SANOAT KORXONALARINI RIVOJLANTIRISH STRATEGIYASINI
SHAKLLANTIRISH
2.1. Korxona strategiyasining mazmuni va mohiyati
2.2.Korxonalarning bozordagi strategiyasi
2.3.Ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirish strategiyasining shakl va
bosqichlari
2.4.Korxonaning tashkiliy tuzilmasi va uning samaradorlik mezonlari
2.5.Korxona faoliyatini rejalashtirish
2.1.
Korxona strategiyasining mazmuni va mohiyati
Strategiya -
umumiy tarzda firmaning mavqeini mustaxkamlash,
iste’molchilarning talablarini qondirish va qo`yilgan maqsadlarga erishishga
qaratilgan boshqarish rejasidir. Aniq strategiyani tanlash - rivojlanishning mumkin
bo‘lgan turli yo‘llari va usullari ichidan eng maqbulini tanlab olish demakdir.
Xozirgi O‘zbekiston xududida rudadan metal olish 4-5 ming yildan ziyod
tarixga ega.
Qadimda misdan turli buyumlar tayyorlangan. Keyinrok rudadagi
metallardan qalay, kumush, oltin va boshqalarni eritish, kuyish va qizdirib ishlash
o‘zlashtirilgan, dastlabki tanga pullar zarb kilingan. Ilk o‘rta asrlarda Farg‘onada,
Zarafshon, Chirchiq, Oxangaron vodiylaridagi bir qancha xududlarda zargarlik,
misgarlik, temirchilik, degrezlik, rixtagarlik rivojlangan.Rux, surma, margimush,
vismut, kobalt kabi rangli metallar ma’lum b o‘lmasada, ularning qotishmalaridan
keng foydalanilgan.
Kora metallurgiya soxasida faoliyat ko‘rsatayotgan yagona korxona
Bekobod shaxridagi "O‘zbekiston metallurgiya kombinati" Aksiyadorlik ishlab
chiqarish birlashmasidir. Unda po‘lat va po‘lat prokatlar, turli aylanma xajmdagi
po‘lat soqqalar, va po‘lat trubalar hamda chiroyli va bejirim sirli idishlar ishlab
chiqariladi.
Rangli metallurgiya - respublika metallurgiyasining eng muhim, yetakchi
tarmoqlaridan biri xisoblanadi. Sanoatning bu turi O‘zbekistonda XX asrning 25-
yillaridan jadal rivojlana boshladi. Rangli, nodir va kimmatbaxo metal (mis,
qo‘rg‘oshin, rux, volfram, molibden, kumush, oltin, simob) konlari topildi.
Jizzax viloyatida O‘zqulok qo‘rg‘oshin-rux koni, Surxondaryo viloyatida
Xonrizm kon boyitish korxonasi quriladi.
Olmaliq kon- metallurgiya kombinatida mis, rux, sulfat kislotasi va yo‘ldosh
elementlarni ishlab chiqarish ko‘paytirildi.
Metallurgiya soxasida faoliyat olib borayotgan bu korxonalar uzoq muddatli
rejalar asosida uzining strategiyasini ishlab chiqib, mamlakatimiz taraqqiyotida o’z
hissasini qo’shib kelmoqda.
Strategiyani tushunishda ikkita qarama-qarshi nuqtai nazar mavjud.
Birinchi holda, strategiya ma’lum bir maqsadga erishish uchun aniq uzoq
muddatli rejadir, strategiyani ishlab chiqish esa ma’lum maqsadni topish va uzoq
muddatli rejani tuzish jarayonidir. Ushbu yondoshish, sodir bo‘layotgan barcha
o‘zgarishlar oldindan aytib bo‘ladigan, atrof-muhitda ro‘y beradigan jarayonlar
tabiatan deterministik bo‘lib, ularni to‘liq boshqarish va boshqarishga imkon
berishiga asoslanadi.
Ikkinchi holda, strategiya korxona faoliyatining ko‘lami, vositalari va
shakliga, ichki ishlab chiqarish munosabatlari tizimiga, shuningdek kompaniyaning
atrof-muhitdagi mavqeiga bog‘liq bo‘lgan uzoq muddatli, sifat jihatdan aniqlangan
rivojlanish yo`nalishini anglatadi. Ushbu tushuncha bilan strategiyani umumiy
ma’noda tanlangan faoliyat yo`nalishi sifatida tavsiflash mumkin, uning faoliyati
tashkilotni o‘z maqsadlariga erishishiga olib kelishi kerak.
Moslashuvchan avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish (MAICh) - bu
texnik vositalar va texnik maqsadlar doirasida o‘zboshimchalik bilan
nomenklaturaning yangi mahsulotlarini ishlab chiqarishga o‘tish uchun zarur
bo‘lgan hollarda, ishlab chiqarish jarayonini va to‘xtovsiz uskunalarni
to‘xtatmasdan, bir xil uskunada qisqa vaqt ichida va eng kam xarajat bilan ishlab
chiqarish imkonini beradigan ishlab chiqarish uskunalar.
Moslashuvchan ishlab chiqarishning an’anaviylarga nisbatan
afzalliklari:
- ishlab chiqarish harakatchanligini oshirish;
- yangi mahsulotlarni ishlab chiqish vaqtini qisqartirish;
- mehnat unumdorligini oshirish;
- ishlab chiqarish tsiklini qisqartirish;
- ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish
Asosiy ko‘rsatkich - moslashuvchanlik darajasi yangi mahsulotlarni ishlab
chiqarishga o‘tish jarayonida vaqt va zarur qo‘shimcha xarajatlar, shuningdek, keng
mahsulot turiga qarab aniqlanishi mumkin.
Birinchi turdagi strategiyaning misoli - ma’lum bir mahsulotni ishlab
chiqarishning uzoq muddatli rejasi, unda har bir vaqt uchun ishlab chiqarish hajmi
va hajmi belgilanadi.
Ikkinchi turdagi strategiyalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- bozorda sotish ulushini narxni pasaytirmasdan 35% gacha (shartli
ravishda) oshirish;
- raqib tomonidan boshqariladigan tarqatish tarmoqlariga kirish.
Sog‘lom strategiya
Taklif qilingan
Amalga oshirilgan
strategiya
strategiya
Amalga oshirilib bo‘lmaydigan
Shoshilinch strategiya stategiya
Rasm 2.1 - Strategiyaning elementlari
Strategiyaning asosiy elementlari. Ish hayotida strategiya deganda
tashkilotning maqsadlariga qanday erishish, uning muammolarini hal qilish va
buning uchun zarur bo‘lgan cheklangan resurslar ajratish tushunchasi tushuniladi.
Bunday kontseptsiya (ikkinchi tur strategiyasiga muvofiq) bir nechta elementlarni
o‘z ichiga oladi (2.1-rasm).
2.2 –rasm. Strategiya variantlari
Hisoblangan va amalga oshirilgan strategiya. Odatda, bir necha yillarga
mo‘ljallangan strategiya ishlab chiqilib, har xil turdagi loyihalarda, dasturlarda,
amaliy harakatlarda aniqlanadi va ularni amalga oshirish jarayonida amalga
oshiriladi. Korxonaning strategiyasini yaratish uchun zarur bo‘lgan-ko‘p
odamlarning mehnat va vaqt sarf-xarajatlari uni tez-tez o‘zgartirishga yoki jiddiy
ravishda o‘zgartirishga imkon bermaydi. Shuning uchun u juda umumiy ma’noda
ifodalangan. Bu mo‘ljallangan strategiya (2.2-rasm).
Korxona strategiyasi - bu harakat rejasi bo‘lib, uning maqsadi
raqobatchilarga qarshi kurashda kompaniyaning mavqeini yaxshilashdir. Qoida
tariqasida, u korxonaning yuqori rahbariyati tomonidan ishlab chiqilgan va mavjud
resurslardan foydalangan holda korxona maqsadlariga erishish yo‘llarini belgilaydi.
Strategiya - bu korxonaning keng umumiy tushunchasi, umumiy harakatlar
dasturi, shu jumladan yakuniy maqsadlarga erishish uchun resurslarni taqsimlash.
Strategiya - bu kompaniyaning nimaga erishmoqchi yoki nimaga erishmoqchi
ekanligini ko‘rsatadigan asosiy maqsadlar va kompleks chora-tadbirlarning
tanlovidir.
Korxona strategiyasini ishlab chiqish ikkita asosiy elementni o‘rganishni
talab qiladi:
1)
tashqi muhitni baholash;
2)
korxonaning ichki resurslarini baholash.
Siyosat
Tashkiliy qoidalar
Maqsadlar
Strategik ishlash
Rejalar
Mavjud resurslarni hisobga olgan xolda
aniq xarakatlar
STRATEGIYA
Strategiya bu tashkilot vazifalari va maqsadlariga erishish uchun
foydalaniladigan tashkiliy harakatlar va boshqaruv yondashuvlarining tasviridir.
Strategiyalar bir nechta farqlovchi xususiyatlarga ega.
1. Strategiyani ishlab chiqish jarayoni har qanday shoshilinch harakatlar
bilan tugamaydi. Odatda bu kompaniyaning mavqeini o‘sishi va
mustahkamlanishini ta’minlaydigan umumiy yo`nalishlarni belgilash bilan
yakunlanadi.
2.Formullangan strategiya qidirish usulidan foydalangan holda strategik
loyihalarni ishlab chiqish uchun ishlatilishi kerak. Qidiruvda strategiyaning roli
quyidagilardan iborat:
1.
Muayyan saytlar va imkoniyatlar haqida o‘ylashga yordam berish;
2. Strategiyaga mos kelmaydigan barcha boshqa imkoniyatlarni rad etish.
3. Haqiqiy rivojlanish yo‘nalishi tashkilotni kerakli voqealarga olib kelishi
bilan strategiyaga ehtiyoj yo‘qoladi.
4. Strategiyani shakllantirish jarayonida aniq faoliyatni tuzishda ochiladigan
barcha imkoniyatlarni oldindan aytib bo‘lmaydi.
5. Strategiyadan muvaffaqiyatli foydalanish amalga oshirilmaydi.
6. Strategiyalar va taqqoslashlar ikki xil narsadir.
Belgilangan belgi - bu firma erishmoqchi bo‘lgan maqsad va strategiya bu
maqsadga erishish vositasidir. Belgilar qarorlarni qabul qilishning yuqori
darajasidir. Bir qator mezonlar bilan asoslanadigan strategiya, agar tashkilot
ko‘rsatmalari o‘zgarsa, bunday bo‘lmaydi.
7. Nihoyat, strategiya va mezonlar bir-birini almashtiradi. Bir vaqtning
o‘zida ishlashning ba’zi parametrlari kompaniya uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat
qiladi, boshqasida esa uning strategiyasi bo‘ladi. Qo‘llanmalar va strategiyalar
tashkilot ichida ishlab chiqilganligi sababli, iyerarxiya paydo bo‘ladi:
strategiyaning boshqaruv elementlarining yuqori darajalarida bo‘lgan narsalar, quyi
darajalarda esa ko‘rsatmalarga aylanadi.
2.2.
Korxonalarning bozordagi strategiyasi
Strategiya bu umumiy yo`nalish, boshqarish usuli, qoidalar va printsiplar
to‘plami bo‘lib, ularni boshqarish marketing va sohani tahlilidan foydalangan holda
korxona potentsialining real imkoniyatlariga asoslangan barqaror raqobat
pozitsiyalariga erishishni ta’minlaydi. Barcha korxonalar uchun yagona strategiya
mavjud emas. Biroq, har bir korxonaning strategiyasi mos keladigan ba’zi bir
muhim jihatlar, shuningdek umumiy tizim mavjud. Korxonani rivojlantirishning
har qanday yo`nalishi bo‘yicha strategik qarorlarni qabul qilishning uchta
yo`nalishi:
1. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga e’tibor qaratish;
2. Ishlab chiqarishga ixtisoslashish;
3. Bozorning ma’lum bir segmentida ustunlik.
Bundan tashqari, beshta asosiy strategik element mavjud, ularning
holati strategiyaning aniq belgilangan turini belgilaydi:
a) faoliyat sohasi (sohaga bog‘liqligi);
b) mahsulot;
c) bozor;
d) raqobatdosh ustunliklar (sohadagi vaziyat);
d) texnologiya.
Strategiyalar quyidagi bloklarda tasniflanadi.
Korxonani rivojlantirishning eng keng tarqalgan variantlarini tavsiflovchi
asosiy strategiyalar.
Tashkilotning o‘sish strategiyalari quyidagi yo‘nalishlarni aniqlaydi:
mahsulot yoki bozorni rivojlantirishni o‘z ichiga oladigan konsentrasiyalangan
o‘sish; teskari, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki gorizontal integratsiya asosida korxonaning
rivojlanishini ta’minlaydigan integratsiyalashgan o‘sish. Ko‘p tarmoqli o‘sish
boshqa sohalarga kirib borishga asoslangan rivojlanishni o‘z ichiga oladi.
Kamaytirish strategiyasi korxona bo‘linmalaridan birini yopish yoki
sotishni yoki "yig`im-terimni" (umumiy daromadni ko‘paytirish uchun foydasiz
biznesni bosqichma-bosqich qisqartirishni) o‘z ichiga oladi.
Kombinatsiyalangan strategiya tarkibiy bo‘linmalar va tovarlar ichida
individual asosiy strategiyalarni birlashtirishdan iborat.
Raqobat ustunligiga erishish strategiyalari.
Shu bilan birga, raqobatdosh ustunlik deganda korxonaning noyob aktivlari
yoki faoliyat sohasidagi maxsus vakolatlar tushuniladi. Ular quyidagilarni o‘z
ichiga oladi: ishlab chiqarishning past tannarxi asosida shakllanadigan xarajatlarni
minimallashtirish strategiyasi; mahsulotlar, xizmatlar, xodimlar, imidj
raqobatchilarining farqlarini hisobga olgan holda tuzilgan differentsiatsiya
strategiyasi; mahsulot iste’molchi segmenti uchun mahsulot (xizmat) ning o‘ziga
xos xususiyatlariga ega deb faraz qilib, diqqatni jamlash strategiyasi; tashkilotning
yuqori raqobatdoshligini ta’minlaydigan yangi mahsulotlar yoki texnologiyalarni
yaratishga yo`naltirilgan innovatsion strategiya; monopoliya ishlab
chiqaruvchisining vaqtincha maqomini olish uchun tezkor javob choralari
strategiyasi; sinergik harakatlarga asoslangan sinergiya strategiyasi.
Xatti-harakatlarning raqobatbardosh strategiyalari, bu raqobat muhitini,
raqobat kuchlari tarkibini tahlil qilish asosida korxona xatti-harakatlarini oqlaydi.
U bozorda etakchi mavqega ega bo‘lgan bozor etakchisidan iborat. Bundan
tashqari, tashkilot quyidagi raqobat strategiyalaridan foydalanishi mumkin: yangi
mahsulotlarni yaratish qobiliyatiga asoslangan innovatsiya; mavjud vaziyatni
maqbul narx darajasi hisobiga birlashtirishga yo‘naltirilgan konsolidatsiya;
Raqobatchiga zarba berish zarurligidan kelib chiqadigan qarama-qarshilik
(narxlarni tartibga solish, mahsulotni ilgari surish va boshqalar), uning tanqidi,
etkazib beruvchilar va distribyutorlarning ta’siri va boshqalar tufayli raqobatchini
tashvishga solishi.
Bozor sharoitiga ta’sir qiladigan kompaniyalar, etarli raqobatbardoshlik
bilan tavsiflanadi, ammo bozor yetakchisi mavqeini egallamaydi. Ko‘pincha ular
quyidagi strategiyalardan foydalanadilar: etakchiga hujum qilish, agar uning ba’zi
kamchiliklari aniqlansa, amalga oshiriladi; kuchsiz va kichiqroq raqibga hujum
qilish. Raqobatchining xulq-atvori, bu uning bozor ulushini saqlab qolishga
qaratilgan. Ularning munosib bozor o‘rnini biladigan korxonalar uchun raqobat
strategiyasi bozorning hali raqobatchilar tomonidan band bo‘lmagan qismlarini
qidirish va bosib olish bilan tavsiflanadi.
Funktsional strategiyalar. Bularga korxonaning potentsialini shakllantirish
va rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlarini aniqlaydigan ishlab
chiqarish strategiyalari kiradi. Texnologik strategiyalar - bu yangi jarayonlarni
ishlab chiqish va amalga oshirishga imkon beradigan printsiplar va tashkiliy
yechimlar to`plami. Nano- va biotexnologiyadan foydalanishni o‘z ichiga olgan
texnologik usulni joriy etish istiqbolli hisoblanadi. Texnologik rejimga o‘tish, shu
jumladan ishlab chiqarishda axborot texnologiyalaridan foydalanish ham
muhimdir. Ushbu yo`nalish doirasida resurslarni samarali jalb qilish va ulardan
foydalanishni o‘z ichiga olgan resurs strategiyalari ishlab chiqilgan. Bularga
quyidagilar kiradi: kerakli darajani belgilaydigan foyda strategiyasi, uni olishning
asosiy manbalari, olish davri, uni oshirish usullari. Korxona va uning mahsuloti
hayot tsiklining barcha bosqichlarida tashkiliy, ijtimoiy, psixologik omillardan
foydalangan holda tizimli yondashuv orqali muammoni hal qilishni o‘z ichiga
olgan sifatli strategiyalar.
Moliyaviy strategiya korxona tomonidan pul mablag‘larini jalb qilish,
mablag`larni shakllantirish va ularni turli ehtiyojlar uchun taqsimlash
tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Bunga debitorlik qarzdorliklari, xarajatlari,
moliyaviy xavf-hatarlardan himoya qilishni boshqarish kiradi. Kadrlar strategiyasi
o‘z ichiga kompaniyani ma’lum bir malakaga ega bo‘lgan xodimlar bilan
ta’minlash, zarur miqdordagi ishlarni taqdim etish, ularning ijodiy salohiyatini
ochishga hissa qo‘shish va hokazolarni o‘z ichiga oladi.
Marketingni boshqarish strategiyasi. Bu bozorni segmentatsiyalash,
tovarlar sifatini oshirish, resurslarni tejash, ishlab chiqarishni rivojlantirish,
raqobatbardoshlikni oshirish va boshqalar bo‘yicha chora-tadbirlar majmui sifatida
qaraladi. Strategiyalarni shakllantirish korxonaning potentsialini va u hozirda
ishlayotgan va kelajakda yuqori darajada ishlaydigan tashqi muhitni ob’yektiv
tahliliga asoslanadi.
2.3.
Ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirish strategiyasining shakl
va bosqichlari
Tovarlarning ko‘pligi va bu borada raqobatning kuchayishi natijasida yuzaga
kelgan o‘zgarishlar, kompaniyadan ma’lum iste’molchiga e’tibor berishini va
ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqarishni tashkil etishning
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishni talab qiladi.
Rivojlanish strategiyasini tanlashga ta’sir qiluvchi birinchi omil bu
korxonaning tashqi muhiti. Korxonaning maqsadlariga erishish uchun ular
strategiya amalga oshirilgunga qadar vujudga keladigan vaziyatda real bo‘lishi
kerak. Shuning uchun atrof-muhit omillarini har birini hisobga olish kerak.
Xususiyatlarning birinchi guruhi sizga korxonaning tashqi muhitini ishlab
chiqarishni tashkil etishni rivojlantirish uchun dasturni tanlash va vaqtiga ta’sirini
baholashga imkon beradi. Asosiy atrof-muhit o‘zgaruvchilari quyidagilardir: uning
barqarorligi va noaniqligi, mahsulotga talabning o‘zgarishi, iqtisodiy aloqalarning
ishonchliligi va kengligi, raqobat darajasi, mintaqaviy xususiyatlar va boshqalar.
Tashqi muhitning tahlili savolga javob berishga imkon beradi: korxonada qanday
rivojlanish imkoniyatlari mavjud?
Ishlab chiqarishni tashkil etishning rivojlanish strategiyasini belgilovchi
ikkinchi omil - bu korxonaning tashkiliy salohiyati.
Tashkiliy potentsial ishlab chiqarishni tashkil etishning rivojlanish
strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun mavjud resurslar va
imkoniyatlarning umumiy xususiyatini tavsiflaydi. Tashkiliy potentsialning
xususiyatlari strategik tanlovga ta’sir ko‘rsatadigan korxonaning oltita asosiy
xususiyatlarini aniqlaydi: uning hajmi, zaxira resurslari miqdori, ishlab chiqarish
va mehnatni tashkil qilishning progressiv usullari, xodimlarning innovatsiyalarga
tayyorligi, o‘zgarishlarni tashkil etish tajribasi va uning tashkiliy tuzilishi.
Belgilangan o‘zgaruvchilar tahlili bizga korxonani ishlab chiqarishni tashkil etish
sohasidagi asosiy afzalliklarini, iqtisodiy manevr imkoniyatlarini baholashga,
qarshilikni engib o‘tish usullarini va o‘zgarish strategiyasini tanlashga imkon
beradi.
Uchinchi baholangan omil - bu korxonaning imidji yoki moliyaviy va
axborot obro`sidir. Barqaror moliyaviy holat sizga yirik investorlarni jalb qilish,
tavakkalchilik loyihalarini ishlab chiqish va boshqalar uchun kompaniyaga bo‘lgan
ishonchdan foydalanishga imkon beradi. Korxonaning axborot obro‘si uning
sotilish bozoridagi mavqeini saqlash va mustahkamlashga yordam beradi. Korxona
imidjining asosiy o‘zgaruvchilari quyidagilardir: to‘lov qobiliyati, shartnomaviy
munosabatlarning kontragenti sifatida ishonchliligi, mahsulot sifati va boshqalar.
Ushbu xususiyatlarning maqbul qiymatlari barqarorlikni saqlashga va korxona
hayotiyligini oshirishga qaratilgan tadbirlarni tanlashda ko‘rsatma beradi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishni rivojlantirish strategiyasini tanlashning
asosiy parametrlari va omillarini baholaganimizdan so‘ng, tashkiliy o‘zgartirishlar
dasturini tayyorlashga kirishamiz (2.3-rasm).
Strategiyani ishlab chiqish korxonaning tashqi muhiti prognozlarini tahlil
qilish va
rivojlanish
imkoniyatlarini
aniqlash
bilan
boshlanadi.
Keyin, korxonaning barqarorligi baholanadi. Olingan ma’lumotlar bozor
talablariga moslashishning mumkin bo‘lgan usullarini tanlash va iqtisodiy
manevrning ruxsat etilgan chegaralarini aniqlash uchun ishlatiladi. Strategiyani
tanlash korxonaning tashkiliy salohiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi va
rivojlanish dasturini moliyaviy va mehnat resurslari bilan ta’minlaydi.
Ishlab chiqarishni tashkil etish sohasidagi sanoat korxonalarining
siyosatining tahlili ishlab chiqarish tizimini qayta tashkil etishning eng ko‘p
ishlatiladigan beshta strategiyasini aniqlashga imkon beradi:
1. Imkoniyat strategiyasi.
2. Tashkiliy tuzilmani markazlashtirmaslik va ichki muvofiqlashtirish va
nazorat mexanizmini kuchaytirish strategiyasi.
3. Sinxronlashtirilgan ishlab chiqarish strategiyasi.
4. Moddiy oqimlarni birlashtirish strategiyasi.
5. Mehnatni insoniylashtirish strategiyasi.
Imkoniyatlarni rivojlantirish strategiyasi. Ushbu strategiya korxonalar
tomonidan
Tashkiliy tuzilmani markazlashtirmaslik va ichki muvofiqlashtirish,
nazorat mexanizmini kuchaytirish strategiyasi. Bunday tashkiliy qayta qurishning
maqsadi - boshqaruvni boshqarishning umumiy siyosati doirasida keraksiz
boshqaruv aloqalarini yo‘q qilish va ularning funktsiyalarini quyi darajalarga
o‘tkazish va xodimlarni korxonalarni boshqarishdagi ishtirokini oshirish.
Sinxron ishlab chiqarish strategiyasi. Ushbu strategiya kompaniyani "aniq
talab" va minimal zaxiralar bilan ishlab chiqarishni tashkil etishga yo‘naltirilgan.
Sinxron ishlab chiqarish strategiyasi birinchi bo‘lib Toyota kompaniyasi
(Yaponiya) tomonidan ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan. Hozirgi kunda u
AQSh, Germaniya, Frantsiyadagi ko‘plab kompaniyalar tomonidan qo‘llaniladi.
Moddiy oqimlarni integratsiyalashtirish strategiyasi. Buyurtmani qabul
qilingan paytdan boshlab iste’molchiga etkazish vaqtigacha bajarilishini nazorat
qilishning tashkiliy mexanizmini yaratishni o‘z ichiga oladi. Ushbu strategiyaga
muvofiq, ishlab chiqarishni tashkil etish yagona oqimli tizim, shu jumladan xom
ashyo manbai, ishlov berish bosqichlari va yakuniy mahsulotni taqsimlashni o‘z
ichiga olgan material oqimlari harakati ustidan nazoratni ta’minlaydigan tarzda
qurilgan.
Mehnatni insonparvarlashtirish strategiyasi insonning mashina bilan o‘zaro
munosabatlaridagi salbiy hodisalarni bartaraf etish, mehnat jarayonlarining sifatini
ta’minlash va xodimni faollashtirish maqsadida ishlab chiqarishni qayta tashkil
etish bo‘yicha qator tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Belgilangan strategiyalar bir-birini to‘ldiradi. Ularda taklif qilingan strategik
qarorlar ishlab chiqarish tizimini qayta qurish bo‘yicha kompleks dasturni
shakllantirish uchun asos bo‘lishi mumkin.
Quyidagi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish orqali ishlab
chiqarishni tashkil qilishning tuzilishi, shakllari va usullarini ataylab o‘zgartirish
orqali amalga oshiriladi.
1. Ishlab chiqarish moslashuvchanligini oshirish dasturi moslashuvchan
ishlab chiqarishni shakllantirish bilan bog‘liq tashkiliy, texnik va texnologik
echimlarni yaratish va o‘zaro muvofiqlashtirish bo‘yicha harakatlarning
umumiyligini tavsiflaydi. Ushbu dasturni ishlab chiqish tizimning
moslashuvchanligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amaliy amalga oshirish
bo‘yicha qarorlarni qabul qilish jarayoni bilan bog‘liq va quyidagilarni o‘z ichiga
oladi: tashkiliy moslashuvchanlikni namoyon bo‘lishining asosiy shakllarini va uni
oshirish yo‘nalishlarini aniqlash; tizim moslashuvchanligini baholash, tahlil qilish
va rejalashtirishga, moslashuvchan ishlab chiqarishni shakllantirishga uslubiy
yondashuvni ishlab chiqish.
2. Ishlab chiqarishni sinxronlashtirish dasturi iste’molchi talabining
o‘zgarishiga tezda javob beradigan ishlab chiqarish tizimini tashkil etish bo‘yicha
harakatlar majmuasini belgilaydi. Bunday holda, mahsulot nomenklaturasi, hajmi
va muddati buyurtmachi tomonidan belgilanadi; Qabul qiluvchilarni ishlab
chiqarish bilan sinxron (bir vaqtning o‘zida) va ishlab chiqarishni o`rnatish bilan
sinxronlashtirilishi ta’minlanadi. Ushbu dastur quyidagi muammolarni hal qilishni
o‘z ichiga oladi: individual bosqichlar va ishlarni sinxronlashtirish usullarini
aniqlash; sinxron ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va qoidalarini belgilash,
uni amalga oshirish uchun strategik alternativalarni shakllantirish.
3. Korxona materiallarini boshqarish dasturi material oqimini boshqarish
tizimini shakllantirish bo‘yicha o‘zaro bog‘liq ishlarning to‘plamini tavsiflaydi.
Uni amalga oshirish ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda logistik
yondashuvni shakllantirishni o‘z ichiga oladi; ishlab chiqarish logistika tizimini
rivojlantirish va tamoyillarini asoslash; funktsiyalarni aniqlash va materiallarni
sotib olish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bosqichlarini qamrab oladigan,
material oqimini boshqarish tizimini rivojlantirish.
4.
Sifatni yaxshilash dasturi ishlarni qayta rejalashtirish va ish sharoitini
yaxshilash bo‘yicha o‘zaro bog‘liq ishlarning kompleksini tavsiflaydi: mehnatni
boyitish, mehnat majburiyatlarini kengaytirish, qarorlarni qabul qilishda katta
vakolatlar berish; o‘zini o‘zi boshqarish brigadalarini shakllantirish.
2.4-rasm. Strategik menejment jarayoni
Strategik boshqaruvning asosiy bosqichlari.
Strategik boshqaruvning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.
Biznes sohasini aniqlash va firmaning asosiy maqsadini ishlab chiqish.
2.
Firmaning asl maqsadini alohida uzoq muddatli va qisqa muddatli
faoliyat maqsadlariga aylantirish.
3.
Faoliyat maqsadlariga erishish strategiyasini belgilash.
4.
Strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish
1-bosqich
Zarurat
bolganda
qayta ko’rib
2-bosqich
3-bosqich
4-bosqich
5-bosqich
Zarurat
bolganda
qayta ko’rib
Yaxshilanish
Yaxshilanish
Zarurat bolganda
1- 4-bosqichlarga
qaytish
5.
Faoliyatni baholash, vaziyatni ko‘zatib borish va
unga
to‘zatishlar kiritish.
Bu bosqichlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik 2.4-rasmda ko‘rsatilgan.
2.4. Korxonaning tashkiliy tuzilishi va uning samaradorligi mezonlari
Korxonaning tarkibi - bu yagona iqtisodiy ob’yektni qoldirib, ichki
aloqalarning tarkibi va nisbati: ustaxonalar, bo‘limlar, bo‘limlar, laboratoriyalar va
boshqa bo‘linmalar. Korxonaning umumiy, ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishini
ajratib ko‘rsatish.
Umumiy tashkiliy tuzilish deganda mehnat taqsimoti jarayonida ajratib
qo‘yilgan bir-biriga bog`langan birliklar tushuniladi. Tashkiliy tuzilma
korxonaning tuzilishiga, boshqaruv ob’yektlarining ko‘lami va funktsional
maqsadiga mos kelishi kerak. Bu menejment sohasida mehnat taqsimoti va
kooperatsiyasining shaklini ifodalaydi va korxona faoliyatiga faol ta’sir ko‘rsatadi.
Tashkiliy tuzilmani tanlash korxonaning maqsadlari va aniq ish sharoitlariga
asoslanadi.
Tashkiliy tuzilmalarni qurishning asosiy printsiplari:
1. Miqdoriy, birliklar vazifani hal qilish uchun zarur bo‘lgan eng maqbul
odamlardan, shuningdek ularni to‘g‘ri boshqarish qobiliyatidan tashkil topgan deb
faraz qilsak;
2. Vaqtincha, vaqt cheklangan muammoni hal qilish ehtiyojidan kelib
chiqqan holda, shuningdek texnologik ehtiyoj (smenali yoki smenali ish);
3. Texnologik, ishlab chiqarish jarayoni yoki uning nisbatan mustaqil
qismlari birliklarni yaratishga asos bo‘lganda;
4. Ijodiy muammolarni hal qilish uchun tegishli mutaxassisliklarga ega
odamlarni birlashtirish zaruriyatiga asoslangan professional;
5. Boshqaruv tuzilmasining maqsad va strategiyaga muvofiqligi;
6. tuzilish va boshqaruv funktsiyalarining birligi;
7. Boshqarish funktsiyalarini markazlashtirish, ixtisoslashtirish
va
integratsiyalashuv boshqaruv tizimida oqilona uyg`unlik;
8. Menejmentning
tashkiliy tuzilmasining korxonaning
ishlab
chiqarish tuzilmasi bilan o‘zaro bog‘liqligi;
9. Ma’lumotlarni
to`plash va
qayta
ishlash
tizimining
boshqaruvning tashkiliy tuzilmasiga muvofiqligi.
Funktsional printsipdan foydalanish tashkilotning asosiy yo‘nalishlari va
yo‘nalishlarini aks ettiradigan funktsiyalarga asoslanganligini anglatadi.
Quyidagicha ajralib turadi boshqaruv funktsiyalari guruhlari: asosiy, sanoat, guruh
va o‘ziga xos.
Funktsional organning o‘z vakolatlari doirasidagi ko‘rsatmalari ishlab
chiqarish bo‘linmalari uchun majburiydir.
Afzalliklari: samarali aloqa mumkin.
Kamchiliklari: qarama-qarshi yo‘nalishlarni olish, ustuvor vazifalarni
bajarish uchun kurash, funktsiyalar va boshqarish bo‘linishining murakkabligi,
boshqaruvning moslashuvchanligi yo‘qligi.
Qattiq funktsional tashkiliy tuzilmalarni (funktsional asosda qurilgan) va
bo‘linuvchi (yarim avtonom birliklar to`plami shaklida qurilgan) farqlash. Ularning
qattiqligi chegaralarning o‘zgarmasligi, kiruvchi elementlar to‘plami va
bog‘lanishlarning qattiqligi bilan belgilanadi. Funktsional struktura cheklangan
assortimentdagi barqaror ishlab chiqarishga ega bo‘lgan korxonalar uchun samarali
tashkiliy shakldir.
Chiziqli tashkiliy tuzilish xarakterlanadi
Bo‘limlarda barcha boshqaruv funktsiyalariga ega bo‘lgan va bitta odamni
boshqarish jamlangan bosh mavjud (2.4-rasm).
Rahbar va ijrochi o‘rtasida oraliq aloqalar mavjud emas. Menejerlarning
qat’iy iyerarxiyasi shakllantirilmoqda (uchastka ustasi, do‘kon menejeri, korxona
direktori). Ushbu tuzilish oddiy ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan kichiq va
o‘rta korxonalar tomonidan qo‘llaniladi.
Afzalliklari: boshqaruvning birligi va ravshanligi, shaxsiy javobgarlik,
kompetentsiyani rag‘batlantirish.
2.4-rasm. Korxonaning chiziqli tashkiliy tuzilishi
Kamchiliklari: rahbarning kompetentsiyasiga yuqori talablar, axborotni
uzatish vaqtining ko‘payishi, qarorlarni qabul qilishda xolislik yo‘qligi, qabul
qilingan qarorlarni bajarish samaradorligining pastligi, ijrochilar buxgalteriya
hisobi va nazorati bo‘yicha qo`shimcha ishlarni bajarishga majbur.
Tarkibiy rahbar uchun qarorlar va hujjatlarni tayyorlash uchun xodimlarning
mutaxassislari mavjudligini tarmoqning bosh tashkiliy tuzilmasi nazarda tutadi.
Apparat xodimlari maslahat, nazorat va boshqa vakolatlarga ega. Bunday
struktura o‘rta korxonalarda qo‘llaniladi.
Afzalliklari: rahbar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning vakolatlari
oshadi, boshqaruv funktsiyalarining takrorlanishi yo‘q qilinadi.
Kamchiliklari asosan chiziqli tashkiliy tuzilish bilan bir xil.
Chiziqli-funktsional tashkiliy tuzilma chiziqli va funktsional rahbarlarning
rollarini ajratishni o‘z ichiga oladi (2.5-rasm).
BOSH DIREKTOR
Ishlab chiqarish raxbari
Savdo bo’yicha raxbar
Moliya direktori
Chiziqli raxbar
Chiziqli raxbar
Chiziqli raxbar
Marketing direktori
Chiziqli raxbar
Rasm 2.5 Chiziqli funktsional tashkiliy tuzilma
Shunday qilib, funktsional xizmatlar liniya menejerlari uchun echimlar
tayyorlaydi. Korxona qanchalik katta bo‘lsa, u murakkabroq faoliyat bilan
shug‘ullanadi, shunchalik ko‘p tarmoqli apparatga ega bo‘lishi kerak.
Afzalliklari: vakolatli qaror qabul qilish qobiliyatini kengaytirish, ishlab
chiqarishning texnologik masalalarini hal qilish vaqtini qisqartirish. Kamchiliklari:
funktsional va chiziqli menejerlarning munosabatlaridagi qiyinchiliklar.
Bo‘linmaning tashkiliy tuzilmasi tarkibiy tuzilmalarning o‘z faoliyati
natijalari bo‘yicha sezilarli darajada mustaqilligini o‘z ichiga oladi .
Bunday boshqaruv ko‘plab mustaqil bo‘linmalardan (bo‘limlardan) iborat
yirik korxonaga xosdir. Bu faoliyati tashkilot maqsadlariga erishish uchun
bo`ysunadigan korxonalarning alohida guruhi. Korporatsiyaning bo‘linma
boshqaruv tuzilmasi boshida strategik markaz bo‘lib xizmat qiladigan bosh
menejerning qarorgohi va idorasi joylashgan. Ushbu struktura to`rtta versiyada
qurilishi mumkin.
Hududiy variant ushbu bo‘lim mintaqaning ehtiyojlari uchun mahsulot ishlab
chiqarishga ixtisoslashganligini anglatadi.
Mahsulot tanlovi har bir bo‘linmaning roliga asoslanadi va butun hudud va
iste’molchilar guruhlari uchun bitta turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga
qaratilgan.
Bozor varianti ma’lum bir iste’molchilar guruhi uchun mahsulotlar
(xizmatlar) ishlab chiqarishga qaratilgan.
Innovatsion variant innovatsiya bilan shug‘ullanadigan maxsus markazlarni
shakllantirishni o‘z ichiga oladi.
Afzalliklari:
daromadlarni oshirish va bozor pozitsiyalarini olish
masalalarida bo‘linmalarning mustaqilligi va javobgarligini oshirish.
Ijrochi
Ijrochi
Ijrochi
Ijrochi
