SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA

Yuklangan vaqt

2023-03-26

Yuklab olishlar soni

6

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

36,0 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA 
 
 
 
 
1.1. KIRISH. FANNING MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI 
"Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fanida biz bozor iqtisodiyoti va 
raqobatchilik sharoitida korxona faoliyatini amalga oshirishni, kadrlar potensiali va 
kadrlar siyosati, mexnatga haq to’lash, resurslar va ulardan oqilona foydalanish, 
ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish, investision va innovatsion 
faoliyat, xarajat, daromad va rentabellik, bahoni shakillantirish, menejmentning 
tashkiliy strukturasi, menejmentning boshqaruv usullari, boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish, korxonani strategik boshqarish kabi masalalarni ko’rib chiqamiz 
"Iqtisodiyot" atamasi birinchi bor ARISTOTEL tomonidan kiritilgan hamda 
odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlashdagi xo’jalik faoliyatini anglatgan. 
Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish qanchalik yaxshi tashkil 
qilingan bo’lsa, iqtisodiyot ko’rsatkaichlari va aholining turmush tarzi shuncha 
yuqori bo’ladi. 
SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA 1.1. KIRISH. FANNING MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fanida biz bozor iqtisodiyoti va raqobatchilik sharoitida korxona faoliyatini amalga oshirishni, kadrlar potensiali va kadrlar siyosati, mexnatga haq to’lash, resurslar va ulardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish, investision va innovatsion faoliyat, xarajat, daromad va rentabellik, bahoni shakillantirish, menejmentning tashkiliy strukturasi, menejmentning boshqaruv usullari, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, korxonani strategik boshqarish kabi masalalarni ko’rib chiqamiz "Iqtisodiyot" atamasi birinchi bor ARISTOTEL tomonidan kiritilgan hamda odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlashdagi xo’jalik faoliyatini anglatgan. Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish qanchalik yaxshi tashkil qilingan bo’lsa, iqtisodiyot ko’rsatkaichlari va aholining turmush tarzi shuncha yuqori bo’ladi.
Iqtisodiyot inson hayotining moddiy, ma'naviy, fiziologik va boshqa 
ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan har bir jabhani qamrab oladi (oziq-ovqat,kiyim-
bosh, turar joy). 
"Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fani izlanish, boshqarish  va uslubiy 
vazifalarni bajaradi hamda jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul 
qilinuvchi amaliy qarorlar uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy asoslab 
berilgan hisob-kitob va bashoratlar "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" faning muhim 
tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va 
resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, yangi texnika va texnologiyalarni 
ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib borish imkonini yaratadi. 
Istalgan korxonaning  faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, 
korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga boqliq bo’ladi? 
Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga boqliq? Xomashyo yetkazib 
beruvchilar va istemolchsilar bilan qanday ishlash kerak? Mahsulotni sotishda 
fondchilardan foydalanish zarurmi? Ishlab chiqarish sur'atlarini qanday oshirish 
mumkin? Raqobatchilik kurashida nima, va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi? 
Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo’lishi lozim? va h.k. 
Korxona faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, 
nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim degan savollarga javob berish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligidan qat'iy nazar, 
qanchalik yaxshi  tashkil etilsa va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko’rsatkichlari hamda 
aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi. 
 Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va korxonalarning 
mustaqil faoliyat ko’rsatishiga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, 
ularning bilimlari, ko’nikmalari va malakalariga katta talablar qo’ymoqda. Bir 
tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va 
raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina 
zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to’g’ri 
tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqishga qodir, investision, innovatsion  va 
Iqtisodiyot inson hayotining moddiy, ma'naviy, fiziologik va boshqa ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan har bir jabhani qamrab oladi (oziq-ovqat,kiyim- bosh, turar joy). "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fani izlanish, boshqarish va uslubiy vazifalarni bajaradi hamda jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul qilinuvchi amaliy qarorlar uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy asoslab berilgan hisob-kitob va bashoratlar "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" faning muhim tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib borish imkonini yaratadi. Istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga boqliq bo’ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga boqliq? Xomashyo yetkazib beruvchilar va istemolchsilar bilan qanday ishlash kerak? Mahsulotni sotishda fondchilardan foydalanish zarurmi? Ishlab chiqarish sur'atlarini qanday oshirish mumkin? Raqobatchilik kurashida nima, va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi? Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo’lishi lozim? va h.k. Korxona faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim degan savollarga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligidan qat'iy nazar, qanchalik yaxshi tashkil etilsa va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko’rsatkichlari hamda aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va korxonalarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko’nikmalari va malakalariga katta talablar qo’ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to’g’ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqishga qodir, investision, innovatsion va
xo’jalikning boshqa faoliyati bilan bog’liq qarorlarni qabul qilishni to’g’ri amalga 
oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. 
Mashhur iborada aytilishicha "Daraxtlarning ortida o’rmonni ko’ra olish 
zarur". Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari 
amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq? qanday yo’l 
bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko’tarish mumkin? Korxonaning ish 
kuchiga bo’lgan ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to’lash kerak?  Ishlab 
chiqarilayotgan tovarga yoki mahsulotga bo’lgan talabni qay tarzda oshirish 
mumkin? Korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish 
mumkin? kabi savollarga o’z vaqtida to’g’ri javob bera olishi lozim. 
Mazkur fanning tadqiqotlar ob'ekti bu turli mulk shakliga ega bo’lgan kichik, 
o’rta va yirik korxonalar bo’lib, ular O’zbkuiston Respublikasining "Korxonalar 
to’g’risida"gi qonuni asosida tashkil qilinadi. 
Korxona iqtisodiyotning bir bo’g’ini bo’lib, unda eng malakali kadrlar 
mujassamlashgan hamda samarali boshqaruv-menejment qo’llanilib, resurslardan 
oqilona foydalanish, zamonaviy texnika-texnologiyalardan foydalanish masalalari 
hal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning  yuqori sifat ko’rsatkichlari 
saqlangan holda xarajatlarni minimallashtirish va daromadni maksimallashtirish har 
bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi. 
Fanning maqsadi ta'lim olayotganlarga amaliy-iqtisodiy bilimlarni, 
shuningdek, mustaqil fikrlash hamda olingan axborotlar va  mustaqil o’rganish 
yordamida korxona iqtisodiyoti  muammolari bo’yicha qaror qabul qilish 
ko’nikmalarini singdirishdadir. 
Fanning vazifasi korxona faoliyatida uchraydigan savollarga javob bera 
oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdir. 
1.2.O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari 
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi 
I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari 
II. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning 
ustuvor yo‘nalishlari 
xo’jalikning boshqa faoliyati bilan bog’liq qarorlarni qabul qilishni to’g’ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Mashhur iborada aytilishicha "Daraxtlarning ortida o’rmonni ko’ra olish zarur". Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq? qanday yo’l bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko’tarish mumkin? Korxonaning ish kuchiga bo’lgan ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to’lash kerak? Ishlab chiqarilayotgan tovarga yoki mahsulotga bo’lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin? Korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o’z vaqtida to’g’ri javob bera olishi lozim. Mazkur fanning tadqiqotlar ob'ekti bu turli mulk shakliga ega bo’lgan kichik, o’rta va yirik korxonalar bo’lib, ular O’zbkuiston Respublikasining "Korxonalar to’g’risida"gi qonuni asosida tashkil qilinadi. Korxona iqtisodiyotning bir bo’g’ini bo’lib, unda eng malakali kadrlar mujassamlashgan hamda samarali boshqaruv-menejment qo’llanilib, resurslardan oqilona foydalanish, zamonaviy texnika-texnologiyalardan foydalanish masalalari hal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yuqori sifat ko’rsatkichlari saqlangan holda xarajatlarni minimallashtirish va daromadni maksimallashtirish har bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Fanning maqsadi ta'lim olayotganlarga amaliy-iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, mustaqil fikrlash hamda olingan axborotlar va mustaqil o’rganish yordamida korxona iqtisodiyoti muammolari bo’yicha qaror qabul qilish ko’nikmalarini singdirishdadir. Fanning vazifasi korxona faoliyatida uchraydigan savollarga javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdir. 1.2.O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari II. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari 
IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari 
V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda 
chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor 
yo‘nalishlar 
 
1.3.Korxona – iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini 
Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo’g῾ini bo’lib, unda ilmiy 
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. 
Korxona ish o’rinlarini beradi ish haqi to’laydi soliqlar to’lash yo’li bilan davlat 
va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. 
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil 
etish shakllariga ega: 
Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; 
Ixtisoslashtirish; 
Kooperatsiyalash; 
Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog῾liq. 
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs 
maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib, 
o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste῾molchilar 
(xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, 
xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. 
Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida 
mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi mustaqil 
xo’jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir. 
Korxonaning markaziy holati quyidagilarga bog῾liq: 
 korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu yerda xodim 
o’zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa 
qo’shadi; bu yerda u o’zini o’zi va oila a῾zolarini moliyaviy ta῾minlab 
berganligi uchun mukofot oladi; 
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar 1.3.Korxona – iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo’g῾ini bo’lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Korxona ish o’rinlarini beradi ish haqi to’laydi soliqlar to’lash yo’li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega: Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; Ixtisoslashtirish; Kooperatsiyalash; Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog῾liq. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib, o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste῾molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi mustaqil xo’jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir. Korxonaning markaziy holati quyidagilarga bog῾liq:  korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu yerda xodim o’zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa qo’shadi; bu yerda u o’zini o’zi va oila a῾zolarini moliyaviy ta῾minlab berganligi uchun mukofot oladi;
 korxona turli xil ishtirokchilar o’rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub῾ekti 
vazifasini bajaradi; 
 korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning 
poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, 
jamoa va ishchining manfaatlari o’zaro bog῾liq, ularning qarama-qarshiliklari 
ishlab chiqilgan va hal qilingan; 
 ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta῾sir 
ko’rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi. 
Korxonani turli belgilariga ko’ra tavsiflash mumkin: 
 ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotlar 
hajmi 
va 
turlari, 
ularni 
tayyorlash 
texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi; 
 ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar 
o’rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi 
munosabatlar ; 
 tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat 
yuritadi; 
 moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil 
bo’ini bo’lib, o’z-o’zini moliya bilan ta῾minlash, o’z-o’zini boshqarish, ya῾ni 
bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. 
Korxona o’ziga xos bo’lgan ma῾lum xususiyatlarga ega: 
birinchidan, korxona o’ziga tegishli va xo’jalik boshqaruvidagi xususiy 
mulkka ega bo’lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, 
iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta῾minlaydi; 
ikkinchidan, 
korxona 
kreditorlar, 
jumladan, 
davlat 
bilan 
o’zaro 
munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o’z mulki bilan javob berish xususiyatiga 
ega bo’ladi; 
uchinchidan, korxona xo’jalik aylanmasida o’z nomidan harakat qilishi 
mumkin, ya῾ni qonunga asosan xo’jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot 
 korxona turli xil ishtirokchilar o’rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub῾ekti vazifasini bajaradi;  korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, jamoa va ishchining manfaatlari o’zaro bog῾liq, ularning qarama-qarshiliklari ishlab chiqilgan va hal qilingan;  ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta῾sir ko’rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi. Korxonani turli belgilariga ko’ra tavsiflash mumkin:  ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;  ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o’rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;  tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;  moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil bo’ini bo’lib, o’z-o’zini moliya bilan ta῾minlash, o’z-o’zini boshqarish, ya῾ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. Korxona o’ziga xos bo’lgan ma῾lum xususiyatlarga ega: birinchidan, korxona o’ziga tegishli va xo’jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo’lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta῾minlaydi; ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o’zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o’z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo’ladi; uchinchidan, korxona xo’jalik aylanmasida o’z nomidan harakat qilishi mumkin, ya῾ni qonunga asosan xo’jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot
(ish, xizmat) iste῾molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna yyetkazib beruvchilar 
hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega; 
to’rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da῾vogar va javobgar 
sifatida qatnashish huquqiga ega; 
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo’lib, ishlab 
chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat 
organlari tomonidan belgilangan tartibda o’z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi; 
oltinchidan, korxona o’z nomiga ega bo’lib, unda korxonaning tashkiliy-
huquqiy shakli o’z aksini topadi.  
Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va 
muomala jarayonlaridan iborat bo’ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi 
faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni 
tashkillashtirishda namoyon bo’ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - 
ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab 
chiqarish fondlarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi.  Muomala 
sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta῾minotini 
tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish 
fondlarining daromad shaklida qaytib kelishida ko’zga ko’rinadi. 
Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi 
ikkita tarkibiy qism - tizimning o’zi (korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi 
tashqi muhitni ko’rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish 
fondlari, pul mablag῾lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari 
quyidagilar hisoblanadi: 
 bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o’rganish 
yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga 
kelishi mumkin bo’lgan talablarini aniqlash; 
 mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo’yicha ilmiy-
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish; 
 xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish; 
(ish, xizmat) iste῾molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna yyetkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega; to’rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da῾vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega; beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo’lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o’z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o’z nomiga ega bo’lib, unda korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o’z aksini topadi. Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo’ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo’ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish fondlarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta῾minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish fondlarining daromad shaklida qaytib kelishida ko’zga ko’rinadi. Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o’zi (korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi tashqi muhitni ko’rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish fondlari, pul mablag῾lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi:  bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o’rganish yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan talablarini aniqlash;  mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo’yicha ilmiy- tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;  xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
 ishlab 
chiqarishni 
rejalashtirish, 
dasturlash, 
muvofiqlashtirish 
va 
moliyalashtirish; 
 mahsulotni 
taqsimlash 
va 
sotish 
tizimini 
tashkil 
qilish 
va 
uni 
mukammallashtirish; 
 korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, 
texnik xizmat ko’rsatish va hokazolarni boshqarish. 
Albatta, zamonaviy korxonalarning ko’p qirrali faoliyati yuqorida sanab 
o’tilgan yo’nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika 
taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi 
talablari bilan to’ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganlardan qat῾iy 
nazar, xo’jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi 
vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur: 
 korxona egasining daromad olishi; 
 iste῾molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta῾minlash; 
 xodimlarni ish haqi bilan ta῾minlash; 
 korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish; 
 atrof-muhitni muhofaza qilish; 
 korxonafaoliyatidato’xtabqolishgayo’lqo’ymaslik; 
 ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish; 
 ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. 
Xo’jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan 
quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi: 
 ishlab chiqarish va shaxsiy iste῾mol uchun mahsulotlarni tayyorlash; 
 mahsulotlarni iste῾molchilarga yyetkazib berish va sotish; 
 sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish; 
 ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta῾minlash; 
 xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish; 
 soliqlarni to’lash, byudjetga to’lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va 
to’lovlarni amalga oshirish; 
 ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish;  mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish;  korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko’rsatish va hokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy korxonalarning ko’p qirrali faoliyati yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to’ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganlardan qat῾iy nazar, xo’jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:  korxona egasining daromad olishi;  iste῾molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta῾minlash;  xodimlarni ish haqi bilan ta῾minlash;  korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  korxonafaoliyatidato’xtabqolishgayo’lqo’ymaslik;  ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;  ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. Xo’jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:  ishlab chiqarish va shaxsiy iste῾mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;  mahsulotlarni iste῾molchilarga yyetkazib berish va sotish;  sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish;  ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta῾minlash;  xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;  soliqlarni to’lash, byudjetga to’lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to’lovlarni amalga oshirish;
 amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun-
qoidalarga rioya qilish. 
Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, 
shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy 
iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan 
farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va 
boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab 
chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo’llash 
mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy 
jihatdan isbotlab berilgan. 
1.4. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik 
shaklining boshqa ko’rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan 
muhofaza qilinishi belgilab qo’yilgan.  
Korxonalarning 
tashkiliy-huquqiy 
shakllari 
bu 
bozorda 
korxonalar 
faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik 
faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek 
korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek, 
bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga 
qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi.  
Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jalik huquqi normalarida ko’zda 
tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning 
shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a῾zo bo’lish usullari va olib boruvchi 
raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog῾liq 
bo’lgan strukturaviy  tuzilishining usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning 
tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi. 
Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy, 
xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk 
tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflanadi. 
 amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun- qoidalarga rioya qilish. Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo’llash mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan. 1.4. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik shaklining boshqa ko’rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan muhofaza qilinishi belgilab qo’yilgan. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari bu bozorda korxonalar faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek, bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jalik huquqi normalarida ko’zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a῾zo bo’lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog῾liq bo’lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi. Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy, xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflanadi.
Xo’jalik faoliyati yurituvchi har bir subyekt bir qator huquqlarga ega bo’lib, 
bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi 
tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini 
amalga oshirishga ko’maklashadi. 
Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular 
ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqligi) ko’rinishida tashkil 
qilinishi mumkin. 
Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik 
faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan 
o’rtoqliklar - to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi. 
Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o’zaro 
xo’jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida 
paydo bo’ladi. 
Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas῾uliyati 
cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta῾sis etilib, Nizom 
jamg῾armasi hujjatlarda (Nizom va ta῾sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga 
bo’lingan bo’ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun 
javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida 
zarar ko’rishlari mumkin. 
Nizom jamg῾armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati 
hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a῾zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha 
javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aksiyalar qiymati doirasida 
zarar ko’rishlari mumkin. 
Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: 
aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - 
aksiyalarga 
taqsimlanishi; 
aksiyadorlar 
jamiyat 
majburiyatlari 
uchun 
javobgarligining 
aksiyalar 
qiymati 
hajmida 
cheklanganligi; 
aksiyadorlik 
kapitalining hajmi va a῾zolar sonini osonlik bilan o’zgartirish imkonini beruvchi 
Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini 
boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar. 
Xo’jalik faoliyati yurituvchi har bir subyekt bir qator huquqlarga ega bo’lib, bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishga ko’maklashadi. Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqligi) ko’rinishida tashkil qilinishi mumkin. Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan o’rtoqliklar - to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi. Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o’zaro xo’jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida paydo bo’ladi. Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta῾sis etilib, Nizom jamg῾armasi hujjatlarda (Nizom va ta῾sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga bo’lingan bo’ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Nizom jamg῾armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a῾zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aksiyalar qiymati doirasida zarar ko’rishlari mumkin. Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - aksiyalarga taqsimlanishi; aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari uchun javobgarligining aksiyalar qiymati hajmida cheklanganligi; aksiyadorlik kapitalining hajmi va a῾zolar sonini osonlik bilan o’zgartirish imkonini beruvchi Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar.
Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini 
jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish 
maqsadidagi tuzilmaviy  qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda 
turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda 
kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi. 
Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi 
tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu 
tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz. 
O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning 
iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga erishish 
uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) shakliga 
asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat. 
Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga 
qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan 
mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy 
boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. 
Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma 
faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks 
ettiradi. 
Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, ko’p 
tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi shakliga 
aylanadi. 
Konsorsium korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik 
kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda 
joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. 
Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi.   
Konsorsum- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan 
birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat, 
banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi. 
Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi. Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga erishish uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) shakliga asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat. Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks ettiradi. Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, ko’p tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi shakliga aylanadi. Konsorsium korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi. Konsorsum- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat, banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi.
Xo’jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning  o’zaro hamkorlik 
yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga 
kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar. 
Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish 
maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi 
shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) 
jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. 
Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va 
moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi. 
Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, 
tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga 
asoslanib faoliyat yuritadi. 
Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda 
kooperatsiya asosida birlashadilar. 
Sindikat – tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi) 
hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi 
korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. 
Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning 
tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini 
yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. 
Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va 
muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor 
ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini 
ifodalaydi. 
Yakka tartibdagi tadbirkorlik 
Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug῾ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida 
ro’yxatdan o’tish talab qilinadi. Yakka tartibdagi biznes egasi o’z majburiyatlari 
uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo’ladi. Bu kichik do’konlar, xizmat 
ko’rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo’jaliklari, shuningdek yuristlar va 
Xo’jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o’zaro hamkorlik yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar. Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga asoslanib faoliyat yuritadi. Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda kooperatsiya asosida birlashadilar. Sindikat – tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi) hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tish talab qilinadi. Yakka tartibdagi biznes egasi o’z majburiyatlari uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo’ladi. Bu kichik do’konlar, xizmat ko’rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo’jaliklari, shuningdek yuristlar va
shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko’plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan 
biznes shakli. Yakka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga 
oshiradilar va o’z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Shaxsiy biznes egasi 
fuqarolar uchun faqat daromad solig῾ini to’laydi, chunki yuridik shaxs emas. 
Yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning 
faoliyati to’g῾risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy 
ahvoli to’g῾risida ishonchli ma῾lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning 
biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo’lganlar uchun, bunday 
sherikning to’lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas. 
Chet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar: 
shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya); 
Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya). 
Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes 
birlashmalari. 
To’liq sheriklik 
To’liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug῾ullanuvchi va o’z majburiyatlari uchun tegishli bo’lgan mulkka nisbatan 
javobgar bo’lgan ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta 
fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir. 
To’liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu 
kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to’liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga 
muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar 
o’rtasida ularning qo’shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki 
shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi. 
To’liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to’liq sherik 
umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq 
subyekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da῾volari nafaqat ishda investitsiya 
qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham 
taalluqli bo’lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha 
mulkiga murojaat qilinishi mumkin. 
shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko’plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan biznes shakli. Yakka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga oshiradilar va o’z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Shaxsiy biznes egasi fuqarolar uchun faqat daromad solig῾ini to’laydi, chunki yuridik shaxs emas. Yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning faoliyati to’g῾risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy ahvoli to’g῾risida ishonchli ma῾lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo’lganlar uchun, bunday sherikning to’lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas. Chet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar: shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya); Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya). Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes birlashmalari. To’liq sheriklik To’liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug῾ullanuvchi va o’z majburiyatlari uchun tegishli bo’lgan mulkka nisbatan javobgar bo’lgan ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir. To’liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to’liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar o’rtasida ularning qo’shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi. To’liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to’liq sherik umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq subyekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da῾volari nafaqat ishda investitsiya qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham taalluqli bo’lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha mulkiga murojaat qilinishi mumkin.
To’liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes 
sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa 
bozorga kirishga yordam beradi. 
To’liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini 
(ismlarini) va “to’liq sheriklik” so’zlarini yoki “va Korxona” va “to’liq sheriklik” 
so’zlarini qo’shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o’z ichiga olishi kerak. 
Xorijiy 
mamlakatlarda 
to’liq 
sheriklik 
quyidagi 
nomlarga 
ega: 
umumiyhamkorlik (AQSH); Cheksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen 
Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya). 
Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan 
tavsiflanadi, bunda ba῾zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar 
va o’z mol-mulklari (to’liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar 
bo’ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o’z mol-mulklari bilan qatnashadilar, 
tavakkal qiladilar va javobgar bo’ladilar.  
Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to’liq sheriklar tomonidan imzolangan 
assotsiatsiya to’g῾risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav 
kapitalini shakllantirish va o’zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar 
taqsimoti bo’lishi kerak. 
Korxonaning nomi to’liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, “imonda sheriklik” 
yoki “buyruq sheriklik” so’zlari qo’shilgan holda shakllantirilgan. 
AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to’liq sheriklik deb 
nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en 
comandite oddiy. 
To’liq va buyruqli sheriklik odatda kichik korxonalar bo’lib, ularning 
moliyaviy faoliyati to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilish talab etilmaydi. 
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat 
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning 
eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik 
shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta῾sis 
To’liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa bozorga kirishga yordam beradi. To’liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini (ismlarini) va “to’liq sheriklik” so’zlarini yoki “va Korxona” va “to’liq sheriklik” so’zlarini qo’shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o’z ichiga olishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda to’liq sheriklik quyidagi nomlarga ega: umumiyhamkorlik (AQSH); Cheksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya). Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan tavsiflanadi, bunda ba῾zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar va o’z mol-mulklari (to’liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar bo’ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o’z mol-mulklari bilan qatnashadilar, tavakkal qiladilar va javobgar bo’ladilar. Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to’liq sheriklar tomonidan imzolangan assotsiatsiya to’g῾risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav kapitalini shakllantirish va o’zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar taqsimoti bo’lishi kerak. Korxonaning nomi to’liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, “imonda sheriklik” yoki “buyruq sheriklik” so’zlari qo’shilgan holda shakllantirilgan. AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to’liq sheriklik deb nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en comandite oddiy. To’liq va buyruqli sheriklik odatda kichik korxonalar bo’lib, ularning moliyaviy faoliyati to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilish talab etilmaydi. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat Mas῾uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta῾sis
hujjatlari uning ta῾sischilari tomonidan imzolangan ta῾sis shartnomasi va 
tasdiqlangan nizomdir. 
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs. Ya῾ni u o’z mulki, iqtisodiy 
yurisdiktsiyasi yoki garovga qo’yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega 
bo’lgan va ushbu mol-mulk bilan bog῾liq majburiyatlari uchun javobgar bo’lgan, o’z 
nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da῾vogar va 
javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo’lishi kerak. 
Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi. 
Shu bilan birga, ma῾suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari 
bo’yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog῾liq yo’qotishlarni o’z 
hissalari summasi doirasida ko’taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o’z 
ulushini korxonaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish) 
huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat῾iy nazar istalgan vaqtda 
korxonani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga korxonaning mulkidagi 
ulushining qiymati to’lanadi. Korxonaning yuqori boshqaruv organi uning 
ishtirokchilarining umumiy yig῾ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga korxona 
ustavini o’zgartirish, ustav kapitali hajmini o’zgartirish, ijroiya organlarini 
shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni 
taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi. 
Korxonani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki 
jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a῾zosi bo’lmagan odamlardan iborat bo’lishi 
mumkin. 
Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar 
o’zboshimchalik bilan chaqirilgan bo’lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik" 
havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi. 
AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada 
- Limited korxonasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung" 
(Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas῾uliyati cheklangan (S.A.R.L.). 
Ushbu korxonalar o’zlarining ishlarining natijalari to’g῾risidagi ma῾lumotlarni 
e῾lon qilishlari shart emas, lekin ko’pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi. 
hujjatlari uning ta῾sischilari tomonidan imzolangan ta῾sis shartnomasi va tasdiqlangan nizomdir. Mas῾uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs. Ya῾ni u o’z mulki, iqtisodiy yurisdiktsiyasi yoki garovga qo’yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo’lgan va ushbu mol-mulk bilan bog῾liq majburiyatlari uchun javobgar bo’lgan, o’z nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da῾vogar va javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo’lishi kerak. Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi. Shu bilan birga, ma῾suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari bo’yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog῾liq yo’qotishlarni o’z hissalari summasi doirasida ko’taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o’z ulushini korxonaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish) huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat῾iy nazar istalgan vaqtda korxonani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga korxonaning mulkidagi ulushining qiymati to’lanadi. Korxonaning yuqori boshqaruv organi uning ishtirokchilarining umumiy yig῾ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga korxona ustavini o’zgartirish, ustav kapitali hajmini o’zgartirish, ijroiya organlarini shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi. Korxonani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a῾zosi bo’lmagan odamlardan iborat bo’lishi mumkin. Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar o’zboshimchalik bilan chaqirilgan bo’lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik" havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi. AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada - Limited korxonasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung" (Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas῾uliyati cheklangan (S.A.R.L.). Ushbu korxonalar o’zlarining ishlarining natijalari to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilishlari shart emas, lekin ko’pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi.