SANOATDA TANNARX, FOYDA VA ISHLAB CHIQARISH
RENTABELLIGI
Reja:
1. Qiymat va tannarx nazariyasi, ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishning ilmiy asoslari.
2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni guruhlash.
3. Foyda va uni maksimallashtirish.
4. Rentabellik va uni oshirish yo‘llari.
5. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari.
Tayanch so‘z va iboralar: mahsulot, ishlab chiqarish, sarflar, yig‘indi, nisbat,
manba, ishlab chiqarish, materiallar, ish haqi, amortizatsiya, yangi texnika va
texnologiya, tashkil etish, mehnat unumdorligi, rentabellik, rentabellik turlari.
1
1. Qiymat va tannarx nazariyasi, ishlab chiqarish sarflarini kamaytirishning
ilmiy asoslari
Iqtisodiyot nazariyasida qiymat va tannarx masalasi alohida ahamiyat kasb
etadi. Jumladan, qiymat tushunchasi borasida bir qator munozarali fikrlar mavjud.
Ayrim iqtisodchi olimlar tovarning qiymatini uning natijaliligi bilan bog‘lasalar,
ayrimlari tovar qiymati – tovar ishlab chiqaruvchilarning tovarda gavdalangan va
unda moddiylashgan ijtimoiy mehnati, deb hisoblaydilar. Boshqalari esa tovarning
qiymatini ushbu tovarga bo‘lgan talab va taklif, ya’ni tovarning noyobligi
belgilaydi, deb hisoblaydilar.
Umuman olganda, tovarning qiymati uning boshqa tovarga ayirboshlana olish
darajasini aniqlash uchun zarurdir. Narx (baho) va qiymat tushunchalari orasida
deyarli farq yo‘q. Faqatgina narx (baho) – bu tovar qiymatining puldagi ifodasidir
xolos.
Iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi kategoriyasidan ham keng
foydalaniladi. Qiymat va ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut ishlab
chiqarish sub’ektining daromadi yoki foydasi hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi – mahsulotni ishlab chiqarish bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan, ya’ni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan
xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Sanoat oldida turgan asosiy vazifalardan biri – bu mahsulot ishlab chiqarish
tannarxini pasaytirishdir. Bu vazifaning bajarilishi natijasida ishlab chiqarishni
rivojlantirishga va aholining turmush darajasini oshirishga imkoniyat yaratadi.
Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslardan bekami-ko‘st
foydalanish bu ko‘rsatkichlarning rolini oshirish zaruriyatini taqozo etadi. Shu
sababli tannarx atamasining mohiyati, ahamiyati, mazmuni va shakllarini yaxshi
bilish hamda uni pasaytirish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo‘ladi.
Biron-bir mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum miqdorda xomashyo va
materiallar, mehnat va boshqa ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan yuklama
xarajatlar sarflanadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
2
Mahsulot
ishlab
chiqarish
tannarxi
ko‘rsatkichi
ishlab
chiqarishni
rivojlantirishda va uni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish ishlab chiqarish rentabelligini
oshirish, ya’ni foydani ko‘paytirishning, mavjud resurslar bilan ishlab chiqarish
hajmini o‘stirishning muhim omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi
ko‘rsatkichi ishlab chiqarish sifat ko‘rsatkichlari orasida alohida o‘rin tutadi.
Ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etish, texnika va materiallardan
foydalanish, moddiy texnika ta’minotini takomillashtirish, mahsulot sifatini
yaxshilash borasidagi hamma o‘zgarishlar xarajatlar darajasida aks etadi. Shu
sababli ham biz mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligining sifat
ko‘rsatkichlari tizimida muhim o‘rin egallaydi, deya olamiz. Binobarin, shuning
uchun ham mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni ularning
iqtisodiy mazmuniga ko‘ra guruhlash muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlarni guruhlash
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini aniqlash va uni hosil qiluvchi xarajatlarni
turkumlash mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga
ajratiladi:
- ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati
chiqarilib tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
I. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar.
3
Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlarga quyidagilar tegishli bo‘ladi:
1. Ishlab chiqariladigan mahsulot asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan
yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur
tarkibiy qism hisodlangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar.
2. Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiejlariga sarflanadigan
(asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish,
nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish
jarayonida foydalanadigan, xarid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob-
uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar, inventar,
priborlar laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa
arzonbaho ashyolarning eskirishi.
3. Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi sub’ektda montaj
qilinadigan yoki qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim
tayyor mahsulotlar.
4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy
turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va
xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot
tayyorlash bo‘yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va materiallarga
ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun
sinovlar o‘tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan
nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli
bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt ichida tashqi yuridik shaxslarning transport
xizmatlari (xomashyo, materiallar, detallar, instrumentlar, inventarlar, yuklarning
boshqa turlarini bazis (markaziy) ombordan sexga keltirish va tayyor mahsulotni
saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan
xizmatlarga tegishli bo‘ladi.
