SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA
Yuklangan vaqt
2023-03-26
Yuklab olishlar soni
6
Sahifalar soni
21
Faytl hajmi
36,0 KB
SANOAT KORXONASI BOZOR IQTISODIYOTI SUB’EKTI SIFATIDA
1.1. KIRISH. FANNING MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI
"Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fanida biz bozor iqtisodiyoti va
raqobatchilik sharoitida korxona faoliyatini amalga oshirishni, kadrlar potensiali va
kadrlar siyosati, mexnatga haq to’lash, resurslar va ulardan oqilona foydalanish,
ishlab chiqarishni rejalashtirish va bashorat qilish, investision va innovatsion
faoliyat, xarajat, daromad va rentabellik, bahoni shakillantirish, menejmentning
tashkiliy strukturasi, menejmentning boshqaruv usullari, boshqaruv qarorlarini
qabul qilish, korxonani strategik boshqarish kabi masalalarni ko’rib chiqamiz
"Iqtisodiyot" atamasi birinchi bor ARISTOTEL tomonidan kiritilgan hamda
odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlashdagi xo’jalik faoliyatini anglatgan.
Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish qanchalik yaxshi tashkil
qilingan bo’lsa, iqtisodiyot ko’rsatkaichlari va aholining turmush tarzi shuncha
yuqori bo’ladi.
Iqtisodiyot inson hayotining moddiy, ma'naviy, fiziologik va boshqa
ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan har bir jabhani qamrab oladi (oziq-ovqat,kiyim-
bosh, turar joy).
"Soha iqtisodiyoti va menejmenti" fani izlanish, boshqarish va uslubiy
vazifalarni bajaradi hamda jamiyat hayotining barcha soha va tarmoqlarida qabul
qilinuvchi amaliy qarorlar uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiy asoslab
berilgan hisob-kitob va bashoratlar "Soha iqtisodiyoti va menejmenti" faning muhim
tarkibiy qismi sifatida xo’jalik tavakkalchiligini kamaytirishga, ishlab chiqarish va
resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, yangi texnika va texnologiyalarni
ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to’g’ri tanlov olib borish imkonini yaratadi.
Istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan,
korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga boqliq bo’ladi?
Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga boqliq? Xomashyo yetkazib
beruvchilar va istemolchsilar bilan qanday ishlash kerak? Mahsulotni sotishda
fondchilardan foydalanish zarurmi? Ishlab chiqarish sur'atlarini qanday oshirish
mumkin? Raqobatchilik kurashida nima, va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi?
Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo’lishi lozim? va h.k.
Korxona faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish,
nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim degan savollarga javob berish
muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligidan qat'iy nazar,
qanchalik yaxshi tashkil etilsa va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko’rsatkichlari hamda
aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va korxonalarning
mustaqil faoliyat ko’rsatishiga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga,
ularning bilimlari, ko’nikmalari va malakalariga katta talablar qo’ymoqda. Bir
tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va
raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina
zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to’g’ri
tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqishga qodir, investision, innovatsion va
xo’jalikning boshqa faoliyati bilan bog’liq qarorlarni qabul qilishni to’g’ri amalga
oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Mashhur iborada aytilishicha "Daraxtlarning ortida o’rmonni ko’ra olish
zarur". Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari
amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq? qanday yo’l
bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko’tarish mumkin? Korxonaning ish
kuchiga bo’lgan ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to’lash kerak? Ishlab
chiqarilayotgan tovarga yoki mahsulotga bo’lgan talabni qay tarzda oshirish
mumkin? Korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish
mumkin? kabi savollarga o’z vaqtida to’g’ri javob bera olishi lozim.
Mazkur fanning tadqiqotlar ob'ekti bu turli mulk shakliga ega bo’lgan kichik,
o’rta va yirik korxonalar bo’lib, ular O’zbkuiston Respublikasining "Korxonalar
to’g’risida"gi qonuni asosida tashkil qilinadi.
Korxona iqtisodiyotning bir bo’g’ini bo’lib, unda eng malakali kadrlar
mujassamlashgan hamda samarali boshqaruv-menejment qo’llanilib, resurslardan
oqilona foydalanish, zamonaviy texnika-texnologiyalardan foydalanish masalalari
hal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning yuqori sifat ko’rsatkichlari
saqlangan holda xarajatlarni minimallashtirish va daromadni maksimallashtirish har
bir korxonaning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Fanning maqsadi ta'lim olayotganlarga amaliy-iqtisodiy bilimlarni,
shuningdek, mustaqil fikrlash hamda olingan axborotlar va mustaqil o’rganish
yordamida korxona iqtisodiyoti muammolari bo’yicha qaror qabul qilish
ko’nikmalarini singdirishdadir.
Fanning vazifasi korxona faoliyatida uchraydigan savollarga javob bera
oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdir.
1.2.O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari
II. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning
ustuvor yo‘nalishlari
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari
IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari
V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda
chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor
yo‘nalishlar
1.3.Korxona – iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini
Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo’g῾ini bo’lib, unda ilmiy
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi.
Korxona ish o’rinlarini beradi ish haqi to’laydi soliqlar to’lash yo’li bilan davlat
va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi.
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil
etish shakllariga ega:
Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash;
Ixtisoslashtirish;
Kooperatsiyalash;
Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog῾liq.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs
maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib,
o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste῾molchilar
(xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish,
xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi.
Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida
mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi mustaqil
xo’jalik yurituvchi iqtisodiyot subyektidir.
Korxonaning markaziy holati quyidagilarga bog῾liq:
korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu yerda xodim
o’zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa
qo’shadi; bu yerda u o’zini o’zi va oila a῾zolarini moliyaviy ta῾minlab
berganligi uchun mukofot oladi;
korxona turli xil ishtirokchilar o’rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub῾ekti
vazifasini bajaradi;
korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning
poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor,
jamoa va ishchining manfaatlari o’zaro bog῾liq, ularning qarama-qarshiliklari
ishlab chiqilgan va hal qilingan;
ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta῾sir
ko’rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi.
Korxonani turli belgilariga ko’ra tavsiflash mumkin:
ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab
chiqarilayotgan
mahsulotlar
hajmi
va
turlari,
ularni
tayyorlash
texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;
ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar
o’rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi
munosabatlar ;
tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat
yuritadi;
moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil
bo’ini bo’lib, o’z-o’zini moliya bilan ta῾minlash, o’z-o’zini boshqarish, ya῾ni
bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi.
Korxona o’ziga xos bo’lgan ma῾lum xususiyatlarga ega:
birinchidan, korxona o’ziga tegishli va xo’jalik boshqaruvidagi xususiy
mulkka ega bo’lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini,
iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta῾minlaydi;
ikkinchidan,
korxona
kreditorlar,
jumladan,
davlat
bilan
o’zaro
munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o’z mulki bilan javob berish xususiyatiga
ega bo’ladi;
uchinchidan, korxona xo’jalik aylanmasida o’z nomidan harakat qilishi
mumkin, ya῾ni qonunga asosan xo’jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot
(ish, xizmat) iste῾molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna yyetkazib beruvchilar
hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega;
to’rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da῾vogar va javobgar
sifatida qatnashish huquqiga ega;
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo’lib, ishlab
chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat
organlari tomonidan belgilangan tartibda o’z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi;
oltinchidan, korxona o’z nomiga ega bo’lib, unda korxonaning tashkiliy-
huquqiy shakli o’z aksini topadi.
Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va
muomala jarayonlaridan iborat bo’ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi
faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni
tashkillashtirishda namoyon bo’ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat -
ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab
chiqarish fondlarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala
sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta῾minotini
tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish
fondlarining daromad shaklida qaytib kelishida ko’zga ko’rinadi.
Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi
ikkita tarkibiy qism - tizimning o’zi (korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi
tashqi muhitni ko’rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish
fondlari, pul mablag῾lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari
quyidagilar hisoblanadi:
bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o’rganish
yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan talablarini aniqlash;
mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo’yicha ilmiy-
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
ishlab
chiqarishni
rejalashtirish,
dasturlash,
muvofiqlashtirish
va
moliyalashtirish;
mahsulotni
taqsimlash
va
sotish
tizimini
tashkil
qilish
va
uni
mukammallashtirish;
korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama,
texnik xizmat ko’rsatish va hokazolarni boshqarish.
Albatta, zamonaviy korxonalarning ko’p qirrali faoliyati yuqorida sanab
o’tilgan yo’nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika
taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi
talablari bilan to’ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o’tilganlardan qat῾iy
nazar, xo’jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi
vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:
korxona egasining daromad olishi;
iste῾molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta῾minlash;
xodimlarni ish haqi bilan ta῾minlash;
korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;
atrof-muhitni muhofaza qilish;
korxonafaoliyatidato’xtabqolishgayo’lqo’ymaslik;
ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;
ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish.
Xo’jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan
quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
ishlab chiqarish va shaxsiy iste῾mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;
mahsulotlarni iste῾molchilarga yyetkazib berish va sotish;
sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish;
ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta῾minlash;
xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;
soliqlarni to’lash, byudjetga to’lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va
to’lovlarni amalga oshirish;
amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun-
qoidalarga rioya qilish.
Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti,
shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy
iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko’rsatkichlari bilan
farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va
boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab
chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo’llash
mumkin bo’lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy
jihatdan isbotlab berilgan.
1.4. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik
shaklining boshqa ko’rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan
muhofaza qilinishi belgilab qo’yilgan.
Korxonalarning
tashkiliy-huquqiy
shakllari
bu
bozorda
korxonalar
faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik
faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek
korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek,
bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga
qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi.
Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo’jalik huquqi normalarida ko’zda
tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning
shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a῾zo bo’lish usullari va olib boruvchi
raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog῾liq
bo’lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko’rinishlari xo’jalik yuritishning
tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi.
Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy,
xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga biriktirib qo’yilgan mulk
tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko’ra ham tasniflanadi.
Xo’jalik faoliyati yurituvchi har bir subyekt bir qator huquqlarga ega bo’lib,
bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi
tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o’zaro munosabatlarini
amalga oshirishga ko’maklashadi.
Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo’jalik o’rtoqliklari bo’lib, ular
ishonch asosidagi to’liq o’rtoqlik (kommandit o’rtoqligi) ko’rinishida tashkil
qilinishi mumkin.
Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo’yicha tadbirkorlik
faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo’lgan
o’rtoqliklar - to’liq o’rtoqliklar hisoblanadi.
Kommandit o’rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o’zaro
xo’jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida
paydo bo’ladi.
Jamiyatlarning ko’pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo’ladi. Mas῾uliyati
cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta῾sis etilib, Nizom
jamg῾armasi hujjatlarda (Nizom va ta῾sis shartnomasi) belgilab qo’yilgan ulushlarga
bo’lingan bo’ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun
javobgar bo’lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o’zlari kiritgan ulushlar doirasida
zarar ko’rishlari mumkin.
Nizom jamg῾armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati
hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a῾zolari jamiyatning majburiyatlari bo’yicha
javobgar bo’lmaydilar, biroq o’zlariga tegishli bo’lgan aksiyalar qiymati doirasida
zarar ko’rishlari mumkin.
Hissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi:
aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar -
aksiyalarga
taqsimlanishi;
aksiyadorlar
jamiyat
majburiyatlari
uchun
javobgarligining
aksiyalar
qiymati
hajmida
cheklanganligi;
aksiyadorlik
kapitalining hajmi va a῾zolar sonini osonlik bilan o’zgartirish imkonini beruvchi
Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo’jalik faoliyatini
boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar.
Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini
jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish
maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda
turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda
kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi.
Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi
tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu
tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz.
O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning
iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga erishish
uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) shakliga
asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat.
Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga
qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan
mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy
boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi.
Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma
faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks
ettiradi.
Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, ko’p
tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi shakliga
aylanadi.
Konsorsium korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik
kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda
joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi.
Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi.
Konsorsum- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan
birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat,
banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi.
Xo’jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o’zaro hamkorlik
yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga
kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar.
Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish
maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi
shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik)
jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi.
Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va
moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar,
tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga
asoslanib faoliyat yuritadi.
Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda
kooperatsiya asosida birlashadilar.
Sindikat – tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi)
hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi
korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar.
Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning
tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini
yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi.
Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va
muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor
ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini
ifodalaydi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik
Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug῾ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida
ro’yxatdan o’tish talab qilinadi. Yakka tartibdagi biznes egasi o’z majburiyatlari
uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo’ladi. Bu kichik do’konlar, xizmat
ko’rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo’jaliklari, shuningdek yuristlar va
shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko’plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan
biznes shakli. Yakka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga
oshiradilar va o’z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Shaxsiy biznes egasi
fuqarolar uchun faqat daromad solig῾ini to’laydi, chunki yuridik shaxs emas.
Yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning
faoliyati to’g῾risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy
ahvoli to’g῾risida ishonchli ma῾lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning
biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo’lganlar uchun, bunday
sherikning to’lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas.
Chet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar:
shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya);
Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya).
Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes
birlashmalari.
To’liq sheriklik
To’liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug῾ullanuvchi va o’z majburiyatlari uchun tegishli bo’lgan mulkka nisbatan
javobgar bo’lgan ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta
fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir.
To’liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu
kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to’liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga
muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar
o’rtasida ularning qo’shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki
shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi.
To’liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to’liq sherik
umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq
subyekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da῾volari nafaqat ishda investitsiya
qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham
taalluqli bo’lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha
mulkiga murojaat qilinishi mumkin.
To’liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes
sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa
bozorga kirishga yordam beradi.
To’liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini
(ismlarini) va “to’liq sheriklik” so’zlarini yoki “va Korxona” va “to’liq sheriklik”
so’zlarini qo’shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o’z ichiga olishi kerak.
Xorijiy
mamlakatlarda
to’liq
sheriklik
quyidagi
nomlarga
ega:
umumiyhamkorlik (AQSH); Cheksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen
Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya).
Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan
tavsiflanadi, bunda ba῾zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar
va o’z mol-mulklari (to’liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar
bo’ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o’z mol-mulklari bilan qatnashadilar,
tavakkal qiladilar va javobgar bo’ladilar.
Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to’liq sheriklar tomonidan imzolangan
assotsiatsiya to’g῾risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav
kapitalini shakllantirish va o’zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar
taqsimoti bo’lishi kerak.
Korxonaning nomi to’liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, “imonda sheriklik”
yoki “buyruq sheriklik” so’zlari qo’shilgan holda shakllantirilgan.
AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to’liq sheriklik deb
nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en
comandite oddiy.
To’liq va buyruqli sheriklik odatda kichik korxonalar bo’lib, ularning
moliyaviy faoliyati to’g῾risidagi ma῾lumotlarni e῾lon qilish talab etilmaydi.
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning
eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik
shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta῾sis
hujjatlari uning ta῾sischilari tomonidan imzolangan ta῾sis shartnomasi va
tasdiqlangan nizomdir.
Mas῾uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs. Ya῾ni u o’z mulki, iqtisodiy
yurisdiktsiyasi yoki garovga qo’yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega
bo’lgan va ushbu mol-mulk bilan bog῾liq majburiyatlari uchun javobgar bo’lgan, o’z
nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da῾vogar va
javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo’lishi kerak.
Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi.
Shu bilan birga, ma῾suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari
bo’yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog῾liq yo’qotishlarni o’z
hissalari summasi doirasida ko’taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o’z
ulushini korxonaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish)
huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat῾iy nazar istalgan vaqtda
korxonani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga korxonaning mulkidagi
ulushining qiymati to’lanadi. Korxonaning yuqori boshqaruv organi uning
ishtirokchilarining umumiy yig῾ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga korxona
ustavini o’zgartirish, ustav kapitali hajmini o’zgartirish, ijroiya organlarini
shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni
taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi.
Korxonani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki
jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a῾zosi bo’lmagan odamlardan iborat bo’lishi
mumkin.
Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar
o’zboshimchalik bilan chaqirilgan bo’lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik"
havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi.
AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada
- Limited korxonasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung"
(Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas῾uliyati cheklangan (S.A.R.L.).
Ushbu korxonalar o’zlarining ishlarining natijalari to’g῾risidagi ma῾lumotlarni
e῾lon qilishlari shart emas, lekin ko’pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi.