Sanoat mahsulotining sifati va uning raqobatbardoshligi Reja: 7.1. Mahsulot sifati 7.2. Mahsulot raqobatbardoshligi 7.1. Maxsulot sifati Zamonaviy bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan maxsulot sifatiga boshqacha printsipial talablar qo`yadi. Chunki hozirgi zamonda har qanday firmaning omon qolishi, uning tovarlar va xizmatlar bozoridani mustaxkam mavqei raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. O‘z navbatida raqobatbardoshlik ikki ko‘rsatkich bilan - baho va maxsulot sifatining darajasi bilan bog‘liqdir. Ishlab chiqarishni erkinlashtirish davrida ikkinchi omil birinchi o‘ringa ko`tarilmoqda. Chunki sifat korxonaning obro‘si va yanada gullashi hamda sifatni boshqarish bo‘yicha ish - bu barcha xodimlar, raxbardan tortib aniq ish bajaruvchi uchun alfa va omegasi, ya’ni avvali va oxiridir. Shu tufayli davlatning iqtisodiy, shu jumladan, sanoat siyosatida sifat masalasi muhim o‘rin egallaydi. Maxsulot sifatini oshirish - bu oqibat natijada uning miqdori, resurslarni tejash, ijtimoiy va shaxsiy extiyojlarni to‘laroq qondirish masalasi hisoblanadi. ya’ni, har qanday maxsulot eng yuqori texnikaviy – iqtisodiy va estetik hamda boshqa bir qator talablarga muvofiq kelishi, jaxon bozorida raqobat qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Agar sifat muammosi xal etilmasa, ijtimoiy ishlab chiqarish va axolining tovarlarga bo‘lgan extiyojlarini qondirib bo‘lmaydi. Sifat nima? Maxsulot (ish, xizmat) sifati - bu shu maxsulotning har tomondan foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yig`indisidir. Maxsulot sifati - bu shu maxsulotdan ma’lum maqsadda foydalanish uchun uning yaroqlilik darajasi, maxsulotning xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini, iste’molchilarning talab va didlarini qondirish qobiliyatidir. Sanoat maxsulotining sifati tarmoqning, korxona(firma)ning faoliyatini rejalashtirishda va uni aniqlashda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Unda mehnatni tashkil qilish, uning jixozlanish darajasi, mutaxassislarning malakasi, ishlab chiqarishni boshqarishning holati ifodalanadi. Maxsulot sifati iqtisodiy jixatdan iste’mol qiymatining o‘lchovi va foydalanish darajasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Maxsulot sifati iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning munosabatlarini, sifatli maxsulot ishlab chiqarish, reja topshiriqlarini bajarish hamda maxsulotga baho belgilash bo‘yicha korxonaning davlat bilan munosabatlarini ifoda etadi. Undan tashqari, maxsulot sifati sifatli maxsulot uchun moddiy rag‘batlantirish va sifatsiz maxsulot ishlab chiqarilgani uchun moddiy javobgarlikka tortish bo‘yicha korxonalar o‘rtasidani munosabatlarni ifodalaydi. Maxsulot sifati texnika taraqqiyotining sur’atlarini, mehnat unumdorligini va shu orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ta’riflovchi iqtisodiy kategoriyadir. Maxsulot sifatini muntazam ravishda yaxshilash iqtisodiyotni rivojlantirishning zarur sti, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xalq farovonligini o`stirishni asosiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Maxsulotning miqdori va sifati o‘zaro dialektik bog‘liqdir. Yuqori sifatli maxsulot sifatsiz tayyorlangan maxsulotga nisbatan jamiyat ehtiyojlarini yuqoriroq darajada qondirishga qodir. Demak, maxsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish xajmini qo`shimcha harajatlarsiz oshirish demakdir. Ishlab chiqarilayotgan maxsulot sifati va miqdorining o‘zaro bog‘liqligi maxsulot sifatini oshirish, jamiyat extiyojlarini to‘la qondirishga imkon beradi, mamlakatimiz ishlab chiqaruvchi kuchlari o‘sishining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Sifatli maxsulot doimo o‘z haridorlariga ega. Hozirgi davrda mazkur talab qondirilgandanina maxsulotni dunyo bozoriga chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida mamlakatga eksportdan keladigan valyuta tushumini ko‘paytirish orqali yangi texnika va texnologiyalar sotib olish, ishlab chiqarish xajmini kengaytirish hamda uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarishga va uni sotishga erishgan korxona (firma) esa o‘z ishlab chiqarish saloxiyatini yanada yuksaltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bunday sub’ektlarning ko‘payishi esa mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining taraqqiy etishi esa uning axolisini daromadlari va demak turmush darajasining ham yuksalishigaolib keladi. Natijada sifatli maxsulot va yuqori darajada ko‘rsatilgan xizmatlarga talab ko‘payadi. Ya’ni, sifatli maxsulot (taklif) o‘zining sifatli iste’molchisini (talab)ni yaratadi. Pirovardida jamiyatda yanada yuqoriroq darajada iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. Maxsulot sifat ko‘rsatkichlari va ularni baholash usullari Sanoat ishlab chiqarishi o‘z maxsulotlarining g‘oyat turli-tumanligi, ya’ni xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Bu maxsulotlar tabiiy xususiyatlariga ko‘ra har xil me’yor va xilma-xil sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Lekin, ma’lum sanoat maxsulotlarining muayyan guruhi uchun umumiy ko‘rsatkichlar ishlatilishi, boshqa guruhi uchun esa o‘ziga xos ko‘rsatkichlar qo‘llanilishi mumkin. Maxsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baho berish uchun quyidani ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi: Iste’mol qilish xususiyatlari bo‘yicha talabni qondirish ko‘rsatkichlari. Bunday ko‘rsatkichlar maxsulotdan tayinli, belgilangan ravishda foydalanish natijasida kerakli (zaruriy) samarani tavsiflaydi. Ishlab chiqarish - texnik vazifani bajaruvchi maxsulot uchun mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi xizmat qilishi mumkin. U baholanayotgan maxsulot yordami bilan qanday xajmdani maxsulotni tayyorlash yoki ma’lum davr ichida qanday xajmdani ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishi mumkinligini ifodalab beradi. Mustahkamlik ko‘rsatkichlari - buyumlarning buzilmasligi, yaxshi saqlanishi, ta’mirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va o‘lchov asboblarining sifati ularning mustaxkamligiga va uzoq ishlash qobiliyatiga qarab aniqlanadi. Har bir buyumning mustaxkamligi mo‘ljallangan muddatda, o‘z xizmat parametrlarini o‘zgartirmay, zimmasiga yuklatilgan vazifalarni boshqarish xususiyatidir. Vositaning, ya’ni qurolning ishlash muddati - mo`ljallangan vaqtda, o‘zining ishlash qobiliyatini o‘zgartirmaslik xususiyatidir. Texnologik ko‘rsatkichlar maxsulotni tayyorlash va ta’mirlash jarayonida yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash uchun konstruktor-texnologik yechimlarning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlardir. Aynan texnika va texnologiya yordamida maxsulot ishlab chiqarishning ommaviyligi, material harajatlarini, mablag‘lar, mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash ta’minlanadi. Standartlashtirish va unifikatsiyalash ko‘rsatkichlari - bu maxsulotning standartli, unifikatsiyalashgan va original, ya’ni ajoyib, ajralmas qismlar bilan qondirilganligi, to`ydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga nisbatan unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun kerak bo‘lgan kuchlar, muzlatgichda ruchkaning joylashishi, harorat, namlik, yorug‘lik, shovqin, vibratsiya, nurlanish, yonuvchi maxsulotlarda uc gazi va suv bug`ining yig`ilishi bo‘lishi mumkin. Ergonomik ko‘rsatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu buyumdan foydalanishda ro‘y beradigan gigienik, fiziologik va ruhiy xususiyatlar majmuini aks ettiradi. Estetik ko‘rsatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik xususiyatlarini ifodalaydi. Ular buyumning tovar qiyofasi jonliligini, shaklining ma’qulligini, kompozitsiyaning butunliligini, mukammal bajarilganliligini va barqarorligini tavsiflaydilar. Transportabellik ko‘rsatkichlari maxsulotning tashish uchun moslashganligini ifodalaydi. Patent-xuquqiy ko‘rsatkichlar maxsulotning patentli ximoyasini va patentli sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Patent-xuquqiy ko‘rsatkichlarni aniqlashda buyumlarda yangi texnik omillar borligini, shuningdek, mamlakatda patentlar bilan ximoyalangan yechimlarni hisobga olish kerak bo‘ladi. Ekologik ko‘rsatkichlar - bu atrof-muxitga xavfli ta’sir ko‘rsatish darajasi, qaysiki maxsulotni ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol qilishda yuzaga keladi. Masalan, zararli qotishmalarning bo‘lishi, maxsulotni saqlash, tashish va iste’mol qilishda zararli qismlar, gazlar va nurlarni chiqarish mumkinligi. Xavfsizlik ko‘rsatkichlari - haridor va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning xavfsizligi uchun maxsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, ya’ni maxsulotni montaj qilish, xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, saqlash, tashish, iste’mol qilishda xavfsizlikni ta’minlaydilar. Yuqorida qayd qilib o`tilgan ko‘rsatkichlarning yig`indisi maxsulot sifatini tashkil etadi. Buyum mustahkam (pishiq), estetik jixatdan ko‘zni qamashtiradigan, o‘z vazifasini yaxshi bajaradigan bo‘lishi lozim. Lekin, shu barcha ko‘rsatkichlardan tashqari, buyumning bahosi ham muhim. Chunki iqtisodiy optimal sifat masalasi baho bilan chambarchas bog‘liqdir. Haridor buyum sotib olganda buyum bahosi u ega bo‘lgan xossalar to`plamini qoplashini bilish uchun ularni doimo taqqoslaydi. Iqtisodiy optimal sifat deganda, sifat va harajat nisbati yoki sifat birligining bahosi tushuniladi va u quyidani formula bilan hisoblanadi: Bs Kop t= -------- , Xε bu yerda: Kop t – iqtisodiy optimal sifat; Bs - buyum sifati; Xε - buyumni sotib olish va ekspluatatsiya qilish harajatlari, so‘m. Formulaning maxrajini aniqlash murakkab emas, chunki u buyumning sotish bahosini, ekspluatatsiya, ta’mirlash va utilizatsiya qilish harajatlarini o‘z ichiga oladi. Formula sur’atini aniqlash esa qiyinrok kechadi, chunki buyumning sifati juda ko‘p va turli - tuman ko‘rsatkichlardan iborat. Bu bilan alohida fan - kvalametriya ilmi shug‘ullanadi. U sifatni son jixatdan, ya’ni bir so‘mlik harajatga buyum sifati birligining o`sishini baholashning yetarli darajada ma’qul usulini ishlab chiqqan. Demak, hozirgi zamon ishlab chiqarishi soitida maxsulotning sifati - korxona (firma) samaradorligining, rentabelligining muhim tashkil etuvchisidir, shu sabli unga doimo e’tibor bermoq zarur. Sifat bilan barcha - korxona direktoridan tortib, aniq ish bajaruvchigacha shug‘ullanishi kerak. Sifatni ta’minlash, loyihalash, saqlash bo‘yicha barcha jarayonlar sifatni boshqarish tizimiga birlashtirilgan. Bugungi kunda yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va texnik qayta jixozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalar asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz-kimyo, elektr texnikasi va to`qimachilik, oziq-ovqat va farmatsevtika, axborot va telekommunikatsiyalar tarmog`i hamda boshqa yo`nalishlardani yangi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga qaratilgan faol investisiya siyosatini yuritishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, jahon xo‘jaligini rivojlantirishda xalqaro kapital migratsiyasi muhim ahamiyatga ega, chunki u mamlakatning tashqi iqtisodiy va siyosiy aloqalari mustahkamlanishiga olib keladi, ularning tashqi savdo aylanmalarini, ishlab chiqarish xajmini ko‘paytiradi, iqtisodiy rivojlanishni jadallashtiradi, ishlab chiqarilayotgan tovarlarning jaxon bozoridani raqobatdoshligini, importchi mamlakatlar texnik saloxiyatini o`stiradi va mamlakatdani bandlikni oshiradi. Maxsulot sifatini boshqarishda quyidani vazifalar amalga oshiriladi: - maxsulotning texnikaviy darajasi va sifatini uzoq muddatlarga chamalash; - maxsulot sifatini oshirishni rejalashtirish va bashorat qilish; - maxsulot sifatini attestatsiya qilish; - maxsulot loyihasini chizish va ishlab chiqarishga joriy etish; - maxsulot sifatini moddiy-texnika tomondan ta’minlash; - ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash; - maxsulot sifatini o‘lchashni tashkil etish; - mutaxassislarni tanlash, joylashtirish, o‘qitish va tarbiyalash; - sifatli maxsulot ishlab chiqarish darajasini bir tekisda olib borish; - ishlab chiqarish vositalarini saqlash, ta’mirlashni tashkil etish; - maxsulot sifatini oshirishni rag‘batlantirish; - maxsulot sifatini nazorat qilish; - standartlarga, o‘lchash vositalariga va texnik stlarga rioya qilish; - maxsulot sifatini boshqarish xuquqini ta’minlash. Maxsulotning xossalari, texnologik jarayonlarning ixtisoslashtirish xususiyatlari, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va usullarini hisobga olgan holda bajariladi. Maxsulot sifatini yaxshilashga oid vazifalar va tadbirlar tuzilayotganda ularni amalga oshirish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligi texnikaviy- iqtisodiy jixatdan asoslanadi. Buning uchun quyidanilar asos qilib olinadi: - ishlab chiqarilgan maxsulot sifatiga bo‘lgan talablar va kelgusida uni takomillashtirish imkoniyatlari; - maxsulotning sifat darajasini baholash; - ishlab chiqarilgan maxsulotda uchragan nuqsonlarni yuzaga chiqarish va ularni taxlil etish; - laboratoriyadan o‘tkazilgan sinov natijalari, iste’molchilar tomonidan yuborilgan norozilik xujjatlari, texnikaviy nazorat va ma’lumotlar; - ilg‘or korxonalarning maxsulotlari bilan taqqoslash. Maxsulot sifatini yaxshilashga oid tadbirlar majmuasiga quyidanilar kiradi: - maxsulotning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan asosiy tajriba va loyihalashtirish ishlari hamda tashkiliy-texnikaviy tadbirlar; - ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishga oid tadbirlar; - xomashyo va materiallar sifatini oshirish bo‘yicha ta’minlovchilarga qo`yiladigan talablar; - maxsulot sifatini oshirish bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy-tadqiqot, tajriba va loyihalashtirish bo‘yicha ilmiy-tekshirish, loyihalashtirish tashkilotlariga beriladigan topshiriqlar; - texnikaviy xujjatlarni yaxshilash tadbirlari; - texnologik intizomga rioya qilishni tekshirish sifati, ishlab chiqarishni o‘lchov asboblari bilan ta’minlash, ularning aniq ishlashini kuzatib turish tadbirlari; - standartlarni o‘zlashtirish, ularga rioya qilish, buyumlarni unifikatsiyalashtirish, yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarish, nuqsonlarning oldini olish va iste’molchilar tomonidan bo‘ladigan noroziliklarni kamaytirish bo‘yicha tadbirlar. Ushbu va boshqa bir qator tadbirlarning o‘z vaqtida bajarilishini to‘la-to‘kis ta’minlash uchun ularning bajarilish muddatlari, mas’ul kishilar, muayyan harajatlar va ularning iqtisodiy samaradorligi, raqobatbardoshligi hamda boshqa ko‘rsatkichlar aniqlanadi. 7.2. Mahsulot raqobatbardoshligi Ma’lumki, raqobat va raqobatbardoshlik o‘rtasida dialektik aloqadorlik mavjud bo‘lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona (firma)larni raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga va raqobatbardosh xizmatlar ko‘rsatishga undaydi. Raqobatbardoshlik nisbiy o`lchov bo‘lib, uning xususiyati shundan iboratki, uni raqobat predmeti (maxsulot raqobatbardoshligi)ga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Maxsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining aniq extiyojlarini qondirish va uni harid qilish hamda keyinchalik undan foydalanish uchun sarflanadigan harajatlar darajalari bo‘yicha uni, ya’ni maxsulot boshqa shunday tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yig`indisi tushuniladi. Maxsulotning raqobatbardoshligi - u biror bir firma tomonidan ishlab chiqarilgan, raqobatchi firmalarning huddi shunday tovarlariga qaraganda yaxshiroq iste’mol xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega bo‘lgan tovarlarning iste’molchilar tomonidan ajratib olinish «qobiliyati»dir. Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi extiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib ko‘riladi. Ana shunda tovarning raqobatbardoshligi real haridni amalga oshirayotgan haridor uchun jozibadorlik darajasini ko‘rsatadi. NAZORAT SAVOLLARI 1. Maxsulot sifatini mazmuni va mohiyatini tushuntirib bering. 2. Mustahkamlik ko‘rsatkichlari maxsulotning qanday xossalarini o‘z ichiga oladi? 3. Exnologik ko‘rsatkichlarga nimalar kiradi? 4. Standartlashtirish va unifikatsiyalash ko‘rsatkichlari nimani belgilaydi? 5. Ergonomik ko‘rsatkichlarga nimalar kiradi? 6. Estetik ko‘rsatkichlarga nimalar kiradi? 7. Transportabellik ko‘rsatkichlari nima va u nima uchun zarur? 8. Ekologik ko‘rsatkichlar va ularga ta’sir etuvchi omillarni ayting. 9. Xavfsizlik ko‘rsatkichlariga nimalar kiradi? 10. Maxsulotning raqobatbardoshligi deganda nimani tushunasiz?