ishlab chiqarish malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir. Uzbekiston mehnatkashlarining bilim va kunikmasi, ishlab chiqarish malakasi va maxorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga kutarish buyicha amalga oshirilayotgan ishlarda xam sanoatning yuqori o`rin tutishini kurish mumkin. Sanoat — mamlakat mudofaa kobiliyatining moddiy asosi, el-yurtda tinchlik va barqaror likni saklashning muhim omili, kushni mamlakatlar mustaqilligini, xamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. Uzbekiston davlati mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli bebaxodir. Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xujalik jixatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy integratsiya tavsifida uz ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlarning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan -texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona foydalanish imkoniyatlari yuzaga keladi. Sanoat, Ayniqsa, og`ir sanoat — butun ijtimoiy ishlab chiqarishni idustrlashtirish muammolarini xal etish kalitidir. SHu sababli jamiyatning moddiy- texnika asosini qaytadan kurish ishini uzbek xalqi Prezident raxbarligida umuman sanoat, xususan, uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. CHunki bu sohalar Uzbekiston Respublikasining iqtisodiy kudrati, xalq farovonligini yanada oshirishning poydevori xisoblanar edi, bundan keyin xam shunday bo`lib kolaveradi. Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi — konkentratsiyaning yuqori darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uygunlashtirish asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilgor usullari— ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va maxalliylashtirish xam sanoat sohasida xukmronlik qiladi va yaxshi samaralar beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlovchi buyuq xarakatlantiruvchi kuch — raqobat, ya’ni bellashuv, rakiblar kurashi xam sanoat sohasida rivoj topadi. Ilgor texnika va texnologiyalardan foydalanish, materiallarning yangi turlarini yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishdagi mahsulotlarning raqobatbardoshligini yuqori darajaga kutarish, ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy kursatkichlarini yaxshilash asosida uning samaradorligini kutarish uchun xarakat va boshqa mehnat an’analari xam avvalo, sanoat sohasida vujudga keldi va kelmokda. Mustaqillikning afzalliklari va davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning etakchi o`rnini yanada oshirmoqda. Isloxotlarning asosiy yunalishlari va ularning echimini topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda. 1.2. «Sanoat iqtisodiyoti» fanning predmeti va boshqa fanlar bilan bog`likligi Ishlab chiqarish va bozorni oqilona tashkil etish, ularning samaradorligini, natijaliligini oshirmoq uchun jamiyatning umumiy iqtisodiy qonunlarini bilish, xujalikka raxbarlik qilishning ilmiy asoslarini chuqur egallash zarur. Iqtisodiyot sohasida ruy berayotgan barcha voqiyliklardan xabardor bo`lish, ularning Iqtisodiy fanlarni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin. Birinchi — umumiqtisodiy fanlar, ya’ni iqtisodni yaxlit o`rganuvchi fanlar. Ikkinchi — xususiy iqtisodiy fanlar, ya’ni iqtisodning u yoki bu sohasini, yoxud korxona iqtisodini o`rganuvchi fanlar. Birinchi guruhga eng avvalo «Iqtisodiy nazariya» fani kiradi. Uning o`zi o`z nomi bilan boshqa fanlardan ajralib turadi va umum iqtisodga nazariy jixatdan yondashadi, unga xos qonun va qoidalarni o`rganadi. Иктисодий фанлар тарихи Микроиктисодиёт Кишлок хужалиги иктисодиёти Иктисодий статистика Иктисодий таълимотлар Курилиш иктисодиёти Соф иктисодий фанлар Макроиктисодиёт Молия ва кредит ва Статистика Sanoat iqtisodiyoti Tarmoqlar iqtisodiyot Соф иктисодийёт Ekonomiks va yangi maxsus fundamental fanlar majmuasi Funksional tarmoklararo fanlar iktisodiyoti «Iqtisodiy nazariya» — insonlarning ishlab chiqarish munosabatlarini ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan uzaro aloqada o`rganuvchi fandir. Bu fan kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni boshqarish qonunlarini, shuningdek, ulardan amaliy faoliyatda foydalanish yullarini o`rganadi. Lekin «Iqtisodiy nazariya» xalq xujaligining ayrim tarmoqlari va tarmoqlararo komplekslarida iqtisodiy qonunlarning namoyon bo`lish, ruy berish shakllari va xususiyatlarini o`rganmaydi. Bu bilan anik iqtisodiy fanlar shug`ullanadi. Ana shunday fanlardan biri «Sanoat iqtisodiyoti» fani xisoblanadi. Bu fan jamiyatning iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalari sanoat va uning tarmoqlari sohasida namoyon bo`lishi, ruy berishi, tuzilmaviy uzgarishlarning «falsafasini», boshqarishning ilmiy asoslarini, rejalashtirish va bashoratlashning metodologiyasi va metodikasini, fan-texnika taraqqiyotining asosiy yunalishlari, sanoat resurslarining moxiyati, ahamiyati va turlari xamda ulardan foydalanishni yaxshilash shart-sharoitlari va sanoatning boshqa qator muammolarini o`rganadi. «Sanoat iqtisodiyoti» fani bir qator iqtisodiy fanlar bilan chambarchas boglangan. Ular jumlasiga «Ekonomiks», «Iqtisodiy nazariya», «Makroiqtisodiyot», «Mikroiqtisodiyot», «Statistika», Ayniqsa, «Iqtisodiy statistika», «Mehnat iqtisodi va sotsiologiya», «Marketing», «Menejment», «Buxgalteriya xisobi va audit», «Moliya-kredit», «Iqtisodiy xavfsizlik», «Innovatsiya strategiyasi», «Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti» va boshqa bir qator fanlar kiradi. «Sanoat iqtisodiyoti» fani «Korxona iqtisodi» fani bilan chambarchas bog`liqdir. Bunday bog`liqlik sanoat va uning aloxida tarmoqlari moddiy- texnika va mehnat saloxiyatidan tula-tukis foydalanish imkoniyatlarini qidirib topish uchun mehnat jamoasiga iqtisodiy ta’sir kursatishning yangidan-yangi usullarini topishda maxorat va ishning kuzini bilishga yordam beradi. Iqtisodiy xayot jarayonlari va xodisalarini o`rganish darajasi nuqtai nazaridan, odatga kura, makroiqtisod va mikroiqtisodni farklaydilar. «Makroiqtisod» fani iqtisodni bir butun sifatida karaydi va umumiy (majmuiy) talab va taklifning, milliy daromad va yalpi milliy mahsulotning shakllanish jarayonlarini tadkik etadi, xukumat byudjet siyosatining iqtisodiy usishiga, inflyasiya va ishsizlik darajasiga ta’sirini taxlil etadi. Boshqacha aytganda, bu fan makroiqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish muammolarini o`rganadi va urgatadi. «Makroiqtisod» fani ishlab chiqarish tarmog`i va korxona, tovar va moliya bozorlari, banklar, turli firmalar, uy xujaligi kabi aloxida sub’ektlar va tuzilmalarning fe’l — atvorini tadkik etadi. U aloxida tovarlarning ishlab chiqarish hajmi va ularga baxo kanday belgilanishini, soliklar va boshqa tulovlarning axoli jamgarmalariga kanday ta’sir etishini o`rganadi. Sanoat iqtisodiyoti» fani «Menejment» fani bilan xam bevosita bog`liqdir. CHunki sanoat boshqaruvining muhim muammolari menejment nazariyasi va amaliyoti asosida uz echimini topishi mumkin. «Menejment» fani — boshqaruvchiga tanlovni tugri amalga oshirish va ishchan qarorni qabul qilishni urgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha buginlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Bu fanning muhim muammolarini o`rganishda xalq xujaligida texnika va texnologiya taraqqiyotining yullarini belgilab beradigan fanlarning xulosalaridan xam keng foydalanish goyat zarurdir. SHunday kilib, «Sanoat iqtisodiyoti» fanining predmeti deganda jamiyatning ob’ektiv iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalarining shu sohada namoyon bo`lish shakllarini, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayonida jonli va buyumlashgan mehnatning eng optimal xarajatlari asosida eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlaydigan shart-sharoitlar va omillarni o`rganish tushuniladi. 1.3. «Sanoat iqtisodi» fanning o`rganish metodologiyasi va usullari Ilm-fan metodologiyasi deyilganda, uni bilish va o`rganish faoliyatining shakllari va usullari majmuasi tushuniladi. Muayyan fan buyicha masalani o`rtaga tashlash, tadkikot mavzusi va ilmiy nazariyani shakllantirish, shuningdek, aniqlangan natijaning xakikiyligi, ya’ni o`rganilayotgan ob’ektga muvofikligi jixatidan tekshirish metodologiyani qullashning eng muhim tomoni xisoblanadi. Demak, metodologiya — tadkikot yoki bilish, anglash yuli, voqiylikni amaliy va nazariy uzlashtirish usullari majmuasidir. «Sanoat iqtisodiyoti» fanining nazariy, metodologik asosini sanoatning vujudga kelishi va rivojlanish muammolari buyicha xozirgi nazariya, uzbek eli va xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarining ilmiy asarlari, Uzbekiston Davlatining qonun-qoidalari, Respublika Prezidentining asarlari va farmonlari tashkil etadi. Xalq xujaligining etakchi sohasi bo`lgan sanoatda ruy beradigan barcha xodisa va uzgarishlarni tadkik etish anchagina murakkab jarayondir. U jonli mushoxadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga utishni, ya’ni xakikatni bilishning, ob’ektiv reallikni tan olishning dialektik yulidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday uslubiy yondashish sanoat, uning tarmoqlari va «irmok»lari xamda korxonalarida ruy beradigan xodisalar, voqiyliklar va iqtisodiy jarayonlarning uzaro bog`liqligini, ularning uzluksiz xarakati, taraqqiyot va uzgarishi, miqdor kursatkichdan sifat kursatkichga utishi, vaqt va fazoda rivojlanishini anglab olishga yordam beradi. Dialektika usuli muammolar o`rganilayotgan omillar, shart-sharoitlarning namoyon bo`lishi va yuz berishi ziddiyatlarga, karama-karshiliklarga boy ekanligini inobatga olishni taqozo etadi. «Sanoat iqtisodiyoti» fani va ilmining barcha muammolarini o`rganishda unga tarixiy yondashish kerak. Ayniqsa, gumanitar fanlar masalasida eng ishonarli narsa — bu, asosiy tarixiy boglanishni unutmaslikdir. Har bir masalaga tarixdagi ma’lum xodisa kanday paydo bo`lganligi, bu xodisa uz rivojlanishida kanday bosqichlardan utganligi nuqtai nazaridan qarab, ana shu rivojlanish, taraqqiyot