SANOAT MAHSULOTINING SIFATI VA UNING
RAQOBATBARDOSHLIGI
Reja:
1. Sifat tushunchasi va uni oshirish zaruriyati.
2. Mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va ularni baholash usullari.
3. Mahsulot sifatini boshqarish va uni oshirish yo‘llari.
4. Standartlashtirish, sertifikatsiyalashtirish, attestatsiya va nazorat qilish.
1
Tayanch so‘z va iboralar: foydalanish, mukammal, korxona, faoliyat,
rejalashtirish, qiymat, ko‘rsatkichlar tizimi, oshirish, rag‘batlantirish, yaxshilash,
iqtisodiy samaradorlik, raqobatbardoshlik.
1. Sifat tushunchasi va uni oshirish zaruriyati
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot sifatiga
boshqacha prinsipial talablar qo‘yadi. Chunki hozirgi zamonda har qanday
firmaning omon qolishi, uning tovarlar va xizmatlar bozoridagi mustaxkam mavqei
raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. O‘z navbatida raqobatbardoshlik ikki
ko‘rsatkich bilan - baho va mahsulot sifatining darajasi bilan bog‘liqdir.
Ishlab chiqarishni erkinlashtirish davrida ikkinchi omil birinchi o‘ringa
ko‘tarilmoqda. Chunki sifat korxonaning obro‘si va yanada gullashi hamda sifatni
boshqarish bo‘yicha ish - bu barcha xodimlar, rahbardan tortib aniq ish bajaruvchi
uchun alfa va omegasi, ya’ni avvali va oxiridir. Shu tufayli davlatning iqtisodiy,
shu jumladan, sanoat siyosatida sifat masalasi muhim o‘rin egallaydi. Mahsulot
sifatini oshirish - bu oqibat natijada uning miqdori, resurslarni tejash, ijtimoiy va
shaxsiy ehtiyojlarni to‘laroq qondirish masalasi hisoblanadi. Ya’ni, har qanday
mahsulot eng yuqori texnikaviy – iqtisodiy va estetik hamda boshqa bir qator
talablarga muvofiq kelishi, jahon bozorida raqobat qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi
kerak. Agar sifat muammosi hal etilmasa, ijtimoiy ishlab chiqarish va aholining
tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirib bo‘lmaydi.
Mahsulot (ish, xizmat) sifati - bu shu mahsulotning har tomondan
foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yig‘indisidir.
Mahsulot sifati - bu shu mahsulotdan ma’lum maqsadda foydalanish uchun
uning yaroqlilik darajasi, mahsulotning iqtisodiyot tarmog‘i ehtiyojlarini,
iste’molchilarning talab va didlarini qondirish qobiliyatidir.
Sanoat mahsulotining sifati tarmoqning, korxona(firma)ning faoliyatini
rejalashtirishda va uni aniqlashda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Unda mehnatni tashkil qilish, uning
jihozlanish darajasi,
mutaxassislarning malakasi, ishlab chiqarishni boshqarishning holati ifodalanadi.
2
Mahsulot sifati iqtisodiy jihatdan iste’mol qiymatining o‘lchovi va foydalanish
darajasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Mahsulot sifati iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilarning munosabatlarini, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, reja
topshiriqlarini bajarish hamda mahsulotga baho belgilash bo‘yicha korxonaning
davlat bilan munosabatlarini ifoda etadi. Undan tashqari, mahsulot sifati sifatli
mahsulot uchun moddiy rag‘batlantirish va sifatsiz mahsulot ishlab chiqarilgani
uchun moddiy javobgarlikka tortish bo‘yicha korxonalar o‘rtasidagi
munosabatlarni ifodalaydi.
Mahsulot sifati texnika taraqqiyotining sur’atlarini, mehnat unumdorligini va
shu orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ta’riflovchi iqtisodiy
kategoriyadir. Mahsulot sifatini muntazam ravishda yaxshilash iqtisodiyotni
rivojlantirishning zarur sharti, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
xalq farovonligini o‘stirishni asosiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Mahsulotning miqdori va sifati o‘zaro dialektik bog‘liqdir. Yuqori sifatli
mahsulot sifatsiz tayyorlangan mahsulotga nisbatan jamiyat ehtiyojlarini yuqoriroq
darajada qondirishga qodir. Demak, mahsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish
hajmini qo‘shimcha xarajatlarsiz oshirish demakdir. Ishlab chiqarilayotgan
mahsulot sifati va miqdorining o‘zaro bog‘liqligi mahsulot sifatini oshirish,
jamiyat ehtiyojlarini to‘la qondirishga imkon beradi, mamlakatimiz ishlab
chiqaruvchi kuchlari o‘sishining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi.
Sifatli mahsulot doimo o‘z xaridorlariga ega. Hozirgi davrda mazkur talab
qondirilgandagina mahsulotni dunyo bozoriga chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu esa
o‘z navbatida mamlakatga eksportdan keladigan valyuta tushumini ko‘paytirish
orqali yangi texnika va texnologiyalar sotib olish, ishlab chiqarish hajmini
kengaytirish hamda uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Yuqori sifatli
mahsulot ishlab chiqarishga va uni sotishga erishgan korxona (firma) esa o‘z ishlab
chiqarish salohiyatini yanada yuksaltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bunday
sub’ektlarning ko‘payishi esa mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy
omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining taraqqiy etishi esa
uning aholisini daromadlari va demak turmush darajasining ham yuksalishiga olib
3
keladi. Natijada sifatli mahsulot va yuqori darajada ko‘rsatilgan xizmatlarga talab
ko‘payadi. Ya’ni, sifatli mahsulot (taklif) o‘zining sifatli iste’molchisini (talab)ni
yaratadi. Pirovardida jamiyatda yanada yuqoriroq darajada iqtisodiy o‘sish
ta’minlanadi.
2. Mahsulot sifat ko‘rsatkichlari va ularni baholash usullari
Sanoat ishlab chiqarishi o‘z mahsulotlarining g‘oyat turli-tumanligi, ya’ni
xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Bu mahsulotlar tabiiy xususiyatlariga ko‘ra har xil
me’yor va xilma-xil sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Lekin, ma’lum sanoat
mahsulotlarining muayyan guruhi uchun umumiy ko‘rsatkichlar ishlatilishi, boshqa
guruhi uchun esa o‘ziga xos ko‘rsatkichlar qo‘llanilishi mumkin.
Mahsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baho berish uchun
quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi:
Iste’mol qilish xususiyatlari bo‘yicha talabni qondirish ko‘rsatkichlari.
Bunday ko‘rsatkichlar mahsulotdan tayinli, belgilangan ravishda foydalanish
natijasida kerakli (zaruriy) samarani tavsiflaydi. Ishlab chiqarish - texnik vazifani
bajaruvchi mahsulot uchun mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi xizmat qilishi
mumkin. U baholanayotgan mahsulot yordami bilan qanday hajmdagi mahsulotni
tayyorlash yoki ma’lum davr ichida qanday hajmdagi ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatishi mumkinligini ifodalab beradi.
Mustahkamlik ko‘rsatkichlari - buyumlarning buzilmasligi, yaxshi saqlanishi,
ta’mirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va o‘lchov
asboblarining sifati ularning mustahkamligiga va uzoq ishlash qobiliyatiga qarab
aniqlanadi. Har bir buyumning mustahkamligi mo‘ljallangan muddatda, o‘z xizmat
parametrlarini o‘zgartirmay, zimmasiga yuklatilgan vazifalarni boshqarish
xususiyatidir. Vositaning, ya’ni qurolning ishlash muddati - mo‘ljallangan vaqtda,
o‘zining ishlash qobiliyatini o‘zgartirmaslik xususiyatidir.
Texnologik ko‘rsatkichlar mahsulotni tayyorlash va ta’mirlash jarayonida
yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash uchun konstruktor-texnologik
yechimlarning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlardir. Aynan texnika va
4
texnologiya yordamida mahsulot ishlab chiqarishning ommaviyligi, material
xarajatlarini, mablag‘lar, mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash ta’minlanadi.
Standartlashtirish va unifikatsiyalash ko‘rsatkichlari - bu mahsulotning
standartli, unifikatsiyalashgan va original, ya’ni ajoyib, ajralmas qismlar bilan
qondirilganligi, to‘ydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga nisbatan
unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun kerak bo‘lgan
kuchlar, muzlatgichda ruchkaning joylashishi, harorat, namlik, yorug‘lik, shovqin,
vibratsiya, nurlanish, yonuvchi mahsulotlarda uchar gazi va suv bug‘ining
yig‘ilishi bo‘lishi mumkin.
Ergonomik ko‘rsatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu
buyumdan foydalanishda ro‘y beradigan gigienik, fiziologik va ruhiy xususiyatlar
majmuini aks ettiradi.
Estetik ko‘rsatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik xususiyatlarini
ifodalaydi. Ular buyumning tovar qiyofasi jonliligini, shaklining ma’qulligini,
kompozitsiyaning butunliligini, mukammal bajarilganliligini va barqarorligini
tavsiflaydilar.
Transportabellik ko‘rsatkichlari mahsulotning tashish uchun moslashganligini
ifodalaydi.
Patent-huquqiy ko‘rsatkichlar mahsulotning patentli himoyasini va patentli
sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini aniqlashda muhim omil
hisoblanadi. Patent-huquqiy ko‘rsatkichlarni aniqlashda buyumlarda yangi texnik
omillar borligini, shuningdek, mamlakatda patentlar bilan himoyalangan
yechimlarni hisobga olish kerak bo‘ladi.
Ekologik ko‘rsatkichlar - bu atrof-muhitga xavfli ta’sir ko‘rsatish darajasi,
qaysiki mahsulotni ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol qilishda yuzaga keladi.
Masalan, zararli qotishmalarning bo‘lishi, mahsulotni saqlash, tashish va iste’mol
qilishda zararli qismlar, gazlar va nurlarni chiqarish mumkinligi.
Xavfsizlik ko‘rsatkichlari - xaridor va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning
xavfsizligi uchun mahsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, ya’ni mahsulotni montaj
qilish, xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, saqlash, tashish, iste’mol qilishda xavfsizlikni
ta’minlaydilar.
5
Yuqorida qayd qilib o‘tilgan ko‘rsatkichlarning yig‘indisi mahsulot sifatini
tashkil etadi. Buyum mustahkam (pishiq), estetik jihatdan ko‘zni qamashtiradigan,
o‘z vazifasini yaxshi bajaradigan bo‘lishi lozim. Lekin, shu barcha
ko‘rsatkichlardan tashqari, buyumning bahosi ham muhim. Chunki iqtisodiy
optimal sifat masalasi baho bilan chambarchas bog‘liqdir. Xaridor buyum sotib
olganda buyum bahosi u ega bo‘lgan xossalar to‘plamini qoplashini bilish uchun
ularni doimo taqqoslaydi.
Iqtisodiy optimal sifat deganda, sifat va xarajat nisbati yoki sifat birligining
bahosi tushuniladi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Bs
Kopt = --------,
Xε
bu yerda: Kopt – iqtisodiy optimal sifat;
Bs - buyum sifati;
Xε - buyumni sotib olish va ekspluatatsiya qilish xarajatlari, so‘m.
Formulaning maxrajini aniqlash murakkab emas, chunki u buyumning sotish
bahosini, ekspluatatsiya, ta’mirlash va utilizatsiya qilish xarajatlarini o‘z ichiga
oladi. Formula sur’atini aniqlash esa qiyinrok kechadi, chunki buyumning sifati
juda ko‘p va turli - tuman ko‘rsatkichlardan iborat. Bu bilan alohida fan -
kvalametriya ilmi shug‘ullanadi. U sifatni son jihatdan, ya’ni bir so‘mlik xarajatga
buyum sifati birligining o‘sishini baholashning yetarli darajada ma’qul usulini
ishlab chiqqan.
Demak, hozirgi zamon ishlab chiqarishi sharoitida mahsulotning sifati -
korxona (firma) samaradorligining, rentabelligining muhim tashkil etuvchisidir,
shu sabli unga doimo e’tibor bermoq zarur. Sifat bilan barcha - korxona
direktoridan tortib, aniq ish bajaruvchigacha shug‘ullanishi kerak.
Sifatni ta’minlash, loyihalash, saqlash bo‘yicha barcha jarayonlar sifatni
boshqarish tizimiga birlashtirilgan.
3. Mahsulot sifatini boshqarish va uni oshirish yo‘llari
6
Har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish va yuksak darajaga ko‘tarish
uchun uni boshqarish kerak bo‘ladi. «Boshqarish» iborasini mahsulot sifatiga oid
qo‘llaganda, mahsulot sifati va uning raqobatbardoshligini doimiy nazorat qilish,
uning belgilovchi shartlar va omillarini maqsadga muvofiq ta’sir qildirish yo‘llari
bilan mahsulot sifatini loyihalashtirish, ishlab chiqarish va foydalanishda uning
zaurur darajada o‘rnatilishini, ta’minlanishini va saqlanishini tushunmoq kerak.
Mahsulotning sifatini boshqarish operatsiyalari muhandis-texnik, tashkiliy-
texnologik, nazorat va boshqa jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi majmuasini tashkil
etuvchi tartib doirasida olib boriladi.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat:
- mahsulot sifati darajasini belgilash;
-
mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatuvchi buyum va uni ishlab chiqarish
jarayonining faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish va o‘rganish;
-
mahsulot sifatini boshqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish va ob’ektga
ta’sir ko‘rsatishga tayyorlanish;
-
boshqaruvga tegishli buyruqlarni berish;
-
boshqarish natijasida mahsulot sifatining o‘zgarishi haqidagi axborotlarni
yig‘ish va tahlil qilish.
Mahsulot sifatini boshqarishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
- mahsulotning texnikaviy darajasi va sifatini uzoq muddatlarga chamalash;
- mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish va bashorat qilish;
- mahsulot sifatini attestatsiya qilish;
- mahsulot loyihasini chizish va ishlab chiqarishga joriy etish;
- mahsulot sifatini moddiy-texnika tomondan ta’minlash;
- ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash;
- mahsulot sifatini o‘lchashni tashkil etish;
- mutaxassislarni tanlash, joylashtirish, o‘qitish va tarbiyalash;
- sifatli mahsulot ishlab chiqarish darajasini bir tekisda olib borish;
- ishlab chiqarish vositalarini saqlash, ta’mirlashni tashkil etish;
- mahsulot sifatini oshirishni rag‘batlantirish;
- mahsulot sifatini nazorat qilish;
7
- standartlarga, o‘lchash vositalariga va texnik shartlarga rioya qilish;
- mahsulot sifatini boshqarish huquqini ta’minlash.
Mahsulotning xossalari, texnologik jarayonlarning ixtisoslashtirish
xususiyatlari, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va usullarini hisobga olgan
holda bajariladi.
Mahsulot sifatini yaxshilashga oid vazifalar va tadbirlar tuzilayotganda ularni
amalga oshirish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligi texnikaviy-iqtisodiy
jihatdan asoslanadi.
Buning uchun quyidagilar asos qilib olinadi:
-
ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga bo‘lgan talablar va kelgusida uni
takomillashtirish imkoniyatlari;
-
mahsulotning sifat darajasini baholash;
-
ishlab chiqarilgan mahsulotda uchragan nuqsonlarni yuzaga chiqarish va
ularni tahlil etish;
-
laboratoriyadan o‘tkazilgan sinov natijalari, iste’molchilar tomonidan
yuborilgan norozilik hujjatlari, texnikaviy nazorat va ma’lumotlar;
-
ilg‘or korxonalarning mahsulotlari bilan taqqoslash.
Mahsulot sifatini yaxshilashga oid tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi:
-
mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan asosiy tajriba
va loyihalashtirish ishlari hamda tashkiliy-texnikaviy tadbirlar;
-
ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishga oid
tadbirlar;
-
xomashyo va materiallar sifatini oshirish bo‘yicha ta’minlovchilarga
qo‘yiladigan talablar;
-
mahsulot sifatini oshirish bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy-tadqiqot, tajriba
va loyihalashtirish bo‘yicha ilmiy-tekshirish, loyihalashtirish tashkilotlariga
beriladigan topshiriqlar;
-
texnikaviy hujjatlarni yaxshilash tadbirlari;
-
texnologik intizomga rioya qilishni tekshirish sharoiti, ishlab chiqarishni
o‘lchov asboblari bilan ta’minlash, ularning aniq ishlashini kuzatib turish tadbirlari;
8
-
standartlarni o‘zlashtirish, ularga rioya qilish, buyumlarni
unifikatsiyalashtirish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish, nuqsonlarning oldini
olish va iste’molchilar tomonidan bo‘ladigan noroziliklarni kamaytirish bo‘yicha
tadbirlar.
Ushbu va boshqa bir qator tadbirlarning o‘z vaqtida bajarilishini to‘la-to‘kis
ta’minlash uchun ularning bajarilish muddatlari, mas’ul kishilar, muayyan
xarajatlar va ularning iqtisodiy samaradorligi, raqobatbardoshligi hamda boshqa
ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
Ma’lumki, raqobat va raqobatbardoshlik o‘rtasida dialektik aloqadorlik
mavjud bo‘lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona (firma)larni
raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga va raqobatbardosh xizmatlar
ko‘rsatishga undaydi.
Raqobatbardoshlik nisbiy o‘lchov bo‘lib, uning xususiyati shundan iboratki,
uni raqobat predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi)ga nisbatan ham qo‘llash
mumkin.
Mahsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining aniq ehtiyojlarini
qondirish va uni xarid qilish hamda keyinchalik undan foydalanish uchun
sarflanadigan xarajatlar darajalari bo‘yicha uni, ya’ni mahsulot boshqa shunday
tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yig‘indisi tushuniladi.
Mahsulotning raqobatbardoshligi - u biror bir firma tomonidan ishlab
chiqarilgan, raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga qaraganda
yaxshiroq iste’mol xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega bo‘lgan
tovarlarning iste’molchilar tomonidan ajratib olinish «qobiliyati»dir.
Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi
ehtiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib ko‘riladi. Ana shunda
tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan xaridor uchun
jozibadorlik darajasini ko‘rsatadi.
4. Standartlashtirish, sertifikatlashtirish, atesstatsiya va nazorat qilish
Mahsulot sifati muammosiga tegishli masalalardan biri standartlashtirishdir.
9
