SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOT ISHLAB CHIQARISHNI
MUVOZANATI
Reja:
Kirish
1. Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari
2. Korxonada maxsulot ishlab chiqarish va uning taxlili
3. Korxonada ishlab chiqarish jarayonini oshirish yo`llari
Xulosa
Adabiyotlar
KIRISH
1.
Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari
Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur
bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq
faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat
moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan
mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida
moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib
boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va
ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi.
Boshqacha qilib aytganimizda, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni
vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan
narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi
modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir.
Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga,
hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy
kategoriyadir (tushunchadir).
Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och
qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to
hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik,
kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab
chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida
bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab
chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab
chiqariladi.
Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va
aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari,
turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat
o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar
tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga
olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur
bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan
bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida
e’tibor beriladi.
Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq
va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab
chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalariga bo’linadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va
boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa
turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-
biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi.
Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar
bilan tavsiflanadi (1-jadval).
1-jadval
Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi
(joriy narxlarda)*
Ko’rsatkichlar
2005 yil
2006 yil
mlrd. so’m
%
mlrd. so’m
%
Yalpi ichki mahsulot
15923,4
100,0
20759,3
100,0
Shu jumladan:
Ishlab chiqarilgan
tovarlar qiymati
8361,6
52,4
10660,4
51,3
Ko’rsatilgan xizmatlar
qiymati
5871,7
37,0
8197,7
39,5
Sof soliqlar
1690,1
10,6
1901,2
9,2
* Manba: O’zbekiston Respublikasi DSQ: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va
ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun
zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli
materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo’linmada esa xalq iste’moli uchun zarur
bo’lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan
iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va
mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda,
qiymatning o’sish jarayonidir.
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol
qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish
jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish
uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik
paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy
vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi
30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib
yaratilgan mahsulotning qiymati 180 ming so’mni, qo’shilgan qiymat 80 ming
so’mni tashkil etgan bo’ladi.
Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini
amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan
yaratilgan qiymatlar deb qarasak 60 ming so’mlik qiymat, ya’ni 30 ming so’mlik
ish haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan
yangi qiymat hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini
quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (3-chizma).
Яратилган товар ва хизматлар
Нафлиликнинг яратилишида
қатнашади
Қийматни ташкил топишида
қатнашади
Ер
Капитал
Ишчи кучи
меҳнати
Меҳнат
Аниқ меҳнат
билан ўтказил
ган ишлаб
чиқариш воси
талари қиймати
Абстракт
меҳнат билан
яратилган
янги қиймат
3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni
Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda
har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida
esa mehnatning o’zi qatnashadi. Bu holat 4-chizmada tushunarliroq tasvirlangan.
Ишчи кучи ва ишлаб
чиқариш воситалари
(натурал шакллари)
Қийматнинг ўсиш
жараёни
Капитал: ишлаб
чиқариш воситалари
ва ишчи кучи қиймати
Ишлаб чиқаришнинг
омиллари
Натижа: товар ва
хизматлар
Истеъмол
қиймати, яъни
нафлилиги
Ишлаб чиқариш
жараёни
Меҳнат жараёни ёки
нафлиликнинг
яратилиши ва
кўпайиши жараёни
Сарфланган ва
қўшилган қиймат
Меҳнат
қуроллари
Меҳнат
шароитлари
Табиат
ашёлари
Хомашё
Ишлаб чиқариш воситалари
4-chizma. Тovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish
omillarining roli
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham
ikki tomoni borligini ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart (5-chizma).
5-chizma. Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi
Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega
bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning
mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.
Mehnat qurollari
deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat
predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar,
qurilmalar, uskunalar va boshqalar).
Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot
tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar).
Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi
Меҳнат жараёнининг зарурий шартлари
Ишчи кучи
Меҳнат
воситалари
Меҳнат
предметлари
mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat
predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi.
Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra bir
nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin.
Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil
apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning
yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu
ashyolarni o’zining iste’moli uchun zarur bo’lgan shaklga keltiradi.
Ikkinchi guruhga materiallarni saqlash uchun mo’ljallangan mehnat
vositalari (sisternalar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar va boshqalar)
kiritiladi.
Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan,
lekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu
vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to’la
va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va boshqalar
misol bo’la oladi.
Hozirgi fan-texnika inqilobi davrida ishlab chiqarishning rivojlanishida
mehnat predmetlarining ahamiyati oshib bormoqda. Materiallarning tabiatda
tayyor holda uchramaydigan yangi turlari yaratilmoqda. Ishlab chiqarish omillari
insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun umumiy bo’lsada, bu omillarga
turli adabiyotlarda turlicha ta’rif berishadi va ularni turlicha tushuntirishadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning
to’rt omili: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.
Ishchi kuchi – bu insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisidir.
Kapital deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish
vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini
sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymati
birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham
naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida
foydalaniladigan vositalardir.
Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa
moddiy vositalar shaklida bo’lishi mumkin.
Hamma adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer-suv
deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar,
umuman tabiiy resurslar tushuniladi.
Тadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini ta’minlaydigan,
tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan,
javobgarlikdan qo’rqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa
tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi
Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday
qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish
mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy
resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda
tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq
qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan
turini tanlab olishga harakat qilinadi.
Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat
a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning
uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz
kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi.
Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning
aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini
ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun,
iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq
hajmini ta’minlash zarur.
Тo’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha
resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz
bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan
barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar
ham bo’sh qolmasligi lozim.
Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni
ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib
foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo’llashni ham
bildiradi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to’g’risida yaxshiroq ta’savvurga ega
bo’lish uchun:
birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab
chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini
bildiradi);
ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o’zgarmaydi;
uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo’lib qoladi, deb
faraz qilamiz.
Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non
ishlab chiqarishni birdaniga ko’paytirib borish imkoniyati cheklangan.
Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini
bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko’paytirishga,
resurslarning bir qismini - non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi.
Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko’paytirish afzal ko’rinsa, buning uchun
zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi
mumkin.
Quyidagi 2-jadvalda jamiyat tanlash mumkin bo’lgan sanoat tegirmonlari va
non miqdorining muqobil uyg’unlashuvi keltirilgan.
2-jadval
Resurslar to’liq band bo’laganda ishlab chiqarish imkoniyatlari
(taxminiy ma’lumotlar)
Mahsulot turi
Muqobil variantlar
A
V
S
D
Ye
Non (mln. dona)
0
1
2
3
4
Тegirmon (ming dona)
10
9
7
4
0
A - muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o’zining butun resurslarini
tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ye -
muqobil variantda esa mavjud resurslar to’lig’icha non, ya’ni iste’mol buyumlari
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Bu har ikki muqobil variant ochiqdan-ochiq
amalga oshmaydigan noreal hisoblanadi, har qanday iqtisodiyot odatda o’zining
mavjud umumiy resurslari hajmini ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari
ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlashi zarur. A - muqobil variantdan Ye - variant
tomon iste’mol tovarlari, Ye dan A variantga tomon ishlab chiqarish vositalarini
ishlab chiqarish ko’payib boradi.
Jadvaldagi asosiy g’oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig’ida iqtisodiyot
to’liq bandlilik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida U mahsulotni ko’proq olishi
uchun Х mahsulotning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob
bo’lganligi sababli, iqtisodiyot Х va U mahsulotni bir vaqtda ko’paytira olmaydi.
Iqtisodiy o’sish mahsulotning ko’proq umumiy hajmini ishlab chiqarish
layoqati bo’lib, u resurslar taklifining ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasi
hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish resurslarning to’liq bandligida iqtisodiyotning ham
non va ham tegirmon ishlab chiqarishning ko’proq hajmini ta’minlashi
hisoblanadi. Odatda iqtisodiy o’sish jamiyatning har xil mahsulotlar ishlab
chiqarish bo’yicha quvvatining mutanosib ko’payishiga olib kelmaydi. Ayrim
mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi ko’payishi, boshqalari o’zgarishsiz
qolishi mumkin.
Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot
nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib
keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning
sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz
oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish
vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda
olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga
intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan
foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan
aniqlanadi, ya’ni:
Р'= Ф
ИХ ×100%
.
Bu yerda: R’ - foyda normasi, IХ – iqtisodiy resurs xarajatlari.
Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina
asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi.
Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan
omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan
ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi
kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab
chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga
nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi
kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU,
mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat
unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: МУ =М/В .
Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni
kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan
aniqlanadi.
Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham
foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi
evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital
unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K,
mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak
quyidagi formulalar hosil bo’ladi:
КУ =М /К ;
КУ =ЯД/К ;
КУ =Ф/К .
Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan
foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan
mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni
ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar
ta’sir qiladi:
1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan
ishlab chiqarishda qo’llash.
2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash.
3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini
o’zgartirish.
4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish.
5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab
foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi
hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga
joriy qilish.
6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va
mutaxassislar tayyorlash.
2.
Korxonada maxsulot ishlab chiqarish va uning taxlili
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini
tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona
rejalashtirishga yordam beradi. Iqtisodiy tahlil tizimida mahsulot ishlab chiqarish
va sotish tahlili katta o'rinni egallaydi.
Tahlilning maqsad va vazifalari
Tahlilning asosiy maqsadi - sotish hajmini oshirish, eng yuqori foyda olish,
sanoatdagi ulushni kengaytirish va raqobatchilardan ustunlikni oshirish. U sotish
hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarishni kengaytirish
uchun ilgari foydalanilmagan zaxiralardan foydalanishning eng samarali usullarini
aniqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarish va sotishni tahlil qilish vazifasi butun korxona va xususan
uning mahsulotlarining raqobatbardoshligini, shuningdek, o'zgaruvchan bozor
sharoitlarida kompaniyaning resurslarni boshqarish qobiliyatini baholashdan
iborat.
Batafsilroq tahlil vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin:
Ishlab chiqarish rejasi va sotish rejasining bajarilish darajasini baholash.
Sotish va chiqarish hajmlaridagi o'zgarishlarni o'rganish.
Bu ko'rsatkichlar dinamikasiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash.
Yetkazib berish shartnomalarini bajarish darajasini, mahsulot sifatini, ishlab
chiqarish ritmini va boshqalarni baholash.
Mahsulotlar sonini ko‘paytirish uchun xo‘jalik ichidagi zaxiralarni aniqlash.
Topilgan zahiralarni o'zlashtirishga yordam beradigan chora-tadbirlar ishlab
chiqish.
Tahlil ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin:
Ishlab chiqarish hajmlari.
Sotilgan mahsulotlar soni.
Diapazon.
Tovarlarning sifati.
Mahsulotlarning ritmi.
Tahlil texnologiyasi
Har bir ishlab chiqarishga ega bo'lgan bir qator xususiyatlar tahlil qanday
ketma-ketlikda amalga oshirilishini, qanday usullardan foydalanishni aniqlaydi.
Tahlil uchun ma'lumot manbalari kompaniyaning biznes rejalari, operatsion
jadvallari, shuningdek statistik ma'lumotlar va hisobotlar bo'lishi mumkin. Statistik
hisobotlar uchun yillik, choraklik va oylik shakllardan foydalaniladi. Moliyaviy
hisobotlar orasida zararlar, foydalar to'g'risidagi hisobotlar, mahsulotlar harakati
to'g'risidagi hisobotlar, barcha turdagi buxgalteriya hisobotlari va registrlar
qo'llaniladi. Operatsion tahlil qilish uchun birlamchi buxgalteriya hisoboti
qo'llaniladi.
Ishlab chiqarish hajmini turli usullar bilan o'lchash mumkin. Ba'zan ular pul
yoki qiymat ko'rsatkichlaridan foydalanadilar, ba'zan tabiiy va shartli ravishda
tabiiydir. Tabiiy ko'rsatkichlar mahsulot soni, tonna, litr, kvadrat yoki kubometr
mahsulotdir.
Shartli tabiiy ko'rsatkichlar tabiiy ko'rsatkichlarga yaqin. Ular har xil turdagi
mahsulotlarning ishlashini umumlashtirish uchun ishlatiladi. Misol uchun, yoqilg'i
uning kalorifik qiymatiga muvofiq an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantirilishi mumkin
va devorlarni qurish uchun materiallar g'ishtning parametrlari bo'yicha an'anaviy
ko'rsatkichlarga aylantiriladi.
Shuningdek, tahlil qilishda ma'lum hajmdagi mahsulot ishlab chiqarishda
bajariladigan ish hajmini hisobga olish kerak. Buning uchun quyidagi
ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin:
Standart soatlar - mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti miqdorini
aniqlash imkonini beradi.
Normallashtirilgan ish haqi.
Qayta ishlashning standart qiymati - ishlab chiqarish tannarxi va uni ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan materiallar va butlovchi qismlarning narxi
o'rtasidagi farqni bildiradi.
Yangi yaratilgan qiymat shartli ravishda sof va sof ishlab chiqarish
ko'rsatkichidir.
Sof ishlab chiqarish ko'rsatkichi - bu QQSsiz ulgurji narx va amortizatsiya
ajratmalarini hisobga olgan holda xarajatlar o'rtasidagi farq. Sof ishlab chiqarish -
bu pensiya jamg'armasiga va boshqa fondlarga badallar bilan ish haqi fondining
yig'indisi va korxona oladigan foyda. Shartli sof mahsulotga amortizatsiya
to'lovlari ham kiradi.
Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun zaxiralar
Ishlab chiqarish va sotish ko'rsatkichlarini tahlil qilish amalga oshiriladigan
asosiy maqsadlardan biri bu mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish imkonini
beradigan zaxiralarni aniqlashdir. Ushbu zaxiralar orasida quyidagilarni ajratib
ko'rsatish mumkin:
Uskunaning ishlashidagi smenalar sonining ko'payishi. Zaxira miqdori
qo'shimcha ish soatlari soni va bir soatda ishlab chiqarilgan o'rtacha mahsulot
sonining ko'paytmasidir.
Bir smenada yoki butun smenada ishlamay qolishga olib keladigan sabablarni
bartaraf etish.
Mavjud, lekin o'rnatilmagan uskunani ishga tushirish.
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqtni qisqartiradigan
tadbirlarni amalga oshirish.
Katta miqdordagi chiqindilarning sabablarini yo'q qiling.
Rejada belgilangan chiqindilardan foydali foydalanish.
Korxonaning moddiy resurslarini tejash.
Xodimlar sonini rejalashtirilgan darajaga ko'paytirish yoki kamaytirish,
maksimal ishlab chiqarish samaradorligini saqlab qolish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishning mehnat zichligi darajasini pasaytirish.
Qaysi zahiralarni ishlab chiqarishda ishlatish mumkinligini aniqlagandan
so'ng, foydalanish mumkin bo'lgan zaxiralarning umumiy miqdorini hisoblashingiz
kerak. Zaxira miqdorini qo'shib bo'lmaydi, chunki ular turli omillar guruhlariga
tegishli. Omillar uch guruhga bo'linadi va zaxira miqdori eng kichik bo'lgan guruh
ko'rsatma sifatida tanlanadi. Bu miqdor boshqa ikki guruh shaklida ta'minlanadi,
ya'ni uni murakkab deb atash mumkin.
Qaysi zaxiradan foydalanish mumkinligini aniqlagandan so'ng, ushbu zaxira
amalga oshirilganda ishlab chiqarish hajmining qolgan qismining zaxirasini
aniqlash kerak. Qabul qilingan miqdor kompaniya mahsulotlarini ishlab
chiqarishni ko'paytirish mumkin bo'lgan zaxira bo'ladi.
Tayyor mahsulotlarni chiqarish va sotishni tahlil qilish nafaqat kompaniya
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini oshirish, balki uni muvaffaqiyatli
sotiladigan hajmlarga ko'paytirish imkonini beradi. Faqat bu holda hajmlarning
o'sishi sotish hajmining o'sishiga to'g'ri keladi va kompaniyaga real foyda keltiradi,
uning mavqei va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi.
Respublika ishlab chikarish sanoati tarkibida hududlarning ulushi, %
Ishlab chiqaradigan sanoat
100,0
4,0
11,7
5,5
1,7
3,3
18,0
3,0
5,7
1,6
1,4
18,7
6,5
3,0
15,7
Oziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
4,7
6,5
6,6
2,6
7,3
4,0
5,2
11,7
2,9
3,4
13,9
8,6
3,6
16,6
Ichimliklar ishlab chiqarish
100,0
2,0
0,4
1,5
0,4
1,6
0,2
6,7
2,6
0,6
0,7
34,7
0,9
4,3
43,6
Tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
89,8
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
10,1
To`qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
4,2
8,9
8,5
5,0
7,4
3,0
6,8
9,9
5,3
2,8
9,9
15,0
5,6
7,7
Kiyim ishlab chiqarish
100,0
1,4
21,3
5,8
3,2
4,9
7,5
14,0
5,7
2,8
2,3
14,1
7,5
0,6
8,9
Teri va unga tegishli mahsulotlar ishlab chiqarish
100,0
0,1
36,1
0,5
0,1
3,1
2,7
10,1
12,2
0,0
5,9
4,7
16,8
0,4
7,2
Yog`och va po`kak buyumlar (mebeldan tashqari), pohol va to`qish
uchun materiallardan buyumlar ishlab chiqarish
100,0
3,1
0,8
1,5
1,9
0,3
2,5
3,0
1,4
2,2
8,4
10,6
20,1
1,6
42,6
Qog`oz va qog`oz mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
0,3
1,1
0,8
1,1
0,5
1,1
2,3
3,9
0,2
0,3
28,5
5,9
2,8
51,4
Yozilgan materiallarni nashr qilish va aks ettirish
100,0
0,2
0,3
0,4
1,0
0,5
1,1
0,4
1,9
1,0
0,1
6,5
0,7
0,1
85,8
Koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
0,1
0,1
74,6
0,0
0,0
0,0
0,1
0,0
2,9
0,0
0,3
20,2
0,0
1,7
Kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish
100,0
34,4
2,4
1,2
0,1
13,7
10,0
0,9
1,0
0,1
0,3
15,8
10,1
0,2
9,7
Asosiy farmatsevtika mahsulotlari va preparatlari ishlab chiqarish
100,0
2,9
2,2
0,3
0,1
0,0
0,1
9,4
3,9
0,8
10,7
5,8
2,5
0,1
61,3
Rezina va plastmassa buyumlar ishlab chiqarish
100,0
0,8
3,5
2,0
3,0
0,2
19,2
2,4
4,5
0,2
3,3
18,2
5,9
1,2
35,8
Boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarish
100,0
2,7
2,7
5,7
4,9
2,0
15,5
3,1
5,7
2,2
1,8
19,0
15,4
1,7
17,5
Metallurgiya sanoati
100,0
0,0
0,1
0,1
0,2
0,1
55,7
0,1
1,1
0,2
0,2
35,9
0,2
0,1
6,0
Mashina va uskunalardna tashqari tayyormetall buyumlar ishlab
chiqarish
100,0
0,5
8,5
3,1
0,6
0,8
3,8
5,0
3,4
2,7
0,9
11,8
7,0
2,9
49,0
Kompyuterlar, elektron va optik mahsulotlar ishlab chiqarish
100,0
4,1
0,1
0,1
6,1
0,5
6,0
0,2
0,8
0,1
0,0
28,1
1,0
0,0
53,0
elektr uskunalar ishlab chiqarish
100,0
1,3
6,1
0,0
3,4
0,0
1,3
3,8
4,1
0,0
0,1
11,4
1,2
0,3
67,1
Boshqa toifalarga kiritilmagan mashina va uskunalar ishlab
chiqarish
100,0
0,1
10,9
0,3
0,0
0,3
2,0
1,4
1,3
0,0
2,5
11,4
1,0
3,0
65,7
Avtotransport vositalari, treylerlar va yarim pritseplar ishlab
chiqarish
100,0
0,0
69,3
0,0
0,0
0,0
1,0
0,1
7,7
0,0
0,0
7,3
1,2
12,2
1,1
Boshqa transport uchkunalari ishlab chiqarish
100,0
0,0
21,9
4,4
0,0
0,0
0,1
1,9
0,5
0,0
0,0
2,5
25,0
0,6
43,4
Mebel ishlab chiqarish
100,0
3,9
11,2
6,6
6,2
4,5
2,0
6,1
7,6
3,4
1,7
11,6
7,2
1,8
26,2
Boshqa tayyor buyumlar ishlab chiqarish
100,0
3,1
6,1
1,0
2,7
0,1
0,1
12,7
1,7
0,0
3,9
10,4
16,5
8,2
33,5
Mashina va uskunalarni ta`mirlash va o`rnatish
100,0
0,3
0,4
3,7
3,0
2,2
1,5
0,6
0,9
4,5
0,4
4,9
1,2
1,2
75,2
Qoraqalpog`iston
Respublikasi
Andijon viloyati
Buxoro viloyati
Jizzax viloyati
Qashqadaryo
viloyati
Navoiy viloyati
Namangan
viloyati
Samarqand
viloyati
Surxondaryo
viloyati
Sirdaryo viloyati
Toshkent viloyati
Farg`ona viloyati
Xorazm viloyati
Toshkent sh.
3.
Korxonada ishlab chiqarish jarayonini oshirish yo`llari
O’zbekiston korxona korxonalari va butun xalq xo’jaligining ishlab
chiqarish faoliyati samaradorligi bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni tahlil
qilish asosida aniqlanishi mumkin.
Ularning eng muhimlari quvvat yoki mahsulot birligiga to’g’ri keladigan
kapital ko’yilmasi mikdori, mahsulot tannarxi, qo’shimcha kapital harajatlarning
qoplanish madtsati, mehnat unumdorligi, mahsulot hajmining ko’payishi hom
ashyo va materiallarning birligidan olinadign mahsulot hajmining ko’payishi
yoki bir birlik mahsulot ishlab chiqarishda ularning harajat miqdori va uning
belgilangan me’yor (reja) darajasiga nisbatan kamayishi, fond qaytimi, fond
rentabelligi, dastgohlar unumdorligi, ish vaqti fondi va korxonaning ishlab
chiqarish kuvvatidan foydalanish darajasi va boshqalardir. Ular nihoyatda ko’p
va xilma - xildir. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
•
mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari;
•
asosiy fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari;
•
aylanma fondlardan, mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari.
Mehnat resurslari deyilganda inson kuchi tushuniladi, ya’ni ishchi va
xodimlar tushuniladi. Korxona tarakqiyotining muammolari umumiy majmuida
uni xodimlar bilan ta’minlash masalasi, ularning manbalari, tayyorlash va qayta
tayyorlash shakllarini hamda ulardan oqilona foydalanish masalalarini aniqlash
alohida o’rin egallaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarini
kadrlar (xodimlar) bilan ta’minlash va ulardan oqilona foydalanish alohida
ahamiyat kasb etadi.
Xodimlar o’zlarining bilimi va ilmi, mehnat malakasi, ishlab chiqarish
tajribasi va ma’naviyati bilan ishlab chiqarish kuchlarining muhim unsuri
hisoblanadi. Ular fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, mehnat
unumdorligini, mahsulot sifatini oshirish, tannarxini pasaytirish, asosiy va
aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash orqali ishlab chiqarishning
iqtisodiy samaradorligini ta’minlaydilar.
Ishlab chiqarishida nafaqat mehnat qurollari va mehnat buyumlari
(ishlab chiqarish vositalari), balki kadrlar ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Aynan kadrlar ishlab chiqarishni boshqaradilar, joriy va istiqbolga tegishli
rejalashtirishni va bashorat qilishni amalga oshiradilar, ishlab chiqarish vositalari
va moliyaviy resurslarni harakatga keltiradilar. Kadrlarning bilimi, ilmi, kasbiy
mahorati qanchalik yuqori bo’lsa, korxona faoliyatining ishlab chiqarish —
iqtisodiy parametrlari shunchalik yuksak bo’ladi. Demak, korxona ishlab
chiqarishning ahvoli, holati, rivoji uning kadrlar potentsiali bilan belgilanadi.
Davlat kadrlar siyosatini jamiyat hayotining barcha tomonlariga raxbarlik
saviyasini oshirish bilan, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotning barcha
sohalarida jamoa tashkilotlarining rahbarlik rolini kuchaytirish bilan bevosita
bog’laydi. Davlat va nodavlat tashkilotlari kadrlar bilan ishlashni muttasil
nazorat qilib boradilar va mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda kadrlar
masalasida Prezident va Vazirlar Mahkamasining yagona yo’lidan og’ishmay
yuradilar.
Ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatining har qanday sohasida natijalilik,
samaradorlik ko’p jihatdan o’rta bo’g’in kadrlarga bog’liq. Ular rahbarlarning
eng ko’p sonli kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishga hammadan yaqinroq
turadilar. SHu boisdan respublikada o’rta bo’g’in kadrlarga adohida ahamiyat
beriladi.
Kadrlar siyosatining mazmuni, uni amalga oshirishda amal qilinadigan bir
qator tamoyillar mustaqillikka erishilgandan keyin butunlay o’zgardi. Kadrlar
ishining usullari, shakllari, bu ishga yondashishning siyosiy va tashkiliy
rahbarlik usullari haqidagi qoidalar qaytadan ishlab chiqildi.
Ma’lumki, siyosat kishilar orqali yuritiladi. Har qanday tashkiliy masalalarni
siyosatdan ajratish mumkin emas. SHu sababli, odatda xodimlarning ishchanlik
va siyosiy xislatlariga; oshkoralikka va xodimlarni ochiq-oshkora tanlashga,
rahbarlikning davomiyligiga rioya qilgan xolda ularni o’zgartirib turishga;
kadrlarga ishonishga hamda ularga nisbatan qat’iy talabchan bo’lishga;
davlatning asosiy vazifalari va xodimlarning shaxsiy kobiliyatlariga muvofiq
tarzda kadrlarni joy-joyiga qo’yishga; ularning ajoyib fazilatlari va
kamchiliklarini o’rganishga; xo’jalik va siyosiy rahyuardarning g’oyaviy-nazariy
saviyasini muttasil oshirib borishga katta ahamiyat bariladi.
Kadrlar siyosagining dolzarb muammolari Prezident asarlari va nutqlarida
nazariy jihatdan chuqur mushohada etilgan va har taraflama asoslab berilgan.
Kadrlar siyosati Oliy Majlis tomonidan ko’rib chikilmoqda, ko’pgina qonun va
qororlarda o’z ifodasini topmoqda.
1997 yilning avgust oyida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi
va ta’lim tizimining aniq strategiyasi yaratildi. Bu dasturning maqsadi - ta’lim
sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va
sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida,
yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar
tgayyorlash Milliy tizimini yaratishdir.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga asosiy fondlar juda katta ta’sir
ko’rsatadi. Asosiy fond deb, ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt bevosita va
bilvosita qatnashib, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan va tabiiy
qiymatini saqlagan holda o’z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsuloga
qisman o’tkazadiganya mehnat vositalariga aytiladi. Ular ish bajarishda, xizmat
ko’rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar, ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadilar, mehnat buyumlari va
tayyor maxsulotlarni saqlash va ularni bir o’rindan ikkinchi o’ringa tashish kabi
ishlarni bajaradilar. Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, rejalashtirish,
hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini ifodalash uchun juda
ko’p ko’rsatkichlar kerak bo’ladi. Ularni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin:
