SANOAT ISHLAB CHIQARISHINING AYLANMA FONDLARI VA MABLAG‘LARI Reja: 1. Aylanma mablag‘lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati. 2. Aylanma mablag‘larning tuzilmasi va harakati hamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta’siri. 3. Aylanma mablag‘larni normalashtirish. 4. Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari va ularning aylanishini tezlashtirish yo‘llari. 1 Tayanch so‘z va iboralar: aylanma mablag‘lar mohiyati, aylanma mablag‘lar elementlari, aylanma mablag‘larning vazifalari va aylanish bosqichlari, ishlab chiqarishdagi aylanma mablag‘lar, aylanma mablag‘lar aylanish darajasi, aylanma mablag‘lardan foydalanish holati va darajasi. 1. Aylanma mablag‘lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda mehnat qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag‘larga ham ega bo‘lishlari zarur. Aylanma mablag‘lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini tashkil qilishga mo‘ljallangan pul mablag‘laridan iborat. Aylanma mablag‘lar, qoidaga ko‘ra, korxonaning hisob raqamida naqd pul ko‘rinishida jamg‘ariladi. Har bir korxonaning aylanma mablag‘lari asosiy fondlarning texnik holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog‘liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlari ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lar shunchalik ko‘p talab qilinadi. Aylanma mablag‘lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi. “Aylanma mablag‘lar ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi ham ko‘p qo‘llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo‘jalik yuritishning xorijiy tajribasidan olinadi. Mohiyatiga ko‘ra, aylanma kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir qismi bo‘lib, uning qiymati ishlab chiqarishning har bir siklida ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkaziladi hamda ushbu tovarni sotgandan so‘ng korxonaga qaytariladi. Aylanma kapital ko‘pincha korxonaning pul mablag‘lari hisoblanuvchi yoki ishlab chiqarish jarayonida pul mablag‘lariga aylantiriluvchi harakatchan aktivlari qatoriga kiritiladi. Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rniga ko‘ra, “aylanma mablag‘lar” va “aylanma kapital” o‘rtasida sezilarli farq yo‘q. Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg‘i, energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek, ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga haq to‘lashga bo‘nak (avans) 2 tariqasida beriladi. Aylanma mablag‘larga bo‘lgan qo‘shimcha talab banklardan olinadigan kreditlar hisobiga qoplanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag‘larga yetarli tarzda ega bo‘lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni ham unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg‘i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatmagan holda qanchalik kam bo‘lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag‘lar kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo‘ladi. Korxonalarning aylanma mablag‘lari aylanma fondlari va muomala fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiybuyumlashgan tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni tashkil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini aniqlashda katta rol o‘ynaydi. Aylanma ishlab chiqarish fondlarikorxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, bitta ishlab chiqarish sikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini o‘zgartirib, o‘z qiymatini to‘lig‘icha tayyor mahsulot tannarxiga o‘tkazadi. Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi hisoblanadi. 2. Aylanma mablag‘larning tuzilmasi va harakati hamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta’siri Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag‘larining asosiy va salmoqli qismi sifatida o‘z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: *ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyorlangan hamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va o‘rov materiallari, asosiy fondlarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, yoqilg‘i- moylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari; *tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda 3 ishlov berish va yig‘uv jarayonida bo‘lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to‘liq tugallanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo‘lgan mehnat predmetlari; *kelgusi davr xarajatlari - ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi mahsulotlarga mansub bo‘lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash va o‘zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi xarajatlar va boshqalar). Iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalarning aylanma mablag‘lari ishlab chiqarishning texnologik tashkil etish xususiyatlariga ko‘ra, bir-biridan farq qiladi. Bu xususiyatlarning xarakteri ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va murakkabligi, ixtsisoslashtirish darajasi, mahsulotni realizatsiya qilish sharoitlari va shu kabilar bilan izohlanadi. Aylanma mablag‘lar tuzilmasining tarmoqlar bo‘yicha farqlanishini quyidagi jadval orqali bilib olish mumkin (1-jadval). 1-jadval Aylanma mablag‘larning tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishi Aylanma fondlarning guruh va elementlari Butu n sano at Qora metallurgi ya Mashin a-sozlik Energ e-tika Engil sanoat Oziq- ovqat sanoati 1. Ishlab chiqarish zahiralari - jami 70,2 65,0 55,3 98,3 90,0 78,8 Jumladan: xom ashyo va asosiy materiallar, yarim tayyor mahsulotlar 46,2 23,8 37,5 - 76,7 52,2 Yordamchi materiallar 6,6 11,0 2,3 24,1 5,7 6,1 Yoqilg‘i 1,7 2,0 0,7 37,4 0,5 1,6 Ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar 3,9 11,0 2,0 23,0 1,7 2,0 4 Qadoqlash va o‘rov materiallari 3,0 0,5 0,6 0,3 1,2 11,3 Instrumentlar, xo‘jalik asboblari va qimmat bo‘lmagan, tez eskiruvchi boshqa predmetlar 9,8 16,7 12,2 19,5 3,2 5,6 2. Tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar 24,0 18,3 42,2 0,5 9,8 19,5 3. Kelgusi davr xarajatlari va boshqa mehnat predmetlari 5,8 16,7 2,5 1,2 0,2 1,7 Jami aylanma ishlab chiqarish fondlari 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 3. Aylanma mablag‘larni normalashtirish Shakllanish manbaiga ko‘ra, aylanma mablag‘lar xususiy va qarzga olingan turlarga bo‘linadi. Xususiy aylanma mablag‘lar doimo korxona ixtiyorida bo‘lib, xususiy resurslar, asosan foyda hisobiga shakllanadi. Korxonaning xususiy aylanma mablag‘lari qatoriga ish haqi bo‘yicha qarzlar, ta’minotchilar yoki hamkorlar qarzlari, buyurtmachilarning tayyorlangan mahsulot uchun to‘lagan pullari kabilarni kiritish mumkin. Bu mablag‘lar xususiy mablag‘larga tenglashtirilgan mablag‘lar yoki korxonaning barqaror passivlari deb ataladi. Qarzga olingan aylanma mablag‘lar doimo harakatda bo‘lmaydi hamda korxonaning mahsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan ta’minlash, mahsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa vaqtinchalik ehtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank 5