4
5. Tabiiy xomashyo (er rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan
yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish
ishlariga haq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, sanoat
korxonalari tomonidan suv xo‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va
undan ortiqcha olinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari
uchun – yog‘och-taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan)
foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni
tiklash xarajatlari.
6. Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolarni isitishga sarflanadigan Yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab
chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari.
7. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning texnologik, transport va boshqa ishlab
chiqarish hamda xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid
qilinadigan energiya. (Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘zi tomonidan ishlab
chiqariladigan elektr energiyasi va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek,
xarid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish
xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi).
8.Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish normalari
doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi.
9.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy
resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu
jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak
(mehnatga haq to‘lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar
va boshqalar).
10.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib
beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi.
11.Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan
qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati
ularning amalda sotilishi, foydalanishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo‘yicha
chiqarib tashlanadi.
5
12.«Moddiy xarajatlar» elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar
qiymati sotib olish narxidan, jumladan, barter bitishuvlarida, qo‘shimcha narx
(ustama)dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan
vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, xususan,
brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig‘imlardan, transportda tashishga haq
to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va
yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi.
II. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash
xarajatlari.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari
tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi:
1. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari
va tizimlariga muvofiq bajariladigan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim
maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajariladigan ish uchun ishlab
chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga
olish bo‘yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi
to‘lovlar.
2. Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalari va okladlarga
ustamalar.
3. Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya
tusidagi to‘lovlar, shu jumladan:
- texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari,
vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif
stavkalari va okladlarga ustamalar va qo‘shimcha haq;
- ko‘p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo‘shib olib borganlik va
xizmat ko‘rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;
- hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxati bo‘yicha og‘ir,
zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun
ustamalar, xususan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar;
6
- aloqa, temir yo‘l, daryo, avtomobil transporti va katta yo‘llar xodimlari
doimiy ishi yo‘lda o‘tadigan yoki qatnov tusiga ega bo‘lgan boshqa xodimlarning
ish haqiga, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo‘nagan paytidan
boshlab shu joyga qaytib kelgan paytigacha to‘lanadigan yo‘lda o‘tgan har bir
sutka uchun to‘lanadigan ustamalar;
- qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band
bo‘lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan xollarda vaxta usuli bilan
ishlarni bajargan xodimlarga ishning ko‘chma va qatnov xususiyati uchun ustama;
- doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga ularning
shaxtada (konda) ish joyiga jo‘nab ketishlaridan va orqaga qaytishlarigacha
o‘tadigan normativ vaqt uchun qo‘shimcha haq;
- mehnatga haq to‘lashning rayonlar bo‘yicha tartibga solinishiga, shu
jumladan, rayon koeffitsientlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho‘l,
suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsientlar bilan belgilangan
to‘lovlar;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan (yig‘ilish punktidan) ish joyiga
va orqaga qaytadigan yo‘lda o‘tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash jadvalida
nazarda tutilgan, shuningdek, xodimlarning meteorologiya sharoitlariga ko‘ra va
transport tashkilotlari aybi bilan yo‘lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi.
4. Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va
qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining
normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish
(ortiqcha ishlagan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash.
5. Ishlamagan vaqt uchun haq to‘lash:
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo‘shimcha
ta’tillar, navbatdagi (har yilgi) foydalanilmagan va qo‘shimcha ta’tillar uchun
kompensatsiyalar, o‘smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun
onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko‘rikdan o‘tish bilan bog‘liq vaqt
uchun haq to‘lash;
- majburiy ta’tilda bo‘lgan xodimlarga asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan
holda haq to‘lash;
7
- donor xodimlarga qonini tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to‘lash;
- davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig‘inlar, favqulodda vaziyatlar
bo‘yicha yig‘inlar va boshqalar) mehnat haqi to‘lash.
6. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular
tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo‘yicha ishlar
bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-
kitob xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi
ham shu jumlaga kiradi.
7. Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi
xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari.
III. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar.
Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalarga quyidagilar kiradi:
1. Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga haq to‘lash
fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar.
2. Nodavlat pensiya jamg‘armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaga va ixtiyoriy
sug‘urtaning boshqa turlariga ajratmalar.
IV. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan
nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib
chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi (hisoblangan eskirish), lizing
bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga
muvofiq amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham shu jumlaga
kiradi.
2. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar eskirishi har
oyda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan foydali
foydalanish muddatidan (biroq xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati muddatidan
ortiq emas) kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga
tegishli bo‘ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan
8
nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati muddatidan ortiq emas.
V. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlarni hisobga olishning navbatdagi
kompleks moddalari I, II, III, IV – bandlarda keltirilgan xarajatlar elementlari
bo‘yicha ajratiladi.
1. Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari:
- ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, Yonilg‘i, energiya, instrument,
moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;
- asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik
ko‘rik va qarov, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari). Asosiy ishlab chiqarish
vositalarini barcha turda (joriy, o‘rtacha, mukammal) tuzatishlarni xo‘jalik
yurituvchi sub’ektning o‘z kuchi bilan o‘tkazish ishlab chiqarish xarajatlarining
tegishli elementlari (moddiy xarajatlar, mehnat haqi to‘lash xarajatlari va
boshqalar) bo‘yicha mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi.
Zarurat bo‘lganda ayrim tarmoqlarning xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan mukammal tuzatish
ishlarini o‘tkazish uchun mablag‘lar zahirasini tashkil qilishlari mumkin. Ushbu
zahiraga ajratmalar «Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar» elementi tarkibida
aks ettiriladi va ko‘zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda asosiy vositalar har
bir ob’ektini mukammal tuzatishlarning davriyligidan kelib chiqqan holda
aniqlanadi. Zahiraga ajratmalar nrmasi har bir hisobot yili oxirida qayta ko‘rib
chiqiladi va zarur bo‘lganda yangi moliya yili uchun ajratmalar miqdori
ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar mukammal tuzatishga zahira
mablag‘lari summasi ushbu ob’ektni tuzatishga qilingan haqiqiy xarajatlar
summasidan oshib ketsa, oshib ketgan summa bo‘yicha tuzatish kiritilishi kerak:
agar haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa
«Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi.
- yong‘indan saqlash va qo‘riqlashni hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni
texnikaviy foydalanish qoidalari bian nazarda tutilgan boshqa maxsus talablar bilan
ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari.
9
Idoradan tashqari, qo‘riqlash xarajatlari bunday qo‘riqlash mavjud bo‘lishini
talab qiluvchi mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo‘lgan taqdirda
mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilishi mumkin.
- ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo‘lgan asosiy vositalarni joriy ijaraga
olish bilan bog‘liq xarajatlar;
- tabiatni muhofaza qilish maqsadlaridagi fondlarni saqlash va ulardan
foydalanish bilan bog‘liq joriy xarajatlar, jumladan, ifloslantiruvchi moddalarni
yo‘l qo‘yiladigan normalar doirasida va undan ortiqcha atrof-muhitga chiqarganlik
uchun to‘lovlar;
- ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari;
- xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi bilan bog‘liq
bo‘lgan sog‘liqni muhofaza qilish tadbirlari;
- tyokin ko‘rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq-ovqat, ayrim tarmoqlar
xodimlariga oziq-ovqatlar qiymati, Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga
beriladigan tyokin uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal
xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summasi).
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tyokin beriladigan va shaxsiy
foydalanishda qoladigan buyumlar qiymati (shu jumladan, formali kiyim-bosh,
maxsus ovqatlar, yoki ular pasaytirilgan narxlar bo‘yicha sotilishi munosabati bilan
imtiyozlar summasi);
- ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan boshqaruvning texnik
vositalarini, aloqa uzellarini, signalizatsiya vositalarini, boshqaruvning boshqa
texnik vositalarini, hisoblash markazlarini saqlash va ularga xizmat ko‘rsatish
xarajatlari;
- qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarni
tibbiy ko‘rikdan o‘tkazganlik uchun tibbiy muassasalarga haq to‘lash.
2. Ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli
bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha normalar doirasida va ulardan
ortiqcha xarajatlar.
10
3. Ishlab chiqarish ishchilarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy
sug‘urta qilish xarajatlari.
1. Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar.
5. Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli
yo‘qotishlar.
6. Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va
ularga kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari.
7. Mahsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari.
8. Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati
bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan
nafaqalar.
9. Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan
yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq
xarajatlar.
Mahsulot tannarxi nazariyasida mahsulot tannarxi strukturasi degan muhim
tushuncha mavjud. U ayrim xarajatlarning mahsulot ishlab chiqarish uchun
sarflanadigan jami xarajatlar summasidagi nisbatini ko‘rsatadi. Odatda, struktura
foiz hisobida o‘lchanadi.
Tannarx strukturasi tarmoqlar va korxonalarning xususiyatiga, ishlab
chiqarish texnologiyasi va ishlab chiqarishning tashkil qilinishiga bog‘liqdir.
Mahsulot tannarxining strukturasi o‘zgarmas miqdor hisoblanmaydi.
Sanoatning o‘sishi, texnika va ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashishi,
asosiy va aylanma fondlardan foydalanishning yaxshilanishi, ish haqi miqdorining
o‘zgarishi, iste’mol buyumlari baholarining tartibga tushishi va transport
tariflarining o‘zgarishi bilan mahsulot tannarxi strukturasi ham o‘zgaradi.
Mahsulot tannarxida qaysi guruhdagi xarajatlar asosiy o‘rin tutishiga qarab,
sanoