Sanoat korxonalarining aylanma fondlari va mablag‘lari Reja 4.1. Aylanma mablag‘lar tarkibi va tuzilisi 4.2. Aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish 4.3. Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari 4.4. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish. Aylanishini tezlashtirish 4.1.Aylanma fondlarning mohyati va ahamiyati. Sanoat ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish va uni tashkil etish uchun mehnat qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag‘lar ham kerak bo‘ladi. Sanoat rivojlangan sari bunday vositalarga bo‘lgan extiyojlar doimo oshib boradi. Sanoat korxonalari qanchalik yirik bo‘lsa va ularda tayyorlanayotgan mahsulotlarning turlari ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lar ham shunchalik mo‘l bo‘lishi kerak. Shu sababli aylanma mablag‘lar ishlab chiqarsh va uning uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarishning aylanma mablag‘lari 2 fonddan ya’ni aylanma fondlar va muomala fondlaridan tashkil etadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazib o‘z shaklini ham o‘zgartiradigan, butunlay yo‘qotib yuboradigan mehnat buyumlaridir. SHu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy unsuri (elementi) va ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismi hisoblanadi. Muomala fondlari jo‘natishga yuklangan mahsulotlar va banklarning hisob raqamlaridagi pul mablag‘laridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishning to‘xtovsizligini taominlash uchun asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan birga mehnat predmetlari va moddiy resurslar zarurdir. Mehnat predmetlari mehnat vositalari bilan birgalikda mehnat mahsulini yaratishda ishtirok etadi. Aylanma fondlarning moddiy elementlari aylanish mehnat jarayoni va asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan uzviy bog‘liqdir. Darslikning ushbu bo‘limida korxona aylanma fondlari va aylanma mablag‘lari haqida tushuncha, ularning mohiyati va tarkibiga chuqurroq to‘xtalib o‘tiladi. SHuni yodda tutish lozimki, aylanma fondlar va aylanma mablag‘lar tushunchalari aynan bir xil emas. Aylanma fondlar – ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi, mahsulot tannarxining asosiy qismidir. Birlik mahsulot ishlab chiqarishda xom-ashyo, material, yoqilg‘i va energiya sarfi qancha kam bo‘lsa, ularni yaratish uchun sarflangan mehnat ham tejaladi, ortgan mahsulot ham shuncha arzonroq bo‘ladi. Korxonalarning yetarli aylanma mablag‘larga ega bo‘lishi ularning bozor iqtisodiyoti soitida normal faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Eng asosiysi, aylanma fondlardan va aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish korxona uchun nima beradi va mahsulotning material sig‘imini kamaytirish hamda mablag‘larning aylanishini tezlashtirish uchun qanday tadbirlar qilish kerakligini aniqlab olish zarurdir. Korxonaning aylanma fondlari deganda bir ishlab chiqarish tsiklida sarflanadigan, qiymati mehnat mahsulotiga bir yo‘la to‘laligicha o‘tkaziladigan va natural shakli va fizik – kimyoviy xususiyatlari o‘zgaradigan ishlab chiqarish fondlarining bir qismi tushuniladi. Ular ishlab chiqarishga jalb qilinishi natijasida o‘z isteomol qiymatini yo‘qotadilar va ulardan yaratilgan mahsulotda o‘z aksini topadi. Korxonaning aylanma fondlari quyidagi 3 qismdan iborat:  ishlab chiqarish zaxiralari;  tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar;  kelasi davr harajatlari. Ishlab chiqarish zahiralari – ishlab chiqarish jarayoniga kiritishga tayyorlangan mehnat predmetlaridir. Ular tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, tara va tara materiallari, asosiy fondlarni joriy taomirlash uchun ehtiyot qismlar kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar jumlasisga quyidagilar kiradi: ishlov berish yoki yig‘ish jarayonida turgan material, detallar, buyumlar, korxona tsexlarida ishlov berib tugatilmagan va shu korxonaning boshqa tsexlarida ishlov berishga mo‘ljallangan yarim tayyor mahsulotlar. Kelasi davr ajatlari – bu aylanma fondlarning nomoddiy elementlari bo‘lib, ular tarkibiga yangi mahsulotni tayyorlash va o‘zlashtirish bilan bog‘liq harajatlar kiritiladi (konstruktsiya uchun harajatlar, yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun texnologiyaga, kayta jixozlashga ketgan ajatlar va boshqalar). Aylanma fondlar o‘z harakatida muomala sohasiga xizmat ko‘rsatuvchi muomala fondlari bilan ham bevosita bog‘liqdir. Ular korxona omboridagi tayyor mahsulot, yo‘ldagi tovarlar, pul mablag‘lari va hisob – kitoblardagi mablag‘lar (shu jumladan debitorlik qarzlari) ni o‘z ichiga oladi. Korxona aylanma fondlari va muomala fondlarini shakllantirish uchun mo‘ljallangan pul mablag‘lari yig‘indisi aylanma mablag‘larni hosil qiladi. Aylanma fondlar alohida elementlari orasidagi o‘zaro nisbat (% larda) ularning strukturasini tashkil etadi. Aylanma mablag‘lar taxminiy strukturasi quyidagicha(sanoatda) 4.1- chizma. Bozor munosabatlariga o‘tish soitida asosiy masalalardan biri – resurslarni saqlash printsipiga amal qilgan holda ishlab chiqarishni intensivlashtirishdir. Aylanma mablag‘larning tarkibi deganda, ularni tashkil etuvchi elementlar yig‘indisi tushuniladi. Korxona aylanma mablag‘lari tarkibi quyidagicha aks ettiriladi: Hozirgi soitda aylanma fondlar iqtisodiyotining ahamiyati nihoyatda keng bo‘lib, u quyidagilarda o‘z aksini topadi: - Mahsulot birligiga ketadigan xom-ashyo, material, yonilg‘i sarfining kamayishi ishlab chiqarish uchun katta naf keltiradi. CHunki bu birinchi navbatda moddiy resurslarning mavjud miqdoridan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi. - Moddiy resurslarni tejash, ishlab chiqarishga yangi, tejamli materiallarni joriy etish takror ishlab chiqarish jarayonida alohida tarmoqlar orasida optimal proportsiyalarni o‘rnatishga sanoat ishlab chiqarishning takomillashgan tarmoq strukturasiga erishishiga soit yaratadi. - Moddiy resurslarni tejashga bo‘lgan intilish yangi texnikani joriy etishga va texnologik jarayonlarni takomillashtirishga yo‘naltiriladi. - Moddiy resurslar isteomolini iqtisod qilish ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni yaxshilash va ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Mahsulot birligiga sarflangan buyumlashgan mehnat iqtisodining o‘ziyoq ijtimoiy mehnat unumdorligiga oshishini anglatadi. Moddiy resurslar iqtisodi jonli mehnat iqtisodini ham keltirib chiqaradi: ish kuchining materiallarni jo‘natish, yuklash va tushirish, saqlash bilan bog‘liq nisbiy harajatlarini qisqartiradi. - Moddiy resurslar iqtisodi sanoat mahsulotni tannarxini kamaytirishga xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda moddiy harajatlar hissasiga ishlab chiqarish harajatlarining 3/4 to‘g‘ri keladi. Keyinchalik, fan – texnika taraqqiyoti natijasida mahsulot ishlab chiqarish umumiy harajatlarida buyumlashgan mehnat ulushi oshib boradi, demakki, mehnat predmetlari va mehnat vositalaridan foydalanishni yaxshilash ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatlarini tejashning asosiy Har qanday korxonada moddiy resurslarni iqtisod qilish rezervlari mavjud. Rezervlar bu korxonadagi moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash borasida korxonada mavjud, lekin ham foydalanilmagan imkoniyatlardir. Moddiy resurslarni tejash rezervlaridan foydalanish nuqtai nazaridan, ular 3 guruhga bo‘linadi: - Milliy iqtisodiyot bo‘yicha rezervlar; - umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar - ichki ishlab chiqarish rezervlari (tsexlararo, zavodlar va tarmoqlar); Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar – bu shunday rezervlarki, sanoatning yetakchi tarmoqlari (qora metallurgiya, mashinasozlik, kimyo sanoati) bilan iqtisodiy ishlab chiqarishni ratsional munosabatlarini o‘rnatish bilan bog‘liqdir. Ushbu rezervlar iqtisodiy rayonlar va sanoatning alohida tarmoqlarining rivojlanish xususiyatlarini qamrab oladi. Ularning eng muhimlari xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega. Shu bilan birga, ularni amaliyotga joriy etish ko‘lamlari chegaralangan bo‘lib, asosan o‘zaro bog‘liq tarmoqlarga yoki yirik sanoat va ishlab chiqarish hududiy komplekslarga tarqaladi. Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlarga quyidagilar kiradi: foydali qazilmalarni qayta ishlashga eng yangi samarali usul va tizimlarini joriy etish, ularni qazib olishda ilg‘or texnologiyalardan foydalanish, mineral xom-ashyoga to‘liq va kompleks qayta ishlov berishni taominlash, sanoatni ixtisoslashtirish, kooperatsiya va turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarni barpo qilish va rivojlantirish, xalq xo‘jaligi va isteomolchi tarmoqlarda moddiy resurslarni tajash vazifalarini bajarish maqsadida ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi xom-ashyo va konstruktiv materiallar sifatini oshirish, samaraliroq xom ashyo va materiallar ishlab chiqarish va boshqalar. Aylanma mablag’lar 4.1-chizma. Aylanma mablag‘lar tarkibi Mahsulot tannarxini kamaytirishga katta ta’sir etish bilan bir qatorda moddiy resurslarni tejash korxonaning moliyaviy holatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bozor munosabatlariga o‘tish soitida bir korxona oldida turgan asosiy masalalardan biri – moddiy resurslarni tejash hisoblanadi. CHunki ular foydaning o‘sishiga bevosita bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismini tashkil etadi. Bozor munosabatlari soitida foyda – korxona faoliyatini ta’minlovchi asosiy manbadir. 4.2-chizma. Aylanma fondlar tarkibi 4.2. Aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish Tejash manbalari unga nima hisobiga erishish mumkinligini birdirsa, tejash yo‘llari yoki yo‘nalishlari esa qanday qilib, qanday tadbirlar hisobiga iqtisodga erishish mumkinligini ko‘rsatadi. Ichki ishlab chiqarish rezervlariga texnika, texnologiya va ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan moddiy resurslardan yaxshi foydalanish, mahsulotni takomillashgan turlari va modellarini yaratish, sanoatning aniq tarmoqlari mahsuloti sifatini oshirish imkoniyatlari kiradi. Aylanma fondlar (100 %) Ishlab chiqarish zaxiralarida (70%) Ishlab chiqarish jarayonida (30%) Xom-ashyo va asosiy materiallar (28%) Sotib olingan yarim tayyor ma’sulotlar (10%) Yordamchi materiallar (8%) Yoqiloi va elektr energiya (4%) Joriy taomirlash uchun e’tiyot ыismlar (3%) Tara va tara materiallari (3%) Arzon va tez eskiruvchi buyumlar (14%) Tugallanmagan ishlab chiыarish (19%) Ozida ishlab chiыargan yarimtayyor ma’sulotlar (6%) Kelasi davr xarajatlari (5%) Hozirgi fan – texnika revolyutsiyasi davrida milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirishda akatlantiruvchi omil kuch bo‘lib jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish hisoblanadi. Bu esa ko‘p hollarda sanoat mahsulotining material sig‘imini pasaytirish uchun imkoniyat yaratuvchi fan bilan ishlab chiqarish o‘rtasidagi organik birlashuv jarayonidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarishda resurslarni tejash rezervlarini qo‘llashning asosiy yo‘nalishlari harakteriga ko‘ra ishlab chiqarish-texnik va tashkiliy – iqtisodiy yo‘nalishlariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish-texnik yo‘nalishlarga xom-ashyoni ishlab chiqarish isteomoli uchun sifatli tayyorlab berish bilan bog‘liq tadbirlar, shuningdek, mashina, jixozlar va mahsulotlar loyihalashtirishni takomillashtirish, xom-ashyo va yoqilg‘idan tejamli foydalanish, yangi texnika va ilg‘or texnologiya joriy etish kabilar kiradi. Xom-ashyoga birlamchi ishlov berish tarmoqlarida xom-ashyo tejamkorligiga erishish uchun birinchi navbatda xom-ashyoga dastlabki ishlov berish tarbirlari o‘tkaziladi. Xom-ashyoni tayyorlash usullariga: koks sanoati uchun ko‘mir, qora va rangli metallurgiya uchun esa rudalar bilan boyitish, yengil sanoatda - paxtani standartlash va tozalash, yog‘ochga ishlov berish sanoati uchun - daraxt po‘stloqlarini quritish kabilarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Sanoatning ishlov beruvchi tarmoqlarida, yaoni materiali to‘rtburchak yuza shakliga ega bo‘lgan tikuvchilik, payabzal, mashinasozlik tarmoqlarida materiallar iqtisodi bichishning ratsional sxemalaridan foydalanish orqali erishiladiki, ular list yuzasidan iloji boricha to‘laroq foydalanish imkoniyatini beradi. Ushbu masalalarni joriy etishda iqtisodiy – matematik uslublar va elektron hisoblash mashinalari keng qo‘llaniladiki, natijada bichishning eng optimal sxemalari ishlab chiqiladi. Fan – texnika taraqqiyoti soitida sanoatning barcha tarmoqlarida mahalliy va ikkilamchi xom-ashyo va materiallar, yoqilg‘i – energetika resurslaridan maksimal foydalanish katta iqtisodiy samara beradi. Ushbu muammo zamonaviy soitlarda ayniqsa dolzarbdir. SHuning uchun metall chiqindisi shakllanadigan va metall mahsulotlari isteomol qili-nadigan joylarda kichiq quvvatli metallurgiya zavodlarini qurish katta real iqtisodiyot amiyatiga egaki, bu transport harajatlarini kamaytirish imkoniyatini beradi. Ushbu masalaning ahamiyati shundan iboratki, ishlab chiqaruvchi korxonalar va isteomolchi korxonalar orasida to‘g‘ridan – to‘g‘ri uzoq muddatli aloqalar o‘rnatish uchun keng soitlar yaratiladi. Moddiy resurslar iqtisodining tashkiliy – iqtisodiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi: sanoat mahsuloti material sig‘imini me’yorlashtirish va rejalashtirish darajasini oshirish, moddiy resurslar sarfining texnik jihatdan asoslangan me’yorlarini ishlab chiqish va joriy etish; shuningdek, rivojlanishning tezlashishini ta’minlovchi yangi, yanada samarali, xom-ashyo va materiallar, yoqilg‘i – energetika resurslarini yaratish bilan bog‘liq kompleks tadbirlar o‘tkazish va mamlakat yoqilg‘i balansini takomillashtirish. Har bir korxonada moddiy resurslarni tejashning asosiy yo‘nalishlari – ish joylarida (tsex, uchastka, brigada) berilgan miqdordagi xom-ashyo va materiallardan yakuniy mahsulot yaratishni ko‘paytirishdan iborat. Bu esa ishlab chiqarishni texnik jixatdan qurollanganligiga, ishchilar malakasi darajasiga, moddiy texnika taominotining to‘g‘ri tashkil etilganligiga, moddiy resurslar zaxiralari va ishlatish me’yorlari miqdoriga bevosita bog‘liqdir. Ishlab chiqarish jarayonida yo‘qotishlarni qisqartirish, barcha mod-diy resurslar iqtisodining 15-20% ini tashkil etadi. Buning uchun mahsulotni saqlash va tashish qoidalariga qatoiy rioya qilish, taominlash, ishlab chiqarishning keyingi qayta ishlov berish jarayoniga yoqilg‘i, xom-ashyo va materiallarni tayyorlab berishni ratsional yo‘lga qo‘yish, mehnat jamoasining ish va ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati bo‘yicha qarashlarini nazorat qilishni kuchaytirish zarur. 4.3. Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari Aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash sanoat korxonalarining asosiy vazifalaridan biridir. Xom-ashyo, yoqilg‘i va yordamchi materiallardan qanchalik unumli foydalanilsa, maolum miqdorda mahsulot ishlab chiqarishda ularning sarfi shuncha kamayadi va sanoat mahsulotlarining hajmini ko‘paytirishga imkon yaratadi. Moddiy resurslar sarfi ko‘rsatkichi bilan moddiy resursdan samarali foydalanish ko‘rsatkichi farqlanadi. Moddiy resurslar sarfi – ishlab chiqarish talabidir. U mahsulot ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun korxona tomonidan sarflangan barcha moddiy resurslar miqdorini qamrab oladi. Moddiy resurslar sarfiga taomirlash ishlari, ichki zavod transporti xizmati, yordamchi xo‘jaliklar ta’minoti, maishiy xizmat ehtiyoji kiradi. Moddiy resurslar iste’moli umumiy va mahsulot birligiga sarflangan harajatlarga bo‘linadi. Moddiy resurslarning umumiy harajati deganda – hisobot davrida ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun ayrim yoki birgalikda olingan moddiy resurslarga aytiladi. Moddiy resurslarning umumiy harajati natural ko‘rinishda xil turdagi moddiy resurslarning jamlanma harajati – qiymat ko‘rinishida ifodalanadi. Biror ko‘rinishdagi aniq resursning mahsulot birligiga sarflangan harajati deb, bir birlik yaroqli mahsulot ishlab chiqarishga ketgan sarfga aytiladi. U hisobot davrida berilgan mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan barcha moddiy resurslar miqdorini (Q), ushbu mahsulotning yaroqli birliklar miqdoriga bo‘lish (N) orqali topiladi. m = Q / N Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy resurslarning umumiy harakteristikasi sifatida material sig‘imi ko‘rsatkichi xizmat qiladi. U bitta mahsulotga material resursning haqiqiy sarfini natural yoki qiymat ifodasida baholaydi. Ushbu ko‘rsatkich alohida turdagi resurslarning natural, natural – qiymat ifodasidagi sarfini harakterlaydigan metall sig‘imi, yoqilg‘i sig‘imi kabi ko‘rsatkichlar bilan bevosita bog‘liqdir. Mahsulotning material sig‘imi quyidagi ko‘rsatkichlarda o‘lchanadi. 1) ishlab chiqarilgan mahsulotning fizik birligiga to‘g‘ri keluvchi moddiy resurslarning harajati. ms = Q/N Ushbu formulalar oddiy mahsulotlar (elektr energiya, po‘lat, cho‘yan) material sig‘imi hisoblashda qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish dasturini tuzish va sanoat korxonalari faoliyatini tahlil qilishda sanoatning qaysi tarmog‘ida turli xil moddiy resurslardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi. 4.4. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish. Aylanishini tezlashtirish Korxona aylanma mablag‘lariga omborda va ishlab chiqarishda ishlab chiqarish zaxiralarini yaratish, resurs yetkazib beruvchilar bilan hisob – kitob qilish, ish haqi to‘lash, byudjet bilan aloqa qilish va boshqalar uchun kerakli pul mablag‘lari kiradi. Aylanma mablag‘lar tarkibi va strukturasi bir – biridan farq qiladi. Aylanma mablag‘larning aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlariga bo‘linishi ulardan mahsulot ishlab chiqarish va sotish doirasida foydalanish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ishlab chiqarishda band bo‘lgan aylanma mablag‘lar miqdori asosan mahsulot tayyorlashdagi ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi, texnika darajasi, mehnatni tashkil etish va texnologiyaning holati bilan belgilanadi. Muomala fondlari summasi esa birinchi navbatda mahsulotni sotish st – soitlari va taominot hamda sotishni tashkil etish tizimlari darajasiga bog‘liq. Mahsulot aylanishi bilan bog‘liq jarayonlarga xizmat ko‘rsatuvchi aylanma mablag‘lar muomala fondlarini tashkil etadi. Muomala fondlari tarkibiga korxona omboridagi sotishga tayyor mahsulot, isteomolchilarga jo‘natilgan lekin to‘lanmagan mahsulot, korxonaning pul mablag‘lari, hisob – kitoblardagi mablag‘lar kiradi. Sanoat tarmoqlari aylanma mablag‘lari tuzilmalari orasidagi farq ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlari, taominot va sotish, resurs yetkazib beruvchilar va iste’molchilar joylashgan o‘rni, ishlab chiqarish harajatlari tarkibidan kelib chiqadi. Sanoat korxonalari aylanma mablag‘alarining eng katta ulushini tovar moddiy ne’matlar egallaydi – 75-87%. Turli tarmoqlarda tovar moddiy ne’matlar strukturasi ham turlichadir. Jumladan, yengil sanoat korxonalarida eng salmoqli ulushni ishlab chiqarish zaxiralari hosil qilib 70% ni egallaydi. Kimyo sanoatida kelasi davr harajatalari ulushi katta bo‘lib, 9% ni tashkil etadi. Mashinasozlik korxonalarida esa sanoatga nisbatan ishlab chiqarish zaxiralari kichiqroq, tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘z yarim tayyor mahsulotlari kattaroq ulushga egadir, chunki sanoatga qaraganda mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarish tsikli birmuncha uzundir. Shu sababdan, og‘ir, energetika va transport mashinasozligida tugallanmagan ishlab chiqarish ulushi avtomobil va traktor sanoatiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Turli tarmoqlarda xom-ashyo va materiallar shaklidagi ishlab chiqarish zaxiralari tarkibidagi aylanma mablag‘lar summasi ham turlicha bo‘lib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning texnik – iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqadi. Shakllanish manbalariga ko‘ra aylanma mablag‘lar o‘z va qarzga olingan turlarga bo‘linadi. O‘z aylanma mablag‘lari – korxona ixtiyorida doim mavjud bo‘lgan va o‘z resurslari evaziga (foyda va b.) shakllanadigan mablag‘lardir. Harakat jarayonida o‘z aylanma mablag‘lari ish haqi to‘lashga avanslangan lekin vaqtincha bo‘sh (ish haqi bir vaqtli to‘lov bo‘lgani sababli) mablag‘lar bilan almashtirilishi mumkin. Ushbu mablag‘lar o‘zinikiga tenglashtirilgan aylanma mablag‘lar deb ataladi. Qarzga olinadigan aylanma mablag‘larga bank kreditlari, kreditorlik qarzlari va boshqa passivlar kiradi. Korxonaning samarali faoliyati – minimal harajat qilgan holda maksimal natijalarga erishishdir. Harajatlarni minimallashtirish – korxona aylanma mablag‘larining shakllanish manbalarini optimallashtirishni o‘z ichiga oladi. Aylanma mablag‘lar doimo harakatda bo‘lib, aylanib turadi. Muomala sohasidan ular ishlab chiqarish sohasiga, so‘ng yana muomala sohasiga va h.k. o‘tib turadi. Pul mablag‘lari aylanishi korxona tomonidan resurslar va boshqa elementlar uchun to‘lovlarni amalga oshirishdan boshlanib, mahsulotni sotishdan olingan tushum tarzida qaytib kelish bilan tugallanadi. So‘ngra pul mablag‘lari yana korxona tomonidan resurslar sotib olish va ularni ishlab chiqarishga kiritish uchun ishlatiladi. Aylanma mablag‘larning to‘liq aylanishi uchun sarflangan vaqt aylanma mablag‘larning aylanish vaqti deb ataladi va u aloxida tur mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish vaqti bilan mos kelmaydi. Ushbu ko‘rsatkich tarmoq yoki korxonadagi mablag‘larning o‘rtacha akat tezligini akterlaynadi. Aylanma mablag‘larni boshqarish, ishlab chiqarishning uzluksizligini va mahsulotni sotish jarayonlariga kichiq hajmdagi aylanma mablag‘lar jalb etilishini taominlashdan iborat. Bu korxona aylanma mablag‘lari aylanishning barcha bosqichlari bo‘yicha tegishli shaklda, minimal, lekin yetarli miqdorlarda taqsimlanishi kerak demakdir. Korxonaning normal faoliyati uchun aylanma mablag‘larning iqtisodiy jihatdan asoslangan kattaliklarini ishlab chiqish jarayoni aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish deyiladi. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish ichki rezervlarni ochib berish, ishlab chiqarish tsikli uzunligini qisqartirish, tayyor mahsulotni tezroq sotilishiga imkon yaratadi. Odatda ishlab chiqarish zaxiralaridagi, tugallanmagan ishlab chiqarishdagi, korxona omborlaridagi tayyor mahsulot qoldiqlari tarkibidagi aylanma mablag‘lar me’yorlashtiriladi. Aylanma mablag‘larning qolgan elementlari esa me’yorlashtilrimaydi. Me’yorlashtirish jarayonida norma va normativlar ishlatiladi. Aylanma mablag‘lar normasi korxonadagi tovar moddiy ne’matlarning eng minimal zaxiralari bilan harakterlanadi. Aylanma mablag‘lar normativlari esa aylanma mablag‘lar normasini ishlab chiqarish ko‘rsatkichiga ko‘paytmasi bo‘lib, so‘mda hisoblanadi. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish quyidagicha ifodalanadi: Nay.m. = Ni/ch.z. + Nt.i/ch + N t.m Ni/ch.z.– ishlab chiqarish zahiralarini me’yorlashtirish; Nt.i/ch– tugallanmagan ishlab chiqarishn me’yorlashtirish; N t.m– tayyor mahsulot zahiralarini me’yorlashtirish. Sanoat korxonalarida aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini quyidagi uchta ko‘rsatkich harakterlaydi: 1. Aylanish koeffitsienti - mahsulot sotishning ulgurji narxlardagi xajmining aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘iga bo‘lgan nisbati tarzida aniqlanadi: йу ай А К   Kay – aylanma mablag‘lar aylanish koeffitsienti V – sotilgan mahsulot hajmi, so‘m. Ayo‘ – aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i, so‘m. Ushbu ko‘rsatkich aylanma mablag‘larning vaqt birligi ichida (yil, kvartal), to‘liq aylanishlar sonini yoki aylanma mablag‘larning bir so‘miga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini ifodalaydi. Formuladan ko‘rinib turibdiki, aylanishlar sonini oshishi yoki aylanma mablag‘larning bir so‘miga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytiradi yoki ish xajmidagi mahsulotga kamroq aylanma mablag‘lar summasini sarflashni talab qiladi. 2. Aylanma mablag‘larning bandlik koeffitsienti. Bu ko‘rsatkich kattaligi aylanish koeffitsientiga teskari bo‘lib hisoblanib, 1 so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keluvchi aylanma mablag‘lar kattaligini ko‘rsatadi.  йу б А К  Kb – aylanma mablag‘larning bandlik koeffitsienti 3. Bir aylanish davomiyligi, ma’lum davr ichidagi kunlar sonini aylanish koeffitsientiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi: Кй T   ∆ - davrdagi kunlar soni Aylanma mablag‘lar aylanish davomiyligi qancha kichiq bo‘lsa yoki mahsulot sotish hajmining maolum kattaligida aylanma mablag‘lar aylanish soni qanchalik katta bo‘lsa, ular shunchalik samarali ishlatilgan bo‘ladi. Aylanma mablag‘lar aylanishini tezlashtirish samarasi ularning bo‘shashida yoki ulardan foydalanish darajasini yaxshilash hisobiga aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojining kamayishida o‘z aksini topadi. Aylama mablag‘larning mutloq va nisbiy bo‘shashi farqlanadi. Mutloq bo‘shash aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojning to‘g‘ridan – to‘g‘ri kamayishini aks etdiradi. Masalan, agar aylanma mablag‘larning o‘rtacha kattaligi 2020 yilda 100 mln. so‘m, 2021 yilda esa 95 mln.so‘mga teng bo‘lsa, u holda absolyut bo‘shash 5 mln so‘mni tashkil etadi. Bunda sotilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi ko‘rsatilmaydi. Nisbiy bo‘shash aylanma mablag‘lar kattaligining o‘zgarishini ham sotilgan mahsulot hajmining o‘zgarishini ham aks ettiradi. Aylanma mablag‘larning ular aylanish tezligini oshirish evaziga nisbiy bo‘shashi quyidagicha aniqlanadi: бунда Т Т Aй ) ( 360 1  2    – yillik sotilgan mahsulot hajmi T1 va T2– mos ravishda avvalgi va keyingi aylanish davomiyligi. Hozirgi paytda aylanma mablag‘lar aylanish tezligini oshirish dolzarb vazifalardan bo‘lib hisoblanadi va bunga quyidagi yo‘llar bilan erishiladi: - ishlab chiqarish zaxiralarini tashkil etish bosqichida – zaxiralarning iqtisodiy jihatdan asoslangan me’yorlarini joriy etish, resurs yetkazib beruvchilarni isteomolchilarga yaqinlashtirish; to‘g‘ridan – to‘g‘ri uzoq muddatli aloqalarni o‘rnatish; material va jixozlarning ulgurji savdosini rivojlantirish; omborda yuklash – tushirish ishlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish va boshqalar. - Tugallanmagan ishlab chiqarish bosqichida – fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirish (ilg‘or texnika va texnologiya joriy etish, hamda robotlashtirilgan komplekslar, rotor liniyalarini joriy etish, ishlab chiqarishni ximiyalashtirish) sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish, shakllarini takomillashtirish, arzonroq konstruktiv materiallar ishlatish; xom-ashyo va yoqilg‘i – energetika resurslari tejashni iqtisodiy jihatdan rag‘batlantirish, yuqori talabga ega bo‘lgan mahsulot ulushini oshirish va boshqalar. - Muomala bosqichida – mahsulot ishlab chiqaruvchilarni uni isteomol qiluvchilarga yaqinlashtirish; hisob – kitob tizimini takomillashtirish, sotilgan mahsulot hajmini oshirish, buyurtmalarni to‘g‘ridan – to‘g‘ri aloqalar bo‘yicha bajarish va muddatidan ilgari mahsulot ishlab chiqarish, tejalgan materiallardan mahsulotlar ishlab chiqarish, isteomolchilarga jo‘natilgan mahsulotlarni partiyalar, turlar, tranzit me’yorlari bo‘yicha o‘z vaqtida guruhlash, tuzilgan stnomalarga qatoiy rioya qilgan holda isteomolchilarga tovar jo‘natish va boshqalar. Tayanch iboralar: aylanma fond, aylanma mablag‘, aylanma fondlar tarkibi, io‘lab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, ishlab chiqarishning aylanma frndlari, muomala sohasining aylanma mablag‘lari, aylanma mablag‘larining aylanishi, aylanma mablag‘larining aylanishini tezlashtirish. Nazorat uchun savollar: 1. Aylanma mablag‘lar ishlab chiqarish aylanma fondlaridan qanday farq qiladi? 2. Aylanma mablag‘larni tashkil qiluvchi asosiy elementlar qaysilar? 3. Aylanma mablag‘lar tuzilmasi deganda nima tushuniladi? 4. Qaysi omillar uning o‘zgarishiga tahsir ko‘rsatadi? 5. Qaysi ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va aylanma fondlari va aylanma mablag‘lardan foydalanish darajasini tavsiflaydi? 6. Qaysi omillar aylanma mablag‘larning aylanish darajasiga iahsir ko‘rsatadi? 7. Korxonaning mehyoriy bazasi deganda nima tushuniladi? 8. Korxonaning mehyoriy bazasini mukammallashtirish qanday ahamiyatga ega? 9. Korxonada maxsulotning material sig‘imini kamaytirish qanday ahamiyat kasb etadi:? 10. Aylanma mablag‘larni mehyorlashtirishning mohiyati va ahamiyati qanday?