Sanoat korxonasining asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari

Yuklangan vaqt

2024-06-14

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

35,2 KB


Sanoat korxonasining asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari REJA: 3.1.Asosiy ishlab chiqarish fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. 3.2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi va yemirilishi 3.3. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari 3.5. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanishni yaxshilash yo‘llari Sanoat korxonasining asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari REJA: 3.1.Asosiy ishlab chiqarish fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. 3.2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi va yemirilishi 3.3. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari 3.5. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanishni yaxshilash yo‘llari 3.1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati Mamlakatning qudrati, iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanishi, jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish shu mamlakat resurslari, ayniqsa, asosiy va aylanma fondlarining mikdori va sifati bilan belgilanadi. Mamlakat va uning sanoati, boshqa tarmoqlari, korxona (firma)lari qanchalik ko‘p resurslarga ega bo‘lsa, u shunchalik qudratli va rivojlangan bo‘ladi. Agar u ana shu resurslardan to‘la – to‘kis, oqilona foydalana olsa, albatta, buyuk davlatga aylanadi. Sanoat ishlab chiqarishi faoliyatida asosiy fondlarning alohida o‘rni bor. Chunki ularsiz birorta ishni bajarish, xizmat ko‘rsatish va maxsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Ma’lumki, qanday ishlab chiqarish jarayonida mehnat buyumlari, mehnat qurollari (mehnat vositalari) va inson mehnati ishtirok etadi. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i, elektr kuvvati, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar va h.k.lar, mehnat vositalariga esa, mashina va mexanizmlar, asbob-uskunalar, yuk tashuvchi va uzatuvchi vositalar, kompyuter va laboratoriya anjomlari, bino va inshootlar kiradi. Mehnat buyumlari va vositalarining birgalikda qiymat shaklida ifodalanishi ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashish darajasiga ko‘ra, asosiy va aylanma fondlarga ajratiladi. Mehnat qurollari asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayonida uzoq davr bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan xolda o‘z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga asta-sekin, to‘zishiga qarab o‘tkazib boradigan mehnat vositalariga aytiladi. Ular ish bajarishda, xizmat ko‘rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun soit yaratadilar, mehnat buyumlari va tayyor maxsulotlarni saqlash va ularni bir o‘rindan ikkinchi o‘ringa tashish kabi ishlarni bajarish uchun xizmat qiladilar. Asosiy fondlar foydalanish maqsadiga, ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashishiga qarab, ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va qatnashmaydigan fondlarga ajratiladi. 3.1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati Mamlakatning qudrati, iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanishi, jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish shu mamlakat resurslari, ayniqsa, asosiy va aylanma fondlarining mikdori va sifati bilan belgilanadi. Mamlakat va uning sanoati, boshqa tarmoqlari, korxona (firma)lari qanchalik ko‘p resurslarga ega bo‘lsa, u shunchalik qudratli va rivojlangan bo‘ladi. Agar u ana shu resurslardan to‘la – to‘kis, oqilona foydalana olsa, albatta, buyuk davlatga aylanadi. Sanoat ishlab chiqarishi faoliyatida asosiy fondlarning alohida o‘rni bor. Chunki ularsiz birorta ishni bajarish, xizmat ko‘rsatish va maxsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Ma’lumki, qanday ishlab chiqarish jarayonida mehnat buyumlari, mehnat qurollari (mehnat vositalari) va inson mehnati ishtirok etadi. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i, elektr kuvvati, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar va h.k.lar, mehnat vositalariga esa, mashina va mexanizmlar, asbob-uskunalar, yuk tashuvchi va uzatuvchi vositalar, kompyuter va laboratoriya anjomlari, bino va inshootlar kiradi. Mehnat buyumlari va vositalarining birgalikda qiymat shaklida ifodalanishi ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashish darajasiga ko‘ra, asosiy va aylanma fondlarga ajratiladi. Mehnat qurollari asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayonida uzoq davr bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan xolda o‘z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga asta-sekin, to‘zishiga qarab o‘tkazib boradigan mehnat vositalariga aytiladi. Ular ish bajarishda, xizmat ko‘rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun soit yaratadilar, mehnat buyumlari va tayyor maxsulotlarni saqlash va ularni bir o‘rindan ikkinchi o‘ringa tashish kabi ishlarni bajarish uchun xizmat qiladilar. Asosiy fondlar foydalanish maqsadiga, ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashishiga qarab, ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va qatnashmaydigan fondlarga ajratiladi. Bozor munosabatlariga o‘tish soitida korxona asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish muammosi markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Ushbu muammoning hal etilishiga korxonaning sanoat ishlab chiqarishidagi o‘rni, uning moliyaviy axvoli, bozordagi raqobatbardoshligi bog‘liqdir. Asosiy fondlar bir elementining ishlab chiqarish jarayonidagi roli, jismoniy va maonaviy eskirishi, ulardan foydalanishga taocir etuvchi omillar to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lgan holda, ishlab chiqarish ajatlarini kamaytirish, mehnat unumdorligini ko‘tarish maqsadida asosiy fondlardan va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish uslublari va yo‘nalishlarini aniqlash mumkin. Ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida birinchi o‘rinda mahsulotning texnik darajasi, ishonchliligi, sifati turadi. Bularning barchasi esa texnikaning sifati va undan samarali foydalanishga bog‘liqdir. Korxonada ishlab chiqarish jarayonida ishlovchilar mehnat vositalari yordamida mehnat buyumlariga ta’sir etib, ularni turli xildagi tayyor maxsulotga aylantiradilar. Mehnat vositalari (mashina, jixozlar, binolar, transport vositalri) mehnat buyumlari (xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i) bilan birgalikda ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. Qiymat ifodasidagi ishlab chiqarish vositalari korxonaning ishlab chiqarish fondlarini hosil etadi. Ularning ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish harakteri, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazish usuli va takror ishlab chiqarish harakteriga ko‘ra asosiy va aylanma fondlarga ajratadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deganda, ko‘p ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita va bilvosita ishtirok etib, o‘z natural shaklini saqlagan holda, qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga qisman ishlatilish jarayonida o‘tkazib boradigan fondlarning bir qismi tushuniladi. Ular kapital qo‘yilmalar hisobiga to‘ldirib boriladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan birga noishlab chiqarish asosiy fondlari ham mavjudki, ularga korxona balansidagi uy-joylar, bolalar, sport va boshqa Bozor munosabatlariga o‘tish soitida korxona asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish muammosi markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Ushbu muammoning hal etilishiga korxonaning sanoat ishlab chiqarishidagi o‘rni, uning moliyaviy axvoli, bozordagi raqobatbardoshligi bog‘liqdir. Asosiy fondlar bir elementining ishlab chiqarish jarayonidagi roli, jismoniy va maonaviy eskirishi, ulardan foydalanishga taocir etuvchi omillar to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lgan holda, ishlab chiqarish ajatlarini kamaytirish, mehnat unumdorligini ko‘tarish maqsadida asosiy fondlardan va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish uslublari va yo‘nalishlarini aniqlash mumkin. Ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida birinchi o‘rinda mahsulotning texnik darajasi, ishonchliligi, sifati turadi. Bularning barchasi esa texnikaning sifati va undan samarali foydalanishga bog‘liqdir. Korxonada ishlab chiqarish jarayonida ishlovchilar mehnat vositalari yordamida mehnat buyumlariga ta’sir etib, ularni turli xildagi tayyor maxsulotga aylantiradilar. Mehnat vositalari (mashina, jixozlar, binolar, transport vositalri) mehnat buyumlari (xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i) bilan birgalikda ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. Qiymat ifodasidagi ishlab chiqarish vositalari korxonaning ishlab chiqarish fondlarini hosil etadi. Ularning ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish harakteri, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazish usuli va takror ishlab chiqarish harakteriga ko‘ra asosiy va aylanma fondlarga ajratadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deganda, ko‘p ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita va bilvosita ishtirok etib, o‘z natural shaklini saqlagan holda, qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga qisman ishlatilish jarayonida o‘tkazib boradigan fondlarning bir qismi tushuniladi. Ular kapital qo‘yilmalar hisobiga to‘ldirib boriladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan birga noishlab chiqarish asosiy fondlari ham mavjudki, ularga korxona balansidagi uy-joylar, bolalar, sport va boshqa madaniy-maishiy muassasalar kiradi. Ishlab chiqarish fondlaridan farqli o‘laroq, ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydi va mahsulot ishlab chiqarmagani sababli o‘z qiymatini o‘tkaza olmaydi. Ular qiymati isteomolda yo‘qolib boradi. Qoplash fondi tashkil etilmaydi. Ular milliy daromad hisobiga qayta tiklanadi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan asosiy fondlar ishlab chiqarishga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi, ularning muttasil ravishda ko‘payib borishi korxona ishlovchilari turmush tarzining moddiy va madaniy darajasini yaxshilashga olib keladi va, oxir oqibatda, korxona faoliyati natijalarida o‘z aksini topadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy texnika bazasini tashkil etadi. Ularning hajmiga korxona ishlab chiqarish quvvati, mehnatning texnik qurollanish darajasi bog‘liqdir. Asosiy fondlarning to‘planuvchi va mehnatning texnik qurollanish darajasining oshishi mehnat jarayonini boyitib, unga ijodiy harakter bag‘ishlaydi va jamiyat madaniy texnik darajasini ko‘taradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida asosiy fondlar ishlab chiqarishni intensivlashtirishning barcha omillari hisobiga iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi bosh vosita bo‘lib hisoblanadi. Jamiyat moddiy resurslarining asosiy qismi asosiy fondlarda jamlangan. Sanoat asosiy ishlab chiqarish fondlari - mehnat vositalarining juda yirik majmui bo‘lib, iqtisodiy jihatdan bo‘lsada, bir-biridan maqsadli yo‘nalish, ishlash muddati bilan farq qiladigan guruhlarga ajratiladi. Sanoat korxonalarining asosiy ishlab chiqarish fondlari maqsadli foydalanish yo‘nalishi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  bino va inshootlar;  uzatish qurilmalari;  mashina va jihozlar, shu jumladan kuch mashinalari va jihozlari ishchi mashina va jihozlar, o‘lchash, sozlash priborlari va qurilmalari, laboratoriya jixozlari, hisoblash texnikasi, boshqa mashina va jihozlar.  bir yildan ortiq xizmat qiladigan va qiymati 50 minimal ish xaqidan oshiq bo‘lgan instrument va moslamalar; ishlash muddati bir yildan kam, qiymati 50 minimal ish xaqidan arzon bo‘lgan isnturment va moslamalar aylanma vositalarning kam qiymatli va tez eskiruvchi buyumlar jumlasiga kiritiladi.  ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari. madaniy-maishiy muassasalar kiradi. Ishlab chiqarish fondlaridan farqli o‘laroq, ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydi va mahsulot ishlab chiqarmagani sababli o‘z qiymatini o‘tkaza olmaydi. Ular qiymati isteomolda yo‘qolib boradi. Qoplash fondi tashkil etilmaydi. Ular milliy daromad hisobiga qayta tiklanadi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan asosiy fondlar ishlab chiqarishga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi, ularning muttasil ravishda ko‘payib borishi korxona ishlovchilari turmush tarzining moddiy va madaniy darajasini yaxshilashga olib keladi va, oxir oqibatda, korxona faoliyati natijalarida o‘z aksini topadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy texnika bazasini tashkil etadi. Ularning hajmiga korxona ishlab chiqarish quvvati, mehnatning texnik qurollanish darajasi bog‘liqdir. Asosiy fondlarning to‘planuvchi va mehnatning texnik qurollanish darajasining oshishi mehnat jarayonini boyitib, unga ijodiy harakter bag‘ishlaydi va jamiyat madaniy texnik darajasini ko‘taradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida asosiy fondlar ishlab chiqarishni intensivlashtirishning barcha omillari hisobiga iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi bosh vosita bo‘lib hisoblanadi. Jamiyat moddiy resurslarining asosiy qismi asosiy fondlarda jamlangan. Sanoat asosiy ishlab chiqarish fondlari - mehnat vositalarining juda yirik majmui bo‘lib, iqtisodiy jihatdan bo‘lsada, bir-biridan maqsadli yo‘nalish, ishlash muddati bilan farq qiladigan guruhlarga ajratiladi. Sanoat korxonalarining asosiy ishlab chiqarish fondlari maqsadli foydalanish yo‘nalishi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  bino va inshootlar;  uzatish qurilmalari;  mashina va jihozlar, shu jumladan kuch mashinalari va jihozlari ishchi mashina va jihozlar, o‘lchash, sozlash priborlari va qurilmalari, laboratoriya jixozlari, hisoblash texnikasi, boshqa mashina va jihozlar.  bir yildan ortiq xizmat qiladigan va qiymati 50 minimal ish xaqidan oshiq bo‘lgan instrument va moslamalar; ishlash muddati bir yildan kam, qiymati 50 minimal ish xaqidan arzon bo‘lgan isnturment va moslamalar aylanma vositalarning kam qiymatli va tez eskiruvchi buyumlar jumlasiga kiritiladi.  ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari. Asosiy fondlar qiymatida mashina va jihozlar ulushi qanchalik katta bo‘lsa, boshqa teng soitlarda, mahsulot hajmi va fond qaytimi shunchalik oshadi. Shuning uchin asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasini yaxshilash ishlab chiqarishni rivojlantirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, korxonaning jamg‘armalarini oshirishning asosiy sti deb qaraladi. Sanoat asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasi ko‘rinishi taxminan quyidagicha. Birinchi omilning ta’siri binolar kattaligi va qiymatida transport vositalari va uzatish qurilmalari ulushida ko‘rinadi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi qanchalik katta bo‘lsa, maxsus ishchi mashina va jihozlarining ulushi shunchalik yuqori bo‘ladi. Asosiy fondlar strukturasiga keyingi uchinchi va to‘rtinchi omilarining ta’siri ham xuddi shunday harakterga ega. Iqlimiy omillar ega bino va inshootlarning kattaligiga ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy fondlarning elementlari % Barcha asosiy fondlar Ulardan asosiy ishlab chiqarish fondlari jumladan binolar inshootlar uzatish kurilmalari mashina va jixozlari ulardan kuch mashinalari va jixozlari ulchash va sozlash pribor va kurilmalari va laboratoriya jixozlari hisoblash texnikasi transport vositalari ishlab chiqarish va xujalik inventarlari boshka asosiy fondlar 100 94.8 28.1 21.1 5.9 27.9 26,2 1,1 0,5 14,0 1,0 2,0 Asosiy fondlar qiymatida mashina va jihozlar ulushi qanchalik katta bo‘lsa, boshqa teng soitlarda, mahsulot hajmi va fond qaytimi shunchalik oshadi. Shuning uchin asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasini yaxshilash ishlab chiqarishni rivojlantirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, korxonaning jamg‘armalarini oshirishning asosiy sti deb qaraladi. Sanoat asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasi ko‘rinishi taxminan quyidagicha. Birinchi omilning ta’siri binolar kattaligi va qiymatida transport vositalari va uzatish qurilmalari ulushida ko‘rinadi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi qanchalik katta bo‘lsa, maxsus ishchi mashina va jihozlarining ulushi shunchalik yuqori bo‘ladi. Asosiy fondlar strukturasiga keyingi uchinchi va to‘rtinchi omilarining ta’siri ham xuddi shunday harakterga ega. Iqlimiy omillar ega bino va inshootlarning kattaligiga ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy fondlarning elementlari % Barcha asosiy fondlar Ulardan asosiy ishlab chiqarish fondlari jumladan binolar inshootlar uzatish kurilmalari mashina va jixozlari ulardan kuch mashinalari va jixozlari ulchash va sozlash pribor va kurilmalari va laboratoriya jixozlari hisoblash texnikasi transport vositalari ishlab chiqarish va xujalik inventarlari boshka asosiy fondlar 100 94.8 28.1 21.1 5.9 27.9 26,2 1,1 0,5 14,0 1,0 2,0 Asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasini yaxshilashga quyidagi chora - tadbirlar soit yaratishi mumkin:  jihozlarni yangilash va modernizatsiya qilish;  mashina va jihozlar tarkibida ularning ilg‘or progressiv turlarining, ayniqsa, yakuniy operatsiyalar bajarish stanoklari, avtomat liniyalari, raqamli programma orqali boshqariladigan stanoklar, avtomatlashgan va yarim avtomat stanoklar ulushini oshirish;  bino va inshootlardan unumli foydalanish, bo‘sh maydonlarga qo‘shimcha jixozlarni o‘rnatish;  korxonada qurilish loyihalarini to‘g‘ri ishlab chiqish va qurilish ishlarini yuqori sifat darajasida bajarish;  ortiqcha va kam ishlatiladigan jixozlardan ozod bo‘lish va ular aloxida turlari orasida mutanosiblikni ta’minlash. Asosiy fondlarning hisobi va rejalashtirish natural va qiymat ifodasida olib boriladi. Asosiy fondlarni natural shaklda baholashda ularning soni, unumdorligi, quvvati, ishlab chiqarish maydonlari va boshqa miqdoriy kattaliklar o‘rnatiladi. Ushbu maolumotlardan korxona quvvatini aniqlash, ishlab chiqarish dasturini rejalashtirish, jihozlar balansini tuzish uchun foydalaniladi. SHu maqsadda jixozlar inventarizatsiyasi va pasportlashtirish, ular kiritilishi va chiqarilishi hisobi amalga oshiriladi. Asosiy fondlarni qiymat ifodasida baholash ularni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rejalashtirish, eskirishi darajasi va amortizatsiya ajratmalari kattaligini, xususiylashtirish xajmini aniqlash uchun zarurdir. Asosiy fondlarni qiymat ifodasida baholashning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular asosiy fondlarning uzoq muddat ishlab chiqarishda qatnashishi, ishlab chiqarish jarayonida sekin-astalik bilan eskirib borishi, ushbu davr ichida ularni takror ishlab chiqarish soitlarining o‘zgarishiga qarab - to‘liq dastlabki qiymat, tiklash qiymati va qoldiq qiymatiniga ko‘ra baholashga bo‘linadi. Asosiy fondlarning to‘liq dastlabki qiymati deganda ishlab chiqarish, sotib olish, tashish va o‘rnatish qiymati tushuniladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari strukturasini yaxshilashga quyidagi chora - tadbirlar soit yaratishi mumkin:  jihozlarni yangilash va modernizatsiya qilish;  mashina va jihozlar tarkibida ularning ilg‘or progressiv turlarining, ayniqsa, yakuniy operatsiyalar bajarish stanoklari, avtomat liniyalari, raqamli programma orqali boshqariladigan stanoklar, avtomatlashgan va yarim avtomat stanoklar ulushini oshirish;  bino va inshootlardan unumli foydalanish, bo‘sh maydonlarga qo‘shimcha jixozlarni o‘rnatish;  korxonada qurilish loyihalarini to‘g‘ri ishlab chiqish va qurilish ishlarini yuqori sifat darajasida bajarish;  ortiqcha va kam ishlatiladigan jixozlardan ozod bo‘lish va ular aloxida turlari orasida mutanosiblikni ta’minlash. Asosiy fondlarning hisobi va rejalashtirish natural va qiymat ifodasida olib boriladi. Asosiy fondlarni natural shaklda baholashda ularning soni, unumdorligi, quvvati, ishlab chiqarish maydonlari va boshqa miqdoriy kattaliklar o‘rnatiladi. Ushbu maolumotlardan korxona quvvatini aniqlash, ishlab chiqarish dasturini rejalashtirish, jihozlar balansini tuzish uchun foydalaniladi. SHu maqsadda jixozlar inventarizatsiyasi va pasportlashtirish, ular kiritilishi va chiqarilishi hisobi amalga oshiriladi. Asosiy fondlarni qiymat ifodasida baholash ularni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rejalashtirish, eskirishi darajasi va amortizatsiya ajratmalari kattaligini, xususiylashtirish xajmini aniqlash uchun zarurdir. Asosiy fondlarni qiymat ifodasida baholashning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular asosiy fondlarning uzoq muddat ishlab chiqarishda qatnashishi, ishlab chiqarish jarayonida sekin-astalik bilan eskirib borishi, ushbu davr ichida ularni takror ishlab chiqarish soitlarining o‘zgarishiga qarab - to‘liq dastlabki qiymat, tiklash qiymati va qoldiq qiymatiniga ko‘ra baholashga bo‘linadi. Asosiy fondlarning to‘liq dastlabki qiymati deganda ishlab chiqarish, sotib olish, tashish va o‘rnatish qiymati tushuniladi. Tiklash qiymati deganda asosiy fondlarni zamonaviy soitlarda qayta ishlab chiqarish qiymati tushuniladi. Odatda tiklash qiymati asosiy fondlarni qayta baholash uchun aniqlaniladi. Qoldiq qiymati asosiy fondlarning to‘liq dastlabki yoki tiklash qiymati va ular eskirishi summasi orasidagi farqdan iboratdir. Asosiy fondlarni hisoblash, tahlil qilish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognoz qilish maqsadida ularni guruhlarga ajratish kerak. Hozirgi kunda asosiy fondlar turli tasnifga muvofiq va ishlab chiqarish vazifasining xilma-xilligi va tabiiy-moddiy belgilarga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Zarur mehnat soitlarini ta’minlaydigan bino va me’morlik-qurilish ob’ektlari. Binolarga tsexlarning ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar kiradi. 2. Inshootlar — ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur va mehnat buyumlari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lmagan birorta texnik vazifalarga belgilangan muhandislik-qurilish ob’ektlari (nasos stantsiyalar, tunnellar, ko‘priklar va x.k.). 3. Turli xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar. 4. Mashinalar va asbob-uskunalar; shu jumladan:  energiyani, suyuq va gazsimon moddalarni ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari va asbob-uskunalar (generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug‘ qozonlari, havo kompressorlari);  ishchi mashinalari va asbob-uskunalar. Ular mehnat buyumlariga bevosita ta’sir o‘tkazadilar. Bularga dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar: o‘lchov va to‘g‘rilash asbob-uskunalari, laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar kiritiladi. Mehnat buyumlariga ta’sir etish darajasiga qarab asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlari shaklini o‘zgartiruvchi, ya’ni bevosita ta’sir etuvchi fondlar (mashinalar, asbob-uskunalar, texnologik liniyalar, o‘lchov va to‘g‘rilash asboblari, transport vositalari) kiradi. Tiklash qiymati deganda asosiy fondlarni zamonaviy soitlarda qayta ishlab chiqarish qiymati tushuniladi. Odatda tiklash qiymati asosiy fondlarni qayta baholash uchun aniqlaniladi. Qoldiq qiymati asosiy fondlarning to‘liq dastlabki yoki tiklash qiymati va ular eskirishi summasi orasidagi farqdan iboratdir. Asosiy fondlarni hisoblash, tahlil qilish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognoz qilish maqsadida ularni guruhlarga ajratish kerak. Hozirgi kunda asosiy fondlar turli tasnifga muvofiq va ishlab chiqarish vazifasining xilma-xilligi va tabiiy-moddiy belgilarga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Zarur mehnat soitlarini ta’minlaydigan bino va me’morlik-qurilish ob’ektlari. Binolarga tsexlarning ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar kiradi. 2. Inshootlar — ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur va mehnat buyumlari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lmagan birorta texnik vazifalarga belgilangan muhandislik-qurilish ob’ektlari (nasos stantsiyalar, tunnellar, ko‘priklar va x.k.). 3. Turli xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar. 4. Mashinalar va asbob-uskunalar; shu jumladan:  energiyani, suyuq va gazsimon moddalarni ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari va asbob-uskunalar (generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug‘ qozonlari, havo kompressorlari);  ishchi mashinalari va asbob-uskunalar. Ular mehnat buyumlariga bevosita ta’sir o‘tkazadilar. Bularga dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar: o‘lchov va to‘g‘rilash asbob-uskunalari, laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar kiritiladi. Mehnat buyumlariga ta’sir etish darajasiga qarab asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlari shaklini o‘zgartiruvchi, ya’ni bevosita ta’sir etuvchi fondlar (mashinalar, asbob-uskunalar, texnologik liniyalar, o‘lchov va to‘g‘rilash asboblari, transport vositalari) kiradi. Passiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlariga bilvosita ta’sir etuvchi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining normal o‘tishiga kerakli soit yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.k.). Asosiy fondlarning strukturasi deb, uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar va guruhlardan birining umumiy qiymatidagi nisbatiga aytiladi. Asosiy fondlar tuzilmasi quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Tasviriy tuzilma. 2. Texnologik tuzilma. 3. Tarmoq tuzilmasi. 4. Xududiy tuzilma. 5. Takror ishlab chiqarish tuzilmasi. Tasviriy tuzilma vaqt va fazoda o‘zgarib turadi va uning bunday o‘zgarishidan sanoatning texnik darajasini va asosiy fondlardagi kapital sarflashning samarasini tasavvur qilsa bo‘ladi. Asosiy fondlarning tuzilmasi ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, kontsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, diversifikasiyalash, kooperativlashtirish, va kombinatlashtirish, yangi korxonalar qurish va qayta qurishga kapital sarflashning texnologik tuzilishi, korxonalarning hududiy joylashishi, tayyorlanadigan mahsulotlarning hususiyati va hajmi bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi qancha ko‘p bo‘lsa, ishchi mashinalar va asbob- uskunalarning tutgan o‘rni shuncha yuqori bo‘ladi. Amaliyotda asosiy fondlarni baholashning quyidagi turlari ko‘llaniladi: 1) dastlabki to‘la qiymat orqali belgilangan baho; 2) qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan baho; 3) qolgan qiymati orqali belgilangan baho; 4) ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash bahosi. Dastlabki tula qiymat orkali belgilangan baho (Ob) asosiy fondlarning sotib olingan bahosi (Sb), asosiy fondlarni olib kelish uchun qilingan transport harajatlari (Xt) va montaj harajatlari (Xm)ni o‘z ichiga oladi: Ob=Sb+Xt+Xm Passiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlariga bilvosita ta’sir etuvchi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining normal o‘tishiga kerakli soit yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.k.). Asosiy fondlarning strukturasi deb, uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar va guruhlardan birining umumiy qiymatidagi nisbatiga aytiladi. Asosiy fondlar tuzilmasi quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Tasviriy tuzilma. 2. Texnologik tuzilma. 3. Tarmoq tuzilmasi. 4. Xududiy tuzilma. 5. Takror ishlab chiqarish tuzilmasi. Tasviriy tuzilma vaqt va fazoda o‘zgarib turadi va uning bunday o‘zgarishidan sanoatning texnik darajasini va asosiy fondlardagi kapital sarflashning samarasini tasavvur qilsa bo‘ladi. Asosiy fondlarning tuzilmasi ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, kontsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, diversifikasiyalash, kooperativlashtirish, va kombinatlashtirish, yangi korxonalar qurish va qayta qurishga kapital sarflashning texnologik tuzilishi, korxonalarning hududiy joylashishi, tayyorlanadigan mahsulotlarning hususiyati va hajmi bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi qancha ko‘p bo‘lsa, ishchi mashinalar va asbob- uskunalarning tutgan o‘rni shuncha yuqori bo‘ladi. Amaliyotda asosiy fondlarni baholashning quyidagi turlari ko‘llaniladi: 1) dastlabki to‘la qiymat orqali belgilangan baho; 2) qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan baho; 3) qolgan qiymati orqali belgilangan baho; 4) ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash bahosi. Dastlabki tula qiymat orkali belgilangan baho (Ob) asosiy fondlarning sotib olingan bahosi (Sb), asosiy fondlarni olib kelish uchun qilingan transport harajatlari (Xt) va montaj harajatlari (Xm)ni o‘z ichiga oladi: Ob=Sb+Xt+Xm Bu baho korxona (firma)ning asosiy ishlab chiqarish fondalarini sotib olish va ishga tushirish uchun kilgan haqiqiy harajatlarini ifodalaydi. Bu ko’rsatkich korxona (firma) balansida hisobga olinadi. Ammo acociy fondlarning dastlabki to’la qiymat orqali belgilangan bahosi ularning hajmini va turli yillarda ko’rib ishga tushirilgan korxona (firma)lar asosiy fondlarini taqqoslash uchun yetarli emas, shuning uchun asosiy fondlarni baholashda ularning qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan bahodan foydalaniladi. Baholashning bu usuli asosiy fondlarning xil davrda ishlab chiqilgan va olingan baholarini hozirgi soitdagi bahoda ifodalash imkoniyatini beradi. Bu baho bir xil iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan asosiy fondlarni baholashda bir xil qiymatlarda ifodalash, korxonalar ko‘rsatkichlarini taqqoslashva fondlar samaradorligini oshirish zaxiralarini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Qiymatni qaytadan tiklash orqali belgilangan baho amaldagi asosiy fondlarning jismoniy holati va ma’naviy eskirishini hisobga olgan holda qayta baho qo’yish orqali aniqlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etib, asta- sekin ishdan chiqa boradi. Shuning uchun bu fondlarga baho belgilashda ularning ishdan chiqqan va eskirgan kismi hisobga olinadi. Bunda aynan shu sababli asosiy fondlarni qoldiq qiymati orqali baholash ham kullaniladi. Ularning qoldiq qiymati ikki yul bilan aniqlanadi: a) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzigan) kismini ularning dastlabki to‘la qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat; b) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularnish qaytadan tiklangan qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat. Asosiy fondlar juda eskirib, yaroqsiz holga kelgan, qaytadan tiklash, kapital ta’mirlash yoki modernizatsiya qilish natija bermaydigan hollarda ularni ishlab chiqarishdan olib tashlash zarur bo‘lib qoladi. Bunday hollarda asosiy fondlarni ish- lab chiqarishdan olib tashlash bahosi aniqlanadi. Bu baho ishdan chiqqan, ishlab chiqarishdan chiqarib tashlanadigan asosiy fondlarni (temir-tersak narxida) realizatsiya qilish bahosidir. 3.2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi va yemirilishi Bu baho korxona (firma)ning asosiy ishlab chiqarish fondalarini sotib olish va ishga tushirish uchun kilgan haqiqiy harajatlarini ifodalaydi. Bu ko’rsatkich korxona (firma) balansida hisobga olinadi. Ammo acociy fondlarning dastlabki to’la qiymat orqali belgilangan bahosi ularning hajmini va turli yillarda ko’rib ishga tushirilgan korxona (firma)lar asosiy fondlarini taqqoslash uchun yetarli emas, shuning uchun asosiy fondlarni baholashda ularning qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan bahodan foydalaniladi. Baholashning bu usuli asosiy fondlarning xil davrda ishlab chiqilgan va olingan baholarini hozirgi soitdagi bahoda ifodalash imkoniyatini beradi. Bu baho bir xil iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan asosiy fondlarni baholashda bir xil qiymatlarda ifodalash, korxonalar ko‘rsatkichlarini taqqoslashva fondlar samaradorligini oshirish zaxiralarini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Qiymatni qaytadan tiklash orqali belgilangan baho amaldagi asosiy fondlarning jismoniy holati va ma’naviy eskirishini hisobga olgan holda qayta baho qo’yish orqali aniqlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etib, asta- sekin ishdan chiqa boradi. Shuning uchun bu fondlarga baho belgilashda ularning ishdan chiqqan va eskirgan kismi hisobga olinadi. Bunda aynan shu sababli asosiy fondlarni qoldiq qiymati orqali baholash ham kullaniladi. Ularning qoldiq qiymati ikki yul bilan aniqlanadi: a) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzigan) kismini ularning dastlabki to‘la qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat; b) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularnish qaytadan tiklangan qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat. Asosiy fondlar juda eskirib, yaroqsiz holga kelgan, qaytadan tiklash, kapital ta’mirlash yoki modernizatsiya qilish natija bermaydigan hollarda ularni ishlab chiqarishdan olib tashlash zarur bo‘lib qoladi. Bunday hollarda asosiy fondlarni ish- lab chiqarishdan olib tashlash bahosi aniqlanadi. Bu baho ishdan chiqqan, ishlab chiqarishdan chiqarib tashlanadigan asosiy fondlarni (temir-tersak narxida) realizatsiya qilish bahosidir. 3.2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi va yemirilishi Asosiy ishlab chiqarish fondlari ulardan foydalanishi davomida eskirib boradi. Odatda eskirishning ikki turi - jismoniy va maonaviy turlari farqlanadi. Jismoniy eskirish deganda asosiy fondlarning ishlatilishi yoki ishlatilmaslik mobaynida (tashqi ta’sir, atmosfera, korroziya) o‘zining dastlabki iste’mol qiymatini yo‘qotib borish jarayoni tushuniladi. Jismoniy eskirish darajasi asosiy fondlar sifati, texnik harakteristikasi, texnalogik jarayon xususiyatlari, ishlash vaqti (yildagi ish kunlari soni, sutkadagi smenalar, smenadagi ish soatlari), asosiy fondlarni tashqi soitlardan muhofaza qilish darajasi (issiqdan, sovuqdan, yog‘ingarchilik) ularga xizmat ko‘rsatish, ishchilar malakasi va ularning asosiy fondlarga bo‘lgan munosabati kabi omillarga bog‘liqdir. Jismoniy eskirish asosiy fond elementlari bir xil bo‘lganda ham notekis ro‘y berishi mumkin. Asosiy fondlarning to‘liq va qisman eskirishi ajraladi. To‘liq eskirish holida asosiy fondlar tugatiladi yoki yangisi bilan almashtiriladi. (mukammal qurilish yoki eskirgan asosiy fondlarni joriy almashtirish). Qisman eskirish asosiy fondlarni taomirlash orqali qoplanadi. Jismoniy eskirish darajasi asosiy fondlar haqiqiy ishlash muddatining me’yoriy muddatga nisbatining foizdagi ifodasi orqali aniqlanishi mumkin. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi ular qiymatining asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zarur ajatlarning qisqarishi tufayli kamayishi (birinchi shakldagi maonaviy eskirish) yoki ular qiymatining yangi, ilg‘or, iqtisodiy samarali mashina va jixozlarning joriy etilishi tufayli kamayishidir (ikkinchi shakldagi eskirish). Ma’naviy eskirish tufayli asosiy fondlar o‘zlarining texnik xususiyatlari va iqtisodiy samaradorligi bo‘yicha qoloq bo‘lib qoladilar. Yangi, takomillashgan, yuqori unumli, ishlatilish va xizmat ko‘rsatishning yaxshiroq soitlari bilan harakterlanadigan mashina va jihozlarning paydo bo‘lishi eski asosiy fondlarni ularning to‘liq jismoniy eskirishigacha kutmay almashtirishni iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiq qilib qo‘yadi. Ma’naviy eskirgan asosiy fondlarni o‘z vaqtida almashtirmaslik natijasida takomillashgan texnika yordamida ishlab chiqariladigan mahsulotga nisbatan qimmatroq va sifati yomonroq mahsulot yaratiladi. Bozor iqtisodiyoti soitda bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Bozor munosabatlarining shaklanishi jarayonida korxonalarda asosiy fondlarning yangilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni qoplashning asosiy Asosiy ishlab chiqarish fondlari ulardan foydalanishi davomida eskirib boradi. Odatda eskirishning ikki turi - jismoniy va maonaviy turlari farqlanadi. Jismoniy eskirish deganda asosiy fondlarning ishlatilishi yoki ishlatilmaslik mobaynida (tashqi ta’sir, atmosfera, korroziya) o‘zining dastlabki iste’mol qiymatini yo‘qotib borish jarayoni tushuniladi. Jismoniy eskirish darajasi asosiy fondlar sifati, texnik harakteristikasi, texnalogik jarayon xususiyatlari, ishlash vaqti (yildagi ish kunlari soni, sutkadagi smenalar, smenadagi ish soatlari), asosiy fondlarni tashqi soitlardan muhofaza qilish darajasi (issiqdan, sovuqdan, yog‘ingarchilik) ularga xizmat ko‘rsatish, ishchilar malakasi va ularning asosiy fondlarga bo‘lgan munosabati kabi omillarga bog‘liqdir. Jismoniy eskirish asosiy fond elementlari bir xil bo‘lganda ham notekis ro‘y berishi mumkin. Asosiy fondlarning to‘liq va qisman eskirishi ajraladi. To‘liq eskirish holida asosiy fondlar tugatiladi yoki yangisi bilan almashtiriladi. (mukammal qurilish yoki eskirgan asosiy fondlarni joriy almashtirish). Qisman eskirish asosiy fondlarni taomirlash orqali qoplanadi. Jismoniy eskirish darajasi asosiy fondlar haqiqiy ishlash muddatining me’yoriy muddatga nisbatining foizdagi ifodasi orqali aniqlanishi mumkin. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi ular qiymatining asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy zarur ajatlarning qisqarishi tufayli kamayishi (birinchi shakldagi maonaviy eskirish) yoki ular qiymatining yangi, ilg‘or, iqtisodiy samarali mashina va jixozlarning joriy etilishi tufayli kamayishidir (ikkinchi shakldagi eskirish). Ma’naviy eskirish tufayli asosiy fondlar o‘zlarining texnik xususiyatlari va iqtisodiy samaradorligi bo‘yicha qoloq bo‘lib qoladilar. Yangi, takomillashgan, yuqori unumli, ishlatilish va xizmat ko‘rsatishning yaxshiroq soitlari bilan harakterlanadigan mashina va jihozlarning paydo bo‘lishi eski asosiy fondlarni ularning to‘liq jismoniy eskirishigacha kutmay almashtirishni iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiq qilib qo‘yadi. Ma’naviy eskirgan asosiy fondlarni o‘z vaqtida almashtirmaslik natijasida takomillashgan texnika yordamida ishlab chiqariladigan mahsulotga nisbatan qimmatroq va sifati yomonroq mahsulot yaratiladi. Bozor iqtisodiyoti soitda bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Bozor munosabatlarining shaklanishi jarayonida korxonalarda asosiy fondlarning yangilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni qoplashning asosiy manbai bo‘lib korxonalar o‘z mablag‘lari hisoblanadi. Ular asosiy fondlarning butun xizmat qilish muddati davomida amortizatsiya ajratmalari sifatida to‘planib boradi. Asosiy fondlarning amortizatsiyasi deganda mahsulot ishlab chiqarish ajatlariga ular qiymatini qisman-qisman o‘tkazib borish yo‘li bilan asosiy fondlar eskirishini qoplash usuli tushuniladi. Amortizatsiya asosiy fondlar jismoniy va maonaviy eskirishining puldagi ifodasidir. U asosiy fondlar chiqib ketishida ularni to‘liq almashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlar qiymati, ishlatilish vaqti va modernizatsiya harajatlariga bog‘liq bo‘ladi. Asosiy fondlar yillik amortizatsiya ajratmalarining ular qiymatiga nisbatining foizdagi ifodasiga amortizatsiya normasi deyiladi. Amortizitsiya normasi asosiy fondlar o‘z balans qiymatining qanday ulushini ishlab chiqariladigan mahsulotga yili o‘tkazib borishini ko‘rsatadi. Belgilangan me’yorlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Amortizatsiya normasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: 100%;    d a a d a Ф T Ф Ф H Fd - asosiy fondlarning dastlabki qiymati Fa - asosiy fondlarning chiqarib tashlash qiymati, Ta - asosiy fondlarning normativ ishlash muddati, yil Asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash uchun amortizatsiya ajratmalari summasini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin. A = Ha F bunda: F - asosiy fondlar o‘rtacha yillik qiymati, Amortizatsiya ajratmalarini aniqlashning uch xil: bir tekisdagi, bir tekisda tezlashgan va tezlashgan uslublari mavjud. SHulardan bir tekisdagi amortizatsiyani aniqlash uslubini ko‘rib chiqamiz. 3.1-jadval manbai bo‘lib korxonalar o‘z mablag‘lari hisoblanadi. Ular asosiy fondlarning butun xizmat qilish muddati davomida amortizatsiya ajratmalari sifatida to‘planib boradi. Asosiy fondlarning amortizatsiyasi deganda mahsulot ishlab chiqarish ajatlariga ular qiymatini qisman-qisman o‘tkazib borish yo‘li bilan asosiy fondlar eskirishini qoplash usuli tushuniladi. Amortizatsiya asosiy fondlar jismoniy va maonaviy eskirishining puldagi ifodasidir. U asosiy fondlar chiqib ketishida ularni to‘liq almashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlar qiymati, ishlatilish vaqti va modernizatsiya harajatlariga bog‘liq bo‘ladi. Asosiy fondlar yillik amortizatsiya ajratmalarining ular qiymatiga nisbatining foizdagi ifodasiga amortizatsiya normasi deyiladi. Amortizitsiya normasi asosiy fondlar o‘z balans qiymatining qanday ulushini ishlab chiqariladigan mahsulotga yili o‘tkazib borishini ko‘rsatadi. Belgilangan me’yorlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Amortizatsiya normasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: 100%;    d a a d a Ф T Ф Ф H Fd - asosiy fondlarning dastlabki qiymati Fa - asosiy fondlarning chiqarib tashlash qiymati, Ta - asosiy fondlarning normativ ishlash muddati, yil Asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash uchun amortizatsiya ajratmalari summasini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin. A = Ha F bunda: F - asosiy fondlar o‘rtacha yillik qiymati, Amortizatsiya ajratmalarini aniqlashning uch xil: bir tekisdagi, bir tekisda tezlashgan va tezlashgan uslublari mavjud. SHulardan bir tekisdagi amortizatsiyani aniqlash uslubini ko‘rib chiqamiz. 3.1-jadval Bir tekisdagi amortizatsiyani aniqlash Asosiy fondlar O‘rtacha balans qiymati, mln. so‘m Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi,% Amortizatsiya ajratmalarining yillik miqdori mln. so‘m (2us 3ust/100) Jixozlar Binolar Transport Jami 50 200 5 12 5 15 6 10 2,0 17,0 Bir tekisdagi amortizatsiya uslubi asosiy fondlarning bir tekisdagi jismoniy va maonaviy eskirishiga qaratilgan. Bu hol ko‘pincha jismoniy eskirishga tegishli, chunki asosiy fondlarning maonaviy eskirishi bir tekisda kechmaydi. Fan, texnika, texnologiya ham bir tekisda rivojlanmaydi. Ko‘p xollarda maonaviy eskirish asosiy fondlarning jismoniy eskirishidan ertaroq ro‘y beradi. SHuning uchun asosiy fondlarning tezlashgan maonaviy eskirishi ro‘y bergan taqdirda, ularni almashtirish uchun tadbirkor amortizatsiya ajratmalariga ega bo‘lishi kerak. Ushbu muammoni tezlashgan amortizatsiya uslubi orqali hal etish mumkin. Bunda dastlabki uch yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga asosiy fondlar dastlabki bahosining 2/3 qismi o‘tkaziladi. Qolgan qiymati esa keyingi xizmat yillari bo‘yicha bir tekisda taqsimlanadi. Hozirgi soitda notekis amortizatsiya rivojlanmoqda, bunda jixozlar qiymatining ko‘p qismi ulardan foydalanishning dastlabki yillarida ishlab chiqarish harajatlariga qo‘shilib ketmoqda. Masalan, birinchi yili - 50%, ikkinchi yili -30%, uchinchi yili - 20% . Bu esa korxona uchun inflyatsiya soitida qilingan ajatlarni tezroq qoplashga va ularni jihozlar parkining yangilanishiga sarflash imkoniyatini yaratadi. Sanoat korxonalari amortizatsiya ajratmalaridan mustaqil foydalanadilar, ularni korxonani texnik rivojlantirish, asosiy fondlarni qayta tiklash va takomillashtirish maqsadlarida sarflaydilar. Bir tekisdagi amortizatsiyani aniqlash Asosiy fondlar O‘rtacha balans qiymati, mln. so‘m Amortizatsiya ajratmalarining yillik normasi,% Amortizatsiya ajratmalarining yillik miqdori mln. so‘m (2us 3ust/100) Jixozlar Binolar Transport Jami 50 200 5 12 5 15 6 10 2,0 17,0 Bir tekisdagi amortizatsiya uslubi asosiy fondlarning bir tekisdagi jismoniy va maonaviy eskirishiga qaratilgan. Bu hol ko‘pincha jismoniy eskirishga tegishli, chunki asosiy fondlarning maonaviy eskirishi bir tekisda kechmaydi. Fan, texnika, texnologiya ham bir tekisda rivojlanmaydi. Ko‘p xollarda maonaviy eskirish asosiy fondlarning jismoniy eskirishidan ertaroq ro‘y beradi. SHuning uchun asosiy fondlarning tezlashgan maonaviy eskirishi ro‘y bergan taqdirda, ularni almashtirish uchun tadbirkor amortizatsiya ajratmalariga ega bo‘lishi kerak. Ushbu muammoni tezlashgan amortizatsiya uslubi orqali hal etish mumkin. Bunda dastlabki uch yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga asosiy fondlar dastlabki bahosining 2/3 qismi o‘tkaziladi. Qolgan qiymati esa keyingi xizmat yillari bo‘yicha bir tekisda taqsimlanadi. Hozirgi soitda notekis amortizatsiya rivojlanmoqda, bunda jixozlar qiymatining ko‘p qismi ulardan foydalanishning dastlabki yillarida ishlab chiqarish harajatlariga qo‘shilib ketmoqda. Masalan, birinchi yili - 50%, ikkinchi yili -30%, uchinchi yili - 20% . Bu esa korxona uchun inflyatsiya soitida qilingan ajatlarni tezroq qoplashga va ularni jihozlar parkining yangilanishiga sarflash imkoniyatini yaratadi. Sanoat korxonalari amortizatsiya ajratmalaridan mustaqil foydalanadilar, ularni korxonani texnik rivojlantirish, asosiy fondlarni qayta tiklash va takomillashtirish maqsadlarida sarflaydilar. Asosiy fondlarning kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish shakliga jihozlar modernizatsiyasi ham kiradi. Modernizasiya deganda asosiy fondlarni ular eskirishining ikkinchi shaklini to‘la yoki qisman bartaraf qilish,texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini zamonaviy, takomillashgan konstruktsiyali turdoshlari darajasiga yetkazish maqsadida yangilash tushuniladi. Jihozlar modernizatsiyasi bir nechta yo‘nalishlarda amalga oshiriladi; - Amaldagi jihozlar konstruktsiyasini ularning texnik imkoniyatini oshirish maqsadida takomillashtirish; - Jihozlar sifatini oshiruvchi stanok va mexanizmlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish. - Jihozlarni dasturli boshqaruvga ko‘chirish. Jihozlar modernizasiyasini amalga oshirish natijasida yillik ishlab chiqarish hajmi oshsa, mehnat unumdorligi ham oshib, mahsulot tannarxi kamaysa u iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi, rentabellik ham yuqori bo‘lishi kerak. Bunga foydaning nisbiy o‘sishi, modernizatsiya uchun sarflangan harajatlardan yuqori bulgandagina erishish mumkin. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. Jismoniy eskirish deganda, asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi natijasida butunlay yoki qisman to‘zishi, yemirilishi tushuniladi. Ma’lum vaqt o‘tgach, jismoniy jihatdan butunlay yoki qisman yaroqsiz bo‘lib qolgan mehnat qurollarini yangisiga almashtiriladi yo bo‘lmasa modernizatsiya qilinadi yoxud ayrim qismlari kapital ta’mirlanadi. Jismoniy eskirish natijasida asosiy fondlarning qiymati yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki tayyorlangan mahsulot qiymatiga ko‘chadi. Korxonalarda faqat ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina emas, balki bekor turganlari ham to‘ziydi (emiriladi). Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy eskirish darajasi ularning xizmat muddati va to‘zish (emirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi. Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligi o‘sishi tufayli ishlab turgan mashina va asbob-uskunalar kiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tejamli yangi mashinalarning va asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy yeyilish muddati tugamasdan turib kadrsizlanishi — asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi, deb ataladi. Ma’naviy Asosiy fondlarning kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish shakliga jihozlar modernizatsiyasi ham kiradi. Modernizasiya deganda asosiy fondlarni ular eskirishining ikkinchi shaklini to‘la yoki qisman bartaraf qilish,texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini zamonaviy, takomillashgan konstruktsiyali turdoshlari darajasiga yetkazish maqsadida yangilash tushuniladi. Jihozlar modernizatsiyasi bir nechta yo‘nalishlarda amalga oshiriladi; - Amaldagi jihozlar konstruktsiyasini ularning texnik imkoniyatini oshirish maqsadida takomillashtirish; - Jihozlar sifatini oshiruvchi stanok va mexanizmlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish. - Jihozlarni dasturli boshqaruvga ko‘chirish. Jihozlar modernizasiyasini amalga oshirish natijasida yillik ishlab chiqarish hajmi oshsa, mehnat unumdorligi ham oshib, mahsulot tannarxi kamaysa u iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi, rentabellik ham yuqori bo‘lishi kerak. Bunga foydaning nisbiy o‘sishi, modernizatsiya uchun sarflangan harajatlardan yuqori bulgandagina erishish mumkin. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. Jismoniy eskirish deganda, asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi natijasida butunlay yoki qisman to‘zishi, yemirilishi tushuniladi. Ma’lum vaqt o‘tgach, jismoniy jihatdan butunlay yoki qisman yaroqsiz bo‘lib qolgan mehnat qurollarini yangisiga almashtiriladi yo bo‘lmasa modernizatsiya qilinadi yoxud ayrim qismlari kapital ta’mirlanadi. Jismoniy eskirish natijasida asosiy fondlarning qiymati yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki tayyorlangan mahsulot qiymatiga ko‘chadi. Korxonalarda faqat ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina emas, balki bekor turganlari ham to‘ziydi (emiriladi). Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy eskirish darajasi ularning xizmat muddati va to‘zish (emirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi. Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligi o‘sishi tufayli ishlab turgan mashina va asbob-uskunalar kiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tejamli yangi mashinalarning va asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy yeyilish muddati tugamasdan turib kadrsizlanishi — asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi, deb ataladi. Ma’naviy eskirish - fondlarning bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqishni st qilib qo‘yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish rejali ravishda eng kam mehnat va mablag‘ sarf qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o‘z qiymatining ma’lum qismini amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulot qiymatiga oz-ozdan ko‘chirib boradi. Amortizatsiya - (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar) amortizatsiyasi - asosiy kapital (mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar)ning ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulotga o‘tib borishi. Asosiy vositalar moddiy yoki jismonan va ma’nan eskiradi. Moddiy eskirish mehnat vositalaridan foydalanish jadalligi va ularning korxonada ishlatilgan muddatlari bilan belgilanadi. Ma’naviy eskirish fan va texnika taraqqiyoti natijasida mehnat vositalarining arzonlashuvi hamda iqtisodiy jixatdan mukammal bo‘lgan yangi mehnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog‘liq. Amortizatsiya me’yori asosiy fondlar turiga, xizmat kilish muddatiga kura tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko‘rinishida eskirgan jihozlar o‘rniga yangisini sotib olish uchun zarur bulgan mablag‘lar summasi tarzida jamg‘ariladi. Amortizatsiya ajratmalari — mahsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy fondlarni kisman tiklash (kapital ta’mir va yangilash) va to‘liq tiklash (renovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat kiladi. Amortizatsiya ajratmalari me’yorlari asosiy fondlar kiymatiga mutanosib, ya’ni taxminiy foydalanish muddatiga tekis taksimlanishi yoki kamayib boruvchi balans usulida — jadallashtirilgan tartibda hisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya me’yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20 foizi mikdorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi va bu ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar qiymatining 2/3 qismi ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizasiya me’yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sekinlashtiradi, oshirilgan me’yorlar eskirish - fondlarning bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqishni st qilib qo‘yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish rejali ravishda eng kam mehnat va mablag‘ sarf qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o‘z qiymatining ma’lum qismini amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulot qiymatiga oz-ozdan ko‘chirib boradi. Amortizatsiya - (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar) amortizatsiyasi - asosiy kapital (mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar)ning ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulotga o‘tib borishi. Asosiy vositalar moddiy yoki jismonan va ma’nan eskiradi. Moddiy eskirish mehnat vositalaridan foydalanish jadalligi va ularning korxonada ishlatilgan muddatlari bilan belgilanadi. Ma’naviy eskirish fan va texnika taraqqiyoti natijasida mehnat vositalarining arzonlashuvi hamda iqtisodiy jixatdan mukammal bo‘lgan yangi mehnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog‘liq. Amortizatsiya me’yori asosiy fondlar turiga, xizmat kilish muddatiga kura tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko‘rinishida eskirgan jihozlar o‘rniga yangisini sotib olish uchun zarur bulgan mablag‘lar summasi tarzida jamg‘ariladi. Amortizatsiya ajratmalari — mahsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy fondlarni kisman tiklash (kapital ta’mir va yangilash) va to‘liq tiklash (renovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat kiladi. Amortizatsiya ajratmalari me’yorlari asosiy fondlar kiymatiga mutanosib, ya’ni taxminiy foydalanish muddatiga tekis taksimlanishi yoki kamayib boruvchi balans usulida — jadallashtirilgan tartibda hisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya me’yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20 foizi mikdorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi va bu ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar qiymatining 2/3 qismi ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizasiya me’yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sekinlashtiradi, oshirilgan me’yorlar mahsulot tannarxini qimmatlashtiradi. Shu sababli amortizasiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya ajratmalari ta’minlanishi kerak bo‘lgan asosiy st asosiy fondlar eskirishining to‘liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini belgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orkali tadbirkorlarga soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib beradi. Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini hisobdan chiqarishni tezlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi bilan bog‘liq ehtimoli bo‘lgan zarar kurishdan saklaydi, yangi texnika va texnologiyani tezroq joriy etishga rag‘batlantiradi. Amortizasiya ajratmalari asosiy fondlarning o‘zini yokiuning ba’zi qismlarini yangilash vaqti kelguncha shu shaklda ma’lum fondda jamg‘arilib turiladi va bu fondni amortizasiya fondi deb ataydilar. Demak, amortizasiya fondi — amortizasiya ajratmalari hisobiga shakllanadigan maxsus fonddir. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan moddiy aktivlar amortizatsiyasi degan tushuncha ham mavjud. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha harajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:  asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi (hisoblangan eskirish);  lizing bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, jadallashtiriladigan amortizatsiya summasi. 3.3. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, rejalashtirish, hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini ifodalash uchun juda ko‘p ko‘rsatkichlar kerak bo‘ladi. Ularni bir necha guruhlarga bulish mumkin:  asosiy ishlab chiqarish fondlarining kiymatini ifodalovchi ko‘rsatkkchlar;  ulardan foydalanish darajasini, ularning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar;  ishlab chiqarish fondi bilan qurollantirish darajasini ifodalovchi kursatkichlar; mahsulot tannarxini qimmatlashtiradi. Shu sababli amortizasiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya ajratmalari ta’minlanishi kerak bo‘lgan asosiy st asosiy fondlar eskirishining to‘liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini belgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orkali tadbirkorlarga soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib beradi. Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini hisobdan chiqarishni tezlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi bilan bog‘liq ehtimoli bo‘lgan zarar kurishdan saklaydi, yangi texnika va texnologiyani tezroq joriy etishga rag‘batlantiradi. Amortizasiya ajratmalari asosiy fondlarning o‘zini yokiuning ba’zi qismlarini yangilash vaqti kelguncha shu shaklda ma’lum fondda jamg‘arilib turiladi va bu fondni amortizasiya fondi deb ataydilar. Demak, amortizasiya fondi — amortizasiya ajratmalari hisobiga shakllanadigan maxsus fonddir. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan moddiy aktivlar amortizatsiyasi degan tushuncha ham mavjud. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha harajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:  asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi (hisoblangan eskirish);  lizing bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, jadallashtiriladigan amortizatsiya summasi. 3.3. Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, rejalashtirish, hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini ifodalash uchun juda ko‘p ko‘rsatkichlar kerak bo‘ladi. Ularni bir necha guruhlarga bulish mumkin:  asosiy ishlab chiqarish fondlarining kiymatini ifodalovchi ko‘rsatkkchlar;  ulardan foydalanish darajasini, ularning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar;  ishlab chiqarish fondi bilan qurollantirish darajasini ifodalovchi kursatkichlar;  integral ko‘rsatkichlar. Bu ko‘rsatkichlar tizimida ayniqsa, fond qaytimi ko‘rsatkichi va fondorentabellik ko‘rsatkichi alohida o‘rin egallaydi. Fond kaytimi bir so‘mlik asosiy fond ishtirokida qancha mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Fk = Q/Fas, Bu yerda: Fk — fond kaytimi (so‘m hisobida); Q — ishlab chiqarilgan maxsulot щshmati (so‘m hisobida); Fas — asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. Fond sigimi fond kaytimiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, ma’lum mikdordagi mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha asosiy fond kerakligini ifodalaydi va quyidagi formula asosida hisoblanadi: Fs = Fas/Q Mehnatning fond bilan ta’minlanganligi har bir ishlovchi hisobiga kanchadan asosiy vositalar to‘g‘ri kelishini bildiradi va u quyidagi formula bilan ifodalanadi: Fbt =Fas/Xym, Bu yerda: Xym — xodimlarning yillik o‘rtacha mikdori (kishi hisobida). Asosiy fondlardan foydalanishni ifodalaydigan ko‘rsatkichlardanyana biri jihozlardan foydalanish ko‘rsatkichlaridir. U jihozlardan ekstensiv va intensiv foydalanish koeffitsientlarini o‘z ichiga oladi: a) ekstensiv foydalanish koeffitsienti (Ke). U jihozlarning rejali ish vaqti fondida (Tjr) haqiqiy ishlagan vaqti (Tjx) darajasini ko‘rsatadi: Ke = Tjx/ Tjr, b) intensiv foydalanish koeffitsienti (Kin). U jihozlarning minimum mahsulot ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan miqdoriga (Mch) nisbatan haqiqiy ishlab chiqargan mahsulot mikdori (Mx) darajasini ko‘rsatadi: Kin -Mx/Mm. 3.4. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash yullari Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri mavjud ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashdir. Ulardan samarali  integral ko‘rsatkichlar. Bu ko‘rsatkichlar tizimida ayniqsa, fond qaytimi ko‘rsatkichi va fondorentabellik ko‘rsatkichi alohida o‘rin egallaydi. Fond kaytimi bir so‘mlik asosiy fond ishtirokida qancha mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Fk = Q/Fas, Bu yerda: Fk — fond kaytimi (so‘m hisobida); Q — ishlab chiqarilgan maxsulot щshmati (so‘m hisobida); Fas — asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. Fond sigimi fond kaytimiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, ma’lum mikdordagi mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha asosiy fond kerakligini ifodalaydi va quyidagi formula asosida hisoblanadi: Fs = Fas/Q Mehnatning fond bilan ta’minlanganligi har bir ishlovchi hisobiga kanchadan asosiy vositalar to‘g‘ri kelishini bildiradi va u quyidagi formula bilan ifodalanadi: Fbt =Fas/Xym, Bu yerda: Xym — xodimlarning yillik o‘rtacha mikdori (kishi hisobida). Asosiy fondlardan foydalanishni ifodalaydigan ko‘rsatkichlardanyana biri jihozlardan foydalanish ko‘rsatkichlaridir. U jihozlardan ekstensiv va intensiv foydalanish koeffitsientlarini o‘z ichiga oladi: a) ekstensiv foydalanish koeffitsienti (Ke). U jihozlarning rejali ish vaqti fondida (Tjr) haqiqiy ishlagan vaqti (Tjx) darajasini ko‘rsatadi: Ke = Tjx/ Tjr, b) intensiv foydalanish koeffitsienti (Kin). U jihozlarning minimum mahsulot ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan miqdoriga (Mch) nisbatan haqiqiy ishlab chiqargan mahsulot mikdori (Mx) darajasini ko‘rsatadi: Kin -Mx/Mm. 3.4. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash yullari Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri mavjud ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashdir. Ulardan samarali foydalanish masalasi ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida yanada dolzarblashadi. SHuning uchun ham O‘zbekistonda ulardan taraflama unumli foydalanishga alohida e’tibor berilmokda. Asosiy fonlardan foydalanishni yaxshilash ularning aylanishini tezlashtiradi, bu esa, ularning jismoniy va ma’naviy eskirish muddatlari orasidagi farqni qiqartiradi, asosiy fondlar yangilanish sur’atlarini tezlashtiradi. SHuningdek, asosiy fondlardan samarali foydalanish hozirgi zamon iqtisodiy islohotlarining eng asosiy masalasi – mahsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog’liqdir, toki bu mahsulot tezroq sotilishi va raqobatli bozor talabiga javob bermog’i lozim. Tayanch iboralar: asosiy ishlab chiqarish fondlari, asosiy fondlarning tarkibi va tuzilishi, asosiy fondlarning yeyilishi, amortizatsiy, ta’mirlash, modernizasiya, foydalanish ko‘rsatkichlari. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi va strukturasini aytib bering. 2. Asosiy fondlarning yemirilishi va amortizatsiyasi haqida nimalarni bilasiz? 3. Asosiy fondlarni ta’mirlash va modernizatsiya qilishning mohiyati nimada? 4. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash ko‘rsatkichlari va yo‘llari. 5. Asosiy fondlarni eskirishi deganda nimani tushunasiz? 6. Jismoniy eskirish qachon yuz beradi? 7. Ma’nasiy eskirish deganda nimani tushunasizm? 8. Asosiy fondlarni baholash usullarini ayting? 9. Asosiy fondlarni dastlabki qiymati deganda nimani tushunasiz? 10. Asosiy fondlarni qayta baholash qanday amalga oshiriladi? 11. Asosiy fondlprning qoldiq qiymati qanday hisoblanadi? 12. Asosiy fondlar amortizatsiyasi deganda nimani tushunasiz? 13. Amortizatsiyani hisoblashni qanday usullarini bilasiz? 14. Bir tekisda hisoblash usuli qanday amalga oshiriladi? foydalanish masalasi ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida yanada dolzarblashadi. SHuning uchun ham O‘zbekistonda ulardan taraflama unumli foydalanishga alohida e’tibor berilmokda. Asosiy fonlardan foydalanishni yaxshilash ularning aylanishini tezlashtiradi, bu esa, ularning jismoniy va ma’naviy eskirish muddatlari orasidagi farqni qiqartiradi, asosiy fondlar yangilanish sur’atlarini tezlashtiradi. SHuningdek, asosiy fondlardan samarali foydalanish hozirgi zamon iqtisodiy islohotlarining eng asosiy masalasi – mahsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog’liqdir, toki bu mahsulot tezroq sotilishi va raqobatli bozor talabiga javob bermog’i lozim. Tayanch iboralar: asosiy ishlab chiqarish fondlari, asosiy fondlarning tarkibi va tuzilishi, asosiy fondlarning yeyilishi, amortizatsiy, ta’mirlash, modernizasiya, foydalanish ko‘rsatkichlari. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi va strukturasini aytib bering. 2. Asosiy fondlarning yemirilishi va amortizatsiyasi haqida nimalarni bilasiz? 3. Asosiy fondlarni ta’mirlash va modernizatsiya qilishning mohiyati nimada? 4. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash ko‘rsatkichlari va yo‘llari. 5. Asosiy fondlarni eskirishi deganda nimani tushunasiz? 6. Jismoniy eskirish qachon yuz beradi? 7. Ma’nasiy eskirish deganda nimani tushunasizm? 8. Asosiy fondlarni baholash usullarini ayting? 9. Asosiy fondlarni dastlabki qiymati deganda nimani tushunasiz? 10. Asosiy fondlarni qayta baholash qanday amalga oshiriladi? 11. Asosiy fondlprning qoldiq qiymati qanday hisoblanadi? 12. Asosiy fondlar amortizatsiyasi deganda nimani tushunasiz? 13. Amortizatsiyani hisoblashni qanday usullarini bilasiz? 14. Bir tekisda hisoblash usuli qanday amalga oshiriladi? 15. Tezlashtirilgan usulda hisoblash qanday amalga oshiriladi? 16. Hajmga mutanosib ravishda hisoblash usulida-chi? 15. Tezlashtirilgan usulda hisoblash qanday amalga oshiriladi? 16. Hajmga mutanosib ravishda hisoblash usulida-chi?