SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA

Yuklangan vaqt

2023-03-26

Yuklab olishlar soni

6

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

36,0 KB


SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA 1.1. KIRISH. FANNING MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fanida biz bozor iqtisodiyoti va raqobatchilik sharoitida korxona faoliyatini amalga oshirishni, kadrlar potensiali va kadrlar siyosati, mexnatga haq to’lash, resurslar va ulardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish, investision va innovatsion faoliyat, xarajat, daromad va rentabellik, bahoni shakillantirish, menejmentning tashkiliy strukturasi, menejmentning boshqaruv usullari, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, korxonani strategik boshqarish kabi masalalarni ko’rib chiqamiz "Iqtisodiyot" atamasi birinchi bor ARISTOTEL tomonidan kiritilgan hamda odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlashdagi xo’jalik faoliyatini anglatgan. Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish qanchalik yaxshi tashkil qilingan bo’lsa, iqtisodiyot ko’rsatkaichlari va aholining turmush tarzi shuncha yuqori bo’ladi. SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA 1.1. KIRISH. FANNING MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fanida biz bozor iqtisodiyoti va raqobatchilik sharoitida korxona faoliyatini amalga oshirishni, kadrlar potensiali va kadrlar siyosati, mexnatga haq to’lash, resurslar va ulardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish, investision va innovatsion faoliyat, xarajat, daromad va rentabellik, bahoni shakillantirish, menejmentning tashkiliy strukturasi, menejmentning boshqaruv usullari, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, korxonani strategik boshqarish kabi masalalarni ko’rib chiqamiz "Iqtisodiyot" atamasi birinchi bor ARISTOTEL tomonidan kiritilgan hamda odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlashdagi xo’jalik faoliyatini anglatgan. Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish qanchalik yaxshi tashkil qilingan bo’lsa, iqtisodiyot ko’rsatkaichlari va aholining turmush tarzi shuncha yuqori bo’ladi. Iqtisodiyot inson hayotining moddiy, ma'naviy, fiziologik va boshqa ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan har bir jabhani qamrab oladi (oziq-ovqat,kiyim- bosh, turar joy). "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fani izlanish, boshqarish va uslubiy vazifalarni bajaradi hamda jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul qilinuvchi amaliy qarorlar uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy asoslab berilgan hisob-kitob va bashoratlar "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" faning muhim tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib borish imkonini yaratadi. Istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga boqliq bo’ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga boqliq? Xomashyo yetkazib beruvchilar va istemolchsilar bilan qanday ishlash kerak? Mahsulotni sotishda fondchilardan foydalanish zarurmi? Ishlab chiqarish sur'atlarini qanday oshirish mumkin? Raqobatchilik kurashida nima, va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi? Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo’lishi lozim? va h.k. Korxona faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim degan savollarga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligidan qat'iy nazar, qanchalik yaxshi tashkil etilsa va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko’rsatkichlari hamda aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va korxonalarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko’nikmalari va malakalariga katta talablar qo’ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to’g’ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqishga qodir, investision, innovatsion va Iqtisodiyot inson hayotining moddiy, ma'naviy, fiziologik va boshqa ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan har bir jabhani qamrab oladi (oziq-ovqat,kiyim- bosh, turar joy). "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fani izlanish, boshqarish va uslubiy vazifalarni bajaradi hamda jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul qilinuvchi amaliy qarorlar uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy asoslab berilgan hisob-kitob va bashoratlar "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" faning muhim tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib borish imkonini yaratadi. Istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga boqliq bo’ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga boqliq? Xomashyo yetkazib beruvchilar va istemolchsilar bilan qanday ishlash kerak? Mahsulotni sotishda fondchilardan foydalanish zarurmi? Ishlab chiqarish sur'atlarini qanday oshirish mumkin? Raqobatchilik kurashida nima, va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi? Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo’lishi lozim? va h.k. Korxona faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim degan savollarga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligidan qat'iy nazar, qanchalik yaxshi tashkil etilsa va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko’rsatkichlari hamda aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va korxonalarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko’nikmalari va malakalariga katta talablar qo’ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to’g’ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqishga qodir, investision, innovatsion va xo’jalikning boshqa faoliyati bilan bog’liq qarorlarni qabul qilishni to’g’ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Mashhur iborada aytilishicha "Daraxtlarning ortida o’rmonni ko’ra olish zarur". Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq? qanday yo’l bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko’tarish mumkin? Korxonaning ish kuchiga bo’lgan ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to’lash kerak? Ishlab chiqarilayotgan tovarga yoki mahsulotga bo’lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin? Korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o’z vaqtida to’g’ri javob bera olishi lozim. Mazkur fanning tadqiqotlar ob'ekti bu turli mulk shakliga ega bo’lgan kichik, o’rta va yirik korxonalar bo’lib, ular O’zbkuiston Respublikasining "Korxonalar to’g’risida"gi qonuni asosida tashkil qilinadi. Korxona iqtisodiyotning bir bo’g’ini bo’lib, unda eng malakali kadrlar mujassamlashgan hamda samarali boshqaruv-menejment qo’llanilib, resurslardan oqilona foydalanish, zamonaviy texnika-texnologiyalardan foydalanish masalalari hal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yuqori sifat ko’rsatkichlari saqlangan holda xarajatlarni minimallashtirish va daromadni maksimallashtirish har bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Fanning maqsadi ta'lim olayotganlarga amaliy-iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, mustaqil fikrlash hamda olingan axborotlar va mustaqil o’rganish yordamida korxona iqtisodiyoti muammolari bo’yicha qaror qabul qilish ko’nikmalarini singdirishdadir. Fanning vazifasi korxona faoliyatida uchraydigan savollarga javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdir. 1.2.O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari II. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari xo’jalikning boshqa faoliyati bilan bog’liq qarorlarni qabul qilishni to’g’ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Mashhur iborada aytilishicha "Daraxtlarning ortida o’rmonni ko’ra olish zarur". Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq? qanday yo’l bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko’tarish mumkin? Korxonaning ish kuchiga bo’lgan ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to’lash kerak? Ishlab chiqarilayotgan tovarga yoki mahsulotga bo’lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin? Korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o’z vaqtida to’g’ri javob bera olishi lozim. Mazkur fanning tadqiqotlar ob'ekti bu turli mulk shakliga ega bo’lgan kichik, o’rta va yirik korxonalar bo’lib, ular O’zbkuiston Respublikasining "Korxonalar to’g’risida"gi qonuni asosida tashkil qilinadi. Korxona iqtisodiyotning bir bo’g’ini bo’lib, unda eng malakali kadrlar mujassamlashgan hamda samarali boshqaruv-menejment qo’llanilib, resurslardan oqilona foydalanish, zamonaviy texnika-texnologiyalardan foydalanish masalalari hal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yuqori sifat ko’rsatkichlari saqlangan holda xarajatlarni minimallashtirish va daromadni maksimallashtirish har bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Fanning maqsadi ta'lim olayotganlarga amaliy-iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, mustaqil fikrlash hamda olingan axborotlar va mustaqil o’rganish yordamida korxona iqtisodiyoti muammolari bo’yicha qaror qabul qilish ko’nikmalarini singdirishdadir. Fanning vazifasi korxona faoliyatida uchraydigan savollarga javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdir. 1.2.O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari II. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar 1.3.Korxona – iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo’g῾ini bo’lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Korxona ish o’rinlarini beradi ish haqi to’laydi soliqlar to’lash yo’li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega: Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; Ixtisoslashtirish; Kooperatsiyalash; Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog῾liq. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib, o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste῾molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi mustaqil xo’jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir. Korxonaning markaziy holati quyidagilarga bog῾liq:  korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu yerda xodim o’zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa qo’shadi; bu yerda u o’zini o’zi va oila a῾zolarini moliyaviy ta῾minlab berganligi uchun mukofot oladi; III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar 1.3.Korxona – iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo’g῾ini bo’lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Korxona ish o’rinlarini beradi ish haqi to’laydi soliqlar to’lash yo’li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega: Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; Ixtisoslashtirish; Kooperatsiyalash; Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog῾liq. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib, o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste῾molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi mustaqil xo’jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir. Korxonaning markaziy holati quyidagilarga bog῾liq:  korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu yerda xodim o’zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa qo’shadi; bu yerda u o’zini o’zi va oila a῾zolarini moliyaviy ta῾minlab berganligi uchun mukofot oladi;  korxona turli xil ishtirokchilar o’rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub῾ekti vazifasini bajaradi;  korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, jamoa va ishchining manfaatlari o’zaro bog῾liq, ularning qarama-qarshiliklari ishlab chiqilgan va hal qilingan;  ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta῾sir ko’rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi. Korxonani turli belgilariga ko’ra tavsiflash mumkin:  ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;  ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o’rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;  tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;  moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil bo’ini bo’lib, o’z-o’zini moliya bilan ta῾minlash, o’z-o’zini boshqarish, ya῾ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. Korxona o’ziga xos bo’lgan ma῾lum xususiyatlarga ega: birinchidan, korxona o’ziga tegishli va xo’jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo’lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta῾minlaydi; ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o’zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o’z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo’ladi; uchinchidan, korxona xo’jalik aylanmasida o’z nomidan harakat qilishi mumkin, ya῾ni qonunga asosan xo’jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot  korxona turli xil ishtirokchilar o’rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub῾ekti vazifasini bajaradi;  korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, jamoa va ishchining manfaatlari o’zaro bog῾liq, ularning qarama-qarshiliklari ishlab chiqilgan va hal qilingan;  ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta῾sir ko’rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi. Korxonani turli belgilariga ko’ra tavsiflash mumkin:  ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;  ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o’rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;  tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;  moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil bo’ini bo’lib, o’z-o’zini moliya bilan ta῾minlash, o’z-o’zini boshqarish, ya῾ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. Korxona o’ziga xos bo’lgan ma῾lum xususiyatlarga ega: birinchidan, korxona o’ziga tegishli va xo’jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo’lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta῾minlaydi; ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o’zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o’z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo’ladi; uchinchidan, korxona xo’jalik aylanmasida o’z nomidan harakat qilishi mumkin, ya῾ni qonunga asosan xo’jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) iste῾molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna yyetkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega; to’rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da῾vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega; beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo’lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o’z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o’z nomiga ega bo’lib, unda korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o’z aksini topadi. Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo’ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo’ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish fondlarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta῾minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish fondlarining daromad shaklida qaytib kelishida ko’zga ko’rinadi. Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o’zi (korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi tashqi muhitni ko’rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish fondlari, pul mablag῾lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi:  bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o’rganish yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan talablarini aniqlash;  mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo’yicha ilmiy- tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;  xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish; (ish, xizmat) iste῾molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna yyetkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega; to’rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da῾vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega; beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo’lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o’z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o’z nomiga ega bo’lib, unda korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o’z aksini topadi. Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo’ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo’ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish fondlarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta῾minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish fondlarining daromad shaklida qaytib kelishida ko’zga ko’rinadi. Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o’zi (korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi tashqi muhitni ko’rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish fondlari, pul mablag῾lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi:  bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o’rganish yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan talablarini aniqlash;  mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo’yicha ilmiy- tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;  xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;  ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish;  mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish;  korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko’rsatish va hokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy korxonalarning ko’p qirrali faoliyati yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to’ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganlardan qat῾iy nazar, xo’jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:  korxona egasining daromad olishi;  iste῾molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta῾minlash;  xodimlarni ish haqi bilan ta῾minlash;  korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  korxonafaoliyatidato’xtabqolishgayo’lqo’ymaslik;  ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;  ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. Xo’jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:  ishlab chiqarish va shaxsiy iste῾mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;  mahsulotlarni iste῾molchilarga yyetkazib berish va sotish;  sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish;  ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta῾minlash;  xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;  soliqlarni to’lash, byudjetga to’lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to’lovlarni amalga oshirish;  ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish;  mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish;  korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko’rsatish va hokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy korxonalarning ko’p qirrali faoliyati yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to’ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganlardan qat῾iy nazar, xo’jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:  korxona egasining daromad olishi;  iste῾molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta῾minlash;  xodimlarni ish haqi bilan ta῾minlash;  korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  korxonafaoliyatidato’xtabqolishgayo’lqo’ymaslik;  ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;  ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. Xo’jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:  ishlab chiqarish va shaxsiy iste῾mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;  mahsulotlarni iste῾molchilarga yyetkazib berish va sotish;  sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish;  ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta῾minlash;  xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;  soliqlarni to’lash, byudjetga to’lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to’lovlarni amalga oshirish;  amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun- qoidalarga rioya qilish. Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo’llash mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan. 1.4. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik shaklining boshqa ko’rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan muhofaza qilinishi belgilab qo’yilgan. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari bu bozorda korxonalar faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek, bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jalik huquqi normalarida ko’zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a῾zo bo’lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog῾liq bo’lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi. Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy, xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflanadi.  amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun- qoidalarga rioya qilish. Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo’llash mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan. 1.4. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik shaklining boshqa ko’rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan muhofaza qilinishi belgilab qo’yilgan. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari bu bozorda korxonalar faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek, bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jalik huquqi normalarida ko’zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a῾zo bo’lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog῾liq bo’lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi. Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy, xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflanadi. Xo’jalik faoliyati yurituvchi har bir subyekt bir qator huquqlarga ega bo’lib, bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishga ko’maklashadi. Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqligi) ko’rinishida tashkil qilinishi mumkin. Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan o’rtoqliklar - to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi. Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o’zaro xo’jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida paydo bo’ladi. Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta῾sis etilib, Nizom jamg῾armasi hujjatlarda (Nizom va ta῾sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga bo’lingan bo’ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Nizom jamg῾armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a῾zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aksiyalar qiymati doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - aksiyalarga taqsimlanishi; aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari uchun javobgarligining aksiyalar qiymati hajmida cheklanganligi; aksiyadorlik kapitalining hajmi va a῾zolar sonini osonlik bilan o’zgartirish imkonini beruvchi Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar. Xo’jalik faoliyati yurituvchi har bir subyekt bir qator huquqlarga ega bo’lib, bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishga ko’maklashadi. Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqligi) ko’rinishida tashkil qilinishi mumkin. Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan o’rtoqliklar - to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi. Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o’zaro xo’jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida paydo bo’ladi. Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta῾sis etilib, Nizom jamg῾armasi hujjatlarda (Nizom va ta῾sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga bo’lingan bo’ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Nizom jamg῾armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a῾zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aksiyalar qiymati doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - aksiyalarga taqsimlanishi; aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari uchun javobgarligining aksiyalar qiymati hajmida cheklanganligi; aksiyadorlik kapitalining hajmi va a῾zolar sonini osonlik bilan o’zgartirish imkonini beruvchi Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar. Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi. Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga erishish uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) shakliga asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat. Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks ettiradi. Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, ko’p tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi shakliga aylanadi. Konsorsium korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi. Konsorsum- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat, banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi. Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi. Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga erishish uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) shakliga asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat. Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks ettiradi. Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, ko’p tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi shakliga aylanadi. Konsorsium korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi. Konsorsum- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat, banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi. Xo’jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o’zaro hamkorlik yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar. Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga asoslanib faoliyat yuritadi. Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda kooperatsiya asosida birlashadilar. Sindikat – tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi) hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tish talab qilinadi. Yakka tartibdagi biznes egasi o’z majburiyatlari uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo’ladi. Bu kichik do’konlar, xizmat ko’rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo’jaliklari, shuningdek yuristlar va Xo’jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o’zaro hamkorlik yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar. Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga asoslanib faoliyat yuritadi. Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda kooperatsiya asosida birlashadilar. Sindikat – tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi) hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tish talab qilinadi. Yakka tartibdagi biznes egasi o’z majburiyatlari uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo’ladi. Bu kichik do’konlar, xizmat ko’rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo’jaliklari, shuningdek yuristlar va shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko’plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan biznes shakli. Yakka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga oshiradilar va o’z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Shaxsiy biznes egasi fuqarolar uchun faqat daromad solig῾ini to’laydi, chunki yuridik shaxs emas. Yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning faoliyati to’g῾risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy ahvoli to’g῾risida ishonchli ma῾lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo’lganlar uchun, bunday sherikning to’lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas. Chet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar: shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya); Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya). Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes birlashmalari. To’liq sheriklik To’liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanuvchi va o’z majburiyatlari uchun tegishli bo’lgan mulkka nisbatan javobgar bo’lgan ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir. To’liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to’liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar o’rtasida ularning qo’shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi. To’liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to’liq sherik umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq subyekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da῾volari nafaqat ishda investitsiya qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham taalluqli bo’lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha mulkiga murojaat qilinishi mumkin. shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko’plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan biznes shakli. Yakka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga oshiradilar va o’z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Shaxsiy biznes egasi fuqarolar uchun faqat daromad solig῾ini to’laydi, chunki yuridik shaxs emas. Yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning faoliyati to’g῾risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy ahvoli to’g῾risida ishonchli ma῾lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo’lganlar uchun, bunday sherikning to’lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas. Chet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar: shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya); Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya). Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes birlashmalari. To’liq sheriklik To’liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanuvchi va o’z majburiyatlari uchun tegishli bo’lgan mulkka nisbatan javobgar bo’lgan ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir. To’liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to’liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar o’rtasida ularning qo’shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi. To’liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to’liq sherik umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq subyekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da῾volari nafaqat ishda investitsiya qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham taalluqli bo’lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha mulkiga murojaat qilinishi mumkin. To’liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa bozorga kirishga yordam beradi. To’liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini (ismlarini) va “to’liq sheriklik” so’zlarini yoki “va Korxona” va “to’liq sheriklik” so’zlarini qo’shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o’z ichiga olishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda to’liq sheriklik quyidagi nomlarga ega: umumiyhamkorlik (AQSH); Cheksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya). Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan tavsiflanadi, bunda ba῾zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar va o’z mol-mulklari (to’liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar bo’ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o’z mol-mulklari bilan qatnashadilar, tavakkal qiladilar va javobgar bo’ladilar. Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to’liq sheriklar tomonidan imzolangan assotsiatsiya to’g῾risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav kapitalini shakllantirish va o’zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar taqsimoti bo’lishi kerak. Korxonaning nomi to’liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, “imonda sheriklik” yoki “buyruq sheriklik” so’zlari qo’shilgan holda shakllantirilgan. AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to’liq sheriklik deb nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en comandite oddiy. To’liq va buyruqli sheriklik odatda kichik korxonalar bo’lib, ularning moliyaviy faoliyati to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilish talab etilmaydi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat Mas῾uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta῾sis To’liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa bozorga kirishga yordam beradi. To’liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini (ismlarini) va “to’liq sheriklik” so’zlarini yoki “va Korxona” va “to’liq sheriklik” so’zlarini qo’shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o’z ichiga olishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda to’liq sheriklik quyidagi nomlarga ega: umumiyhamkorlik (AQSH); Cheksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya). Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan tavsiflanadi, bunda ba῾zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar va o’z mol-mulklari (to’liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar bo’ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o’z mol-mulklari bilan qatnashadilar, tavakkal qiladilar va javobgar bo’ladilar. Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to’liq sheriklar tomonidan imzolangan assotsiatsiya to’g῾risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav kapitalini shakllantirish va o’zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar taqsimoti bo’lishi kerak. Korxonaning nomi to’liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, “imonda sheriklik” yoki “buyruq sheriklik” so’zlari qo’shilgan holda shakllantirilgan. AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to’liq sheriklik deb nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en comandite oddiy. To’liq va buyruqli sheriklik odatda kichik korxonalar bo’lib, ularning moliyaviy faoliyati to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilish talab etilmaydi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat Mas῾uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta῾sis hujjatlari uning ta῾sischilari tomonidan imzolangan ta῾sis shartnomasi va tasdiqlangan nizomdir. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs. Ya῾ni u o’z mulki, iqtisodiy yurisdiktsiyasi yoki garovga qo’yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo’lgan va ushbu mol-mulk bilan bog῾liq majburiyatlari uchun javobgar bo’lgan, o’z nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da῾vogar va javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo’lishi kerak. Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi. Shu bilan birga, ma῾suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari bo’yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog῾liq yo’qotishlarni o’z hissalari summasi doirasida ko’taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o’z ulushini korxonaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish) huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat῾iy nazar istalgan vaqtda korxonani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga korxonaning mulkidagi ulushining qiymati to’lanadi. Korxonaning yuqori boshqaruv organi uning ishtirokchilarining umumiy yig῾ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga korxona ustavini o’zgartirish, ustav kapitali hajmini o’zgartirish, ijroiya organlarini shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi. Korxonani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a῾zosi bo’lmagan odamlardan iborat bo’lishi mumkin. Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar o’zboshimchalik bilan chaqirilgan bo’lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik" havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi. AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada - Limited korxonasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung" (Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas῾uliyati cheklangan (S.A.R.L.). Ushbu korxonalar o’zlarining ishlarining natijalari to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilishlari shart emas, lekin ko’pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi. hujjatlari uning ta῾sischilari tomonidan imzolangan ta῾sis shartnomasi va tasdiqlangan nizomdir. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs. Ya῾ni u o’z mulki, iqtisodiy yurisdiktsiyasi yoki garovga qo’yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo’lgan va ushbu mol-mulk bilan bog῾liq majburiyatlari uchun javobgar bo’lgan, o’z nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da῾vogar va javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo’lishi kerak. Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi. Shu bilan birga, ma῾suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari bo’yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog῾liq yo’qotishlarni o’z hissalari summasi doirasida ko’taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o’z ulushini korxonaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish) huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat῾iy nazar istalgan vaqtda korxonani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga korxonaning mulkidagi ulushining qiymati to’lanadi. Korxonaning yuqori boshqaruv organi uning ishtirokchilarining umumiy yig῾ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga korxona ustavini o’zgartirish, ustav kapitali hajmini o’zgartirish, ijroiya organlarini shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi. Korxonani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a῾zosi bo’lmagan odamlardan iborat bo’lishi mumkin. Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar o’zboshimchalik bilan chaqirilgan bo’lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik" havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi. AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada - Limited korxonasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung" (Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas῾uliyati cheklangan (S.A.R.L.). Ushbu korxonalar o’zlarining ishlarining natijalari to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilishlari shart emas, lekin ko’pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi. Aksiyadorlik jamiyati Aksiyadorlik jamiyati bu fuqarolar, yuridik shaxslar (lekin asosan ularning kapitali) xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun uyushmasi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali qatnashchilar tomonidan sotib olingan ma῾lum miqdordagi aksiyalarga bo’linadi. Agar aksiyalar faqat jamiyat ta῾sischilari o’rtasida taqsimlangan bo’lsa, u yopiq aktsiyadorlik jamiyati deb ataladi va mohiyatiga ko’ra mas῾uliyati cheklangan jamiyatga yaqin bo’ladi. Ochiq aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari ochiq obuna orqali tarqatiladi va aksiyadorlar ularni uchinchi shaxslarga sotish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyati har doim yuridik shaxs hisoblanadi. Aksiyadorlar unda faqat kapital bo’yicha ishtirok etadilar va uning majburiyatlari bo’yicha faqat ustav fondiga qo’shgan hissasi miqdorida javobgardirlar. Aksiyadorlarning umumiy yig῾ilishi aksiyadorlik jamiyatining yuqori boshqaruv organi hisoblanadi. U ustavni, ustav kapitalining miqdorini o’zgartiradi va tasdiqlaydi, Direktorlar kengashini yig῾adi (agar aksiyadorlar soni 50 dan oshsa), ijro etuvchi organ yillik hisobotlarni tasdiqlaydi, foyda va zararni taqsimlaydi. Ijroiya organ kollegial va bir kishilik bo’lishi mumkin. U korxonaning joriy boshqaruvini amalga oshiradi va direktorlar kengashi va aksiyadorlarning umumiy yig῾ilishi oldida hisobot beradi. Jamiyatning ijro etuvchi organining vakolatlari shartnoma bo’yicha boshqa tashkilotga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga (boshqaruvchiga) topshirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining nomi uning huquqiy shaklini ko’rsatishi kerak. Chet elda bu asosiy huquqiy shakl. Nomlari quyidagilardan iborat: AQSHda - Korporatsiya (Corp.), Buyuk Britaniyada - Jamiyat cheklangan Korxonasi (PLC), Germaniya - Akiengeselschaft (AG), Frantsiyada - Sosiete anonime va boshqalar. Ushbu korxonalar o’z faoliyati natijalari to’g῾risida umumiy ma῾lumotni e῾lon qilishlari shart. Ko’pincha bu ma῾lumotlarning to’g῾riligini tasdiqlovchi auditorlik korxonalari ishtirokida amalga oshiriladi. Ushbu shaklning samaradorligi va keng tarqalishi, bu sizga yirik loyihalarni amalga oshirish uchun ko’p miqdordagi kichik sarmoyalarni jalb qilish imkonini beradi. Aksiyadorlik jamiyati Aksiyadorlik jamiyati bu fuqarolar, yuridik shaxslar (lekin asosan ularning kapitali) xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun uyushmasi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali qatnashchilar tomonidan sotib olingan ma῾lum miqdordagi aksiyalarga bo’linadi. Agar aksiyalar faqat jamiyat ta῾sischilari o’rtasida taqsimlangan bo’lsa, u yopiq aktsiyadorlik jamiyati deb ataladi va mohiyatiga ko’ra mas῾uliyati cheklangan jamiyatga yaqin bo’ladi. Ochiq aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari ochiq obuna orqali tarqatiladi va aksiyadorlar ularni uchinchi shaxslarga sotish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyati har doim yuridik shaxs hisoblanadi. Aksiyadorlar unda faqat kapital bo’yicha ishtirok etadilar va uning majburiyatlari bo’yicha faqat ustav fondiga qo’shgan hissasi miqdorida javobgardirlar. Aksiyadorlarning umumiy yig῾ilishi aksiyadorlik jamiyatining yuqori boshqaruv organi hisoblanadi. U ustavni, ustav kapitalining miqdorini o’zgartiradi va tasdiqlaydi, Direktorlar kengashini yig῾adi (agar aksiyadorlar soni 50 dan oshsa), ijro etuvchi organ yillik hisobotlarni tasdiqlaydi, foyda va zararni taqsimlaydi. Ijroiya organ kollegial va bir kishilik bo’lishi mumkin. U korxonaning joriy boshqaruvini amalga oshiradi va direktorlar kengashi va aksiyadorlarning umumiy yig῾ilishi oldida hisobot beradi. Jamiyatning ijro etuvchi organining vakolatlari shartnoma bo’yicha boshqa tashkilotga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga (boshqaruvchiga) topshirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining nomi uning huquqiy shaklini ko’rsatishi kerak. Chet elda bu asosiy huquqiy shakl. Nomlari quyidagilardan iborat: AQSHda - Korporatsiya (Corp.), Buyuk Britaniyada - Jamiyat cheklangan Korxonasi (PLC), Germaniya - Akiengeselschaft (AG), Frantsiyada - Sosiete anonime va boshqalar. Ushbu korxonalar o’z faoliyati natijalari to’g῾risida umumiy ma῾lumotni e῾lon qilishlari shart. Ko’pincha bu ma῾lumotlarning to’g῾riligini tasdiqlovchi auditorlik korxonalari ishtirokida amalga oshiriladi. Ushbu shaklning samaradorligi va keng tarqalishi, bu sizga yirik loyihalarni amalga oshirish uchun ko’p miqdordagi kichik sarmoyalarni jalb qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarish kooperativi Ishlab chiqarish kooperativi (artel) - bu shaxsiy mehnat (yoki boshqa) ishtiroki va pul mablag῾larini to’plash asosida qo’shma iqtisodiy faoliyat uchun fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi. Kooperativlar odatda qazib olish sohalarida, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, savdo, xizmat ko’rsatish va hokazolarda tashkil etiladi. Ishlab chiqarish kooperativining ta῾sis hujjati uning a῾zolari umumiy yig῾ilishi tomonidan tasdiqlanadigan ustavidir. Unda aksiyalarning hajmi, foyda va zararni taqsimlash tartibi, kooperativning qarzlari bo’yicha uning a῾zolarining javobgarligi hajmi va shartlari ko’rsatilgan. Ustavda kooperativga tegishli bo’lgan mol-mulkning ma῾lum bir qismi bo’linmas fondlar bo’lishi mumkinligi belgilab qo’yilishi mumkin. Kooperativ a῾zosi undan chiqib ketish huquqiga ega. Shu bilan birga, unga aksiyaning qiymati to’lanadi yoki moliya yili uning oxiriga tegishli mol-mulk beriladi. Kooperativ a῾zolarining mulkiy javobgarligi, shuningdek haq to’lash shartlari nizomda ko’rsatilgan. Kooperativning yuqori boshqaruv organi umumiy yig῾ilishdir. Boshqaruvning ijro etuvchi organi (yoki uning raisi) kooperativning joriy boshqaruvini amalga oshiradi. U umumiy yig῾ilish va kuzatuv kengashiga (katta kooperativlarda) hisobot beradi. Kooperativning firma nomida uning nomi va so’zlari bo’lishi kerak"Ishlab chiqarish kooperativi" yoki "artel". Davlat va shahar unitar korxonalari Davlat unitar korxonasi –o’ziga biriktirib qo’yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi. Unitar korxonaning mol-mulki bo’linmaydi va u qo’shilgan xissalar (ulushlar, paylar) bo’yicha, shu jumladan, korxona xodimlari o’rtasida ham taqsimlanishi mumkin emas. Unitar korxonaning ustavida uning nomi, joylashgan yeri (pochta manzili), faoliyat sohasi va maqsadlari, korxona faoliyatini boshqarish tartibi, ustav fondining miqdori, uni tashkil etish tartibi va manbalari to’grisidagi ma῾lumotlar bo’lishi kerak. Unitar korxonaning firma nomida uning mol-mulkining Ishlab chiqarish kooperativi Ishlab chiqarish kooperativi (artel) - bu shaxsiy mehnat (yoki boshqa) ishtiroki va pul mablag῾larini to’plash asosida qo’shma iqtisodiy faoliyat uchun fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi. Kooperativlar odatda qazib olish sohalarida, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, savdo, xizmat ko’rsatish va hokazolarda tashkil etiladi. Ishlab chiqarish kooperativining ta῾sis hujjati uning a῾zolari umumiy yig῾ilishi tomonidan tasdiqlanadigan ustavidir. Unda aksiyalarning hajmi, foyda va zararni taqsimlash tartibi, kooperativning qarzlari bo’yicha uning a῾zolarining javobgarligi hajmi va shartlari ko’rsatilgan. Ustavda kooperativga tegishli bo’lgan mol-mulkning ma῾lum bir qismi bo’linmas fondlar bo’lishi mumkinligi belgilab qo’yilishi mumkin. Kooperativ a῾zosi undan chiqib ketish huquqiga ega. Shu bilan birga, unga aksiyaning qiymati to’lanadi yoki moliya yili uning oxiriga tegishli mol-mulk beriladi. Kooperativ a῾zolarining mulkiy javobgarligi, shuningdek haq to’lash shartlari nizomda ko’rsatilgan. Kooperativning yuqori boshqaruv organi umumiy yig῾ilishdir. Boshqaruvning ijro etuvchi organi (yoki uning raisi) kooperativning joriy boshqaruvini amalga oshiradi. U umumiy yig῾ilish va kuzatuv kengashiga (katta kooperativlarda) hisobot beradi. Kooperativning firma nomida uning nomi va so’zlari bo’lishi kerak"Ishlab chiqarish kooperativi" yoki "artel". Davlat va shahar unitar korxonalari Davlat unitar korxonasi –o’ziga biriktirib qo’yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi. Unitar korxonaning mol-mulki bo’linmaydi va u qo’shilgan xissalar (ulushlar, paylar) bo’yicha, shu jumladan, korxona xodimlari o’rtasida ham taqsimlanishi mumkin emas. Unitar korxonaning ustavida uning nomi, joylashgan yeri (pochta manzili), faoliyat sohasi va maqsadlari, korxona faoliyatini boshqarish tartibi, ustav fondining miqdori, uni tashkil etish tartibi va manbalari to’grisidagi ma῾lumotlar bo’lishi kerak. Unitar korxonaning firma nomida uning mol-mulkining egasi ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Unitar korxonani boshqarish organi uning rahbari bo’lib, bu rahbar mulkdor tomonidan yoki mulkdor vakil qilgan organ tomonidan tayinlanadi hamda ularga hisob beradi.Unitar korxona mol-mulkining egasi korxona majburiyatlari bo’yicha javob bermaydi, agar korxonaning bankrotligi muassisning gayriqonuniy xarakatlari tufauli yuz bergan bo’lsa, yuridik shaxsning mol-mulki yetarli bo’lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majburiyatlari bo’yicha subsidiar (qo’shimcha) javobgarlik yuklatilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat markaziy hukumatga yoki mahalliy hokimiyatga bo’ysunishi mumkin bo’lgan muayyan funksiyalarni bajarish uchun bir qator korxonalarni zaxiraga oladi. Unitar korxona - o’ziga ajratilgan mol-mulkka mulk huquqi berilmagan tijorat tashkiloti. Ushbu shaklda faqat davlat va shahar korxonalari bo’lishi mumkin. Davlat (shahar) mulki xo’jalik boshqaruvi yoki tezkor boshqarish huquqidagi korxonalar bo’lishi mumkin. Birinchi holda, korxona davlat organining (yoki mahalliy boshqaruvning) qarori bilan tashkil etiladi. Ta῾sis hujjati uning ustavidir. Ustav kapitali qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Korxona majburiyatlari uchun javobgarlik o’ziga biriktirilgan mol-mulk doirasida bo’ladi. Korxona rahbari mulk egasi tomonidan tayinlanadi. Unitar korxonaning firma nomi uning egasini ko’rsatishi kerak. Notijorat tashkilotlar Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olishga intilmaydigan, faol iqtisodiy faoliyat bilan shug῾ullanadigan bir nechta korxonalar mavjud. Bunday notijorat tashkilotlari tarkibiga iste῾mol kooperativlari, jamoat va diniy tashkilotlar, jamg῾armalar, uyushmalar va boshqalar kiradi. Iste῾mol kooperativlari o’z a῾zolarining moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida aksiyaviy badallarni birlashtirish orqali tashkil etiladi. Kooperativ tomonidan olingan daromad ustavga muvofiq taqsimlanadi, kooperativ a῾zolari qo’shimcha aksiyalar orqali qo’shimcha yordam berishadi. Bunday kooperativning nomi uning faoliyatining asosiy maqsadi, shuningdek "kooperativ" yoki "iste῾molchilar jamiyati" so’zlarini o’z ichiga olishi kerak. egasi ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Unitar korxonani boshqarish organi uning rahbari bo’lib, bu rahbar mulkdor tomonidan yoki mulkdor vakil qilgan organ tomonidan tayinlanadi hamda ularga hisob beradi.Unitar korxona mol-mulkining egasi korxona majburiyatlari bo’yicha javob bermaydi, agar korxonaning bankrotligi muassisning gayriqonuniy xarakatlari tufauli yuz bergan bo’lsa, yuridik shaxsning mol-mulki yetarli bo’lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majburiyatlari bo’yicha subsidiar (qo’shimcha) javobgarlik yuklatilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat markaziy hukumatga yoki mahalliy hokimiyatga bo’ysunishi mumkin bo’lgan muayyan funksiyalarni bajarish uchun bir qator korxonalarni zaxiraga oladi. Unitar korxona - o’ziga ajratilgan mol-mulkka mulk huquqi berilmagan tijorat tashkiloti. Ushbu shaklda faqat davlat va shahar korxonalari bo’lishi mumkin. Davlat (shahar) mulki xo’jalik boshqaruvi yoki tezkor boshqarish huquqidagi korxonalar bo’lishi mumkin. Birinchi holda, korxona davlat organining (yoki mahalliy boshqaruvning) qarori bilan tashkil etiladi. Ta῾sis hujjati uning ustavidir. Ustav kapitali qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Korxona majburiyatlari uchun javobgarlik o’ziga biriktirilgan mol-mulk doirasida bo’ladi. Korxona rahbari mulk egasi tomonidan tayinlanadi. Unitar korxonaning firma nomi uning egasini ko’rsatishi kerak. Notijorat tashkilotlar Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olishga intilmaydigan, faol iqtisodiy faoliyat bilan shug῾ullanadigan bir nechta korxonalar mavjud. Bunday notijorat tashkilotlari tarkibiga iste῾mol kooperativlari, jamoat va diniy tashkilotlar, jamg῾armalar, uyushmalar va boshqalar kiradi. Iste῾mol kooperativlari o’z a῾zolarining moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida aksiyaviy badallarni birlashtirish orqali tashkil etiladi. Kooperativ tomonidan olingan daromad ustavga muvofiq taqsimlanadi, kooperativ a῾zolari qo’shimcha aksiyalar orqali qo’shimcha yordam berishadi. Bunday kooperativning nomi uning faoliyatining asosiy maqsadi, shuningdek "kooperativ" yoki "iste῾molchilar jamiyati" so’zlarini o’z ichiga olishi kerak. Jamoat va diniy tashkilotlar umumiy manfaatlar, ilmiy va diniy qarashlar asosida tuziladi. Ular tadbirkorlik faoliyatini faqat o’zi yaratgan maqsadga erishish uchun amalga oshirish huquqiga egadirlar. Ishtirokchilar berilgan mulkka va a῾zolik badallariga bo’lgan mulk huquqlarini saqlab qolmaydilar va jamoat va diniy tashkilotlarning majburiyatlari bo’yicha javob bermaydilar. Jamg῾armalar - bu fuqarolar, yuridik shaxslar tomonidan ijtimoiy, madaniy, xayriya, ma῾rifiy va boshqa maqsadlarni amalga oshirish uchun ixtiyoriy mulkiy badallar asosida tuzilgan, a῾zoligi bo’lmagan notijorat tashkilotlari. Korxonalar tomonidan fondga berilgan mol-mulk fondning mulki hisoblanadi. Ta῾sischilar fondning majburiyatlari bo’yicha va fond o’z ta῾sischilari majburiyatlari bo’yicha javob bermaydi. Jamg῾arma maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanish, shuningdek tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish va ularda ishtirok etish huquqiga ega. Jamg῾arma o’z mol-mulkidan foydalanish to’g῾risida yillik hisobotlarni e῾lon qilishga majburdir. Uyushmalar (yoki birlashmalar) tijorat tashkilotlari tomonidan ularning biznes faoliyatini muvofiqlashtirish, umumiy mulkiy manfaatlarning vakili va himoyasi uchun tuziladi. Uyushma a῾zolari o’z mustaqilligini va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar, garchi ular o’z majburiyatlari uchun ta῾sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yordamchi javobgar bo’ladilar. Uyushma nomi "uyushma" yoki "birlashma" so’zini o’z ichiga olgan holda uning a῾zolari faoliyatining asosiy mavzusini ko’rsatishi kerak. Ichki muhitning o’zaro aloqalari natijasida tayyor mahsulot paydo bo’ladi, ishlar bajariladi va xizmat ko’rsatiladi, ya῾ni to’g῾ri yo’lga qo’yilgan ishlab chiqarish va mehnatga haq to’lash faoliyati yuzaga keladi. Korxona faoliyatining ichki muhiti iqtisodiy ishlab chiqarish tashkiloti xossalarining namoyon bo’lish shakllari va xususiyatlarini aks ettiradi, buning natijasida u o’z faoliyati natijalari bo’yicha jamiyat ehtiyojlarini qondiradi, shuningdek tashqi sharoitlarga javob beradi, ularga va boshqa omillarga moslashadi. Ichki omillar (subyektiv) insonning muayyan faoliyati bilan bog῾liq. Ular menejerlar va xodimlarning harakatlariga to’liq bog῾liqdir. Tadbirkorlik sub῾ekti Jamoat va diniy tashkilotlar umumiy manfaatlar, ilmiy va diniy qarashlar asosida tuziladi. Ular tadbirkorlik faoliyatini faqat o’zi yaratgan maqsadga erishish uchun amalga oshirish huquqiga egadirlar. Ishtirokchilar berilgan mulkka va a῾zolik badallariga bo’lgan mulk huquqlarini saqlab qolmaydilar va jamoat va diniy tashkilotlarning majburiyatlari bo’yicha javob bermaydilar. Jamg῾armalar - bu fuqarolar, yuridik shaxslar tomonidan ijtimoiy, madaniy, xayriya, ma῾rifiy va boshqa maqsadlarni amalga oshirish uchun ixtiyoriy mulkiy badallar asosida tuzilgan, a῾zoligi bo’lmagan notijorat tashkilotlari. Korxonalar tomonidan fondga berilgan mol-mulk fondning mulki hisoblanadi. Ta῾sischilar fondning majburiyatlari bo’yicha va fond o’z ta῾sischilari majburiyatlari bo’yicha javob bermaydi. Jamg῾arma maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanish, shuningdek tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish va ularda ishtirok etish huquqiga ega. Jamg῾arma o’z mol-mulkidan foydalanish to’g῾risida yillik hisobotlarni e῾lon qilishga majburdir. Uyushmalar (yoki birlashmalar) tijorat tashkilotlari tomonidan ularning biznes faoliyatini muvofiqlashtirish, umumiy mulkiy manfaatlarning vakili va himoyasi uchun tuziladi. Uyushma a῾zolari o’z mustaqilligini va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar, garchi ular o’z majburiyatlari uchun ta῾sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yordamchi javobgar bo’ladilar. Uyushma nomi "uyushma" yoki "birlashma" so’zini o’z ichiga olgan holda uning a῾zolari faoliyatining asosiy mavzusini ko’rsatishi kerak. Ichki muhitning o’zaro aloqalari natijasida tayyor mahsulot paydo bo’ladi, ishlar bajariladi va xizmat ko’rsatiladi, ya῾ni to’g῾ri yo’lga qo’yilgan ishlab chiqarish va mehnatga haq to’lash faoliyati yuzaga keladi. Korxona faoliyatining ichki muhiti iqtisodiy ishlab chiqarish tashkiloti xossalarining namoyon bo’lish shakllari va xususiyatlarini aks ettiradi, buning natijasida u o’z faoliyati natijalari bo’yicha jamiyat ehtiyojlarini qondiradi, shuningdek tashqi sharoitlarga javob beradi, ularga va boshqa omillarga moslashadi. Ichki omillar (subyektiv) insonning muayyan faoliyati bilan bog῾liq. Ular menejerlar va xodimlarning harakatlariga to’liq bog῾liqdir. Tadbirkorlik sub῾ekti ichki muhit omillarini bilishi va aniq boshqaruv qarorlari orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga ta῾sir qilishi kerak. Ichki muhit omillarining modellari korxona strategiyasiga va ushbu omillarni boshqarish qobiliyatiga qarab turli xil variantlarga ega bo’lishi mumkin. Tarkibiy elementlarning ro’yxati juda keng:  mulk huquqi;  atrof-muhit;  strategiya korxona resurslarini taqsimlashda ushbu nisbatni belgilashga qaratilgan harakatlar majmui sifatida;  korxonaning tashkiliy tuzilmasi;  resurslardan maqsadli foydalanishni o’z ichiga olgan  texnologiya;  hokimiyat va uning manfaatlariga ta῾sir qilish huquqidan foydalanish;  tashkiliy va iqtisodiy madaniyat jamiyatda shakllangan ideallar,qadriyatlar, ma῾naviy an῾analar, inson xulq-atvorining normalari va qoidalari. Korxonalarning tashqi muhit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida ro’y berib (resurslarni jalb qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va yoqilg῾ining o’z vaqtida yyetkazib turilishi va hokazo), tashqi muhitga ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimi yordamida ta῾sir ko’rsatish jarayonida namoyon bo’ladi,  raqobat omili,  ijtimoiy omillar,  siyosiy omil,  demografik omil,  marketing,  xalqaro omil. Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muhit – bu, birinchi o’rinda mahsulot iste῾molchilari, xom ashyo va boshqa material yetkazib ichki muhit omillarini bilishi va aniq boshqaruv qarorlari orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga ta῾sir qilishi kerak. Ichki muhit omillarining modellari korxona strategiyasiga va ushbu omillarni boshqarish qobiliyatiga qarab turli xil variantlarga ega bo’lishi mumkin. Tarkibiy elementlarning ro’yxati juda keng:  mulk huquqi;  atrof-muhit;  strategiya korxona resurslarini taqsimlashda ushbu nisbatni belgilashga qaratilgan harakatlar majmui sifatida;  korxonaning tashkiliy tuzilmasi;  resurslardan maqsadli foydalanishni o’z ichiga olgan  texnologiya;  hokimiyat va uning manfaatlariga ta῾sir qilish huquqidan foydalanish;  tashkiliy va iqtisodiy madaniyat jamiyatda shakllangan ideallar,qadriyatlar, ma῾naviy an῾analar, inson xulq-atvorining normalari va qoidalari. Korxonalarning tashqi muhit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida ro’y berib (resurslarni jalb qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va yoqilg῾ining o’z vaqtida yyetkazib turilishi va hokazo), tashqi muhitga ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimi yordamida ta῾sir ko’rsatish jarayonida namoyon bo’ladi,  raqobat omili,  ijtimoiy omillar,  siyosiy omil,  demografik omil,  marketing,  xalqaro omil. Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muhit – bu, birinchi o’rinda mahsulot iste῾molchilari, xom ashyo va boshqa material yetkazib beruvchilar, shuningdek davlat organlari hamda korxonaga yaqin joyda yashovchi aholi hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati natijalari asosan tashqi muhit bilan belgilanadi. Iqtisodiy faoliyatga ta῾sir qiluvchi tashqi omillar iqtisodiy qonunlarning ta῾sirini aks ettiradi. Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan har qanday korxona uchlik jarayonini amalga oshiradi, xususan:tashqi muhitdan manbalarni olish; resurslarni mahsulotga (ish, xizmat) aylantirish; mahsulotni tashqi muhitga qaytarish. O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Yangi korxonani tashkil qilish tamoyillari. 2. Korxonani tashkil qilishdan ko‘zlangan maqsad nima ? 3. Korxona faoliyatini tartibga soluvchi hujjatlarning qanday turlarini bilasiz ? 4. Korxona mulki nimalar hisobiga shakllanadi? 5. Korxonani yagona davlat reestridan o‘tkazish uchun qanday hujjatlar talab qilinadi? 6 Korxona faoliyatini tugatish yoki qayta tashkil qilish deganda nimani tushunasiz? 7. Korxonani tugatish sabablari qaysilar? 8. Sanoat korxonalariga xos bo‘lgan belgilar. 9. Sanoat korxonalarining vazifalari va bajaradigan ishlari. 10. O‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar to‘g‘risida”gi qonuni va uning mazmuni. 11. Korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun qanday hujjatlar talab qilinadi? 12. Sanoat korxonalarining tasnifi. 13. Korxonalarni tavsiflashda ishlatiluvchi mezonlar. 14. Korxonalarning umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasi tushunchalari. 15. Korxona tuzilmasini belgilab beruvchi omillar. 16. Korxona tuzilmasini mukammallashtirish yo‘llari. beruvchilar, shuningdek davlat organlari hamda korxonaga yaqin joyda yashovchi aholi hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati natijalari asosan tashqi muhit bilan belgilanadi. Iqtisodiy faoliyatga ta῾sir qiluvchi tashqi omillar iqtisodiy qonunlarning ta῾sirini aks ettiradi. Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan har qanday korxona uchlik jarayonini amalga oshiradi, xususan:tashqi muhitdan manbalarni olish; resurslarni mahsulotga (ish, xizmat) aylantirish; mahsulotni tashqi muhitga qaytarish. O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Yangi korxonani tashkil qilish tamoyillari. 2. Korxonani tashkil qilishdan ko‘zlangan maqsad nima ? 3. Korxona faoliyatini tartibga soluvchi hujjatlarning qanday turlarini bilasiz ? 4. Korxona mulki nimalar hisobiga shakllanadi? 5. Korxonani yagona davlat reestridan o‘tkazish uchun qanday hujjatlar talab qilinadi? 6 Korxona faoliyatini tugatish yoki qayta tashkil qilish deganda nimani tushunasiz? 7. Korxonani tugatish sabablari qaysilar? 8. Sanoat korxonalariga xos bo‘lgan belgilar. 9. Sanoat korxonalarining vazifalari va bajaradigan ishlari. 10. O‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar to‘g‘risida”gi qonuni va uning mazmuni. 11. Korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun qanday hujjatlar talab qilinadi? 12. Sanoat korxonalarining tasnifi. 13. Korxonalarni tavsiflashda ishlatiluvchi mezonlar. 14. Korxonalarning umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasi tushunchalari. 15. Korxona tuzilmasini belgilab beruvchi omillar. 16. Korxona tuzilmasini mukammallashtirish yo‘llari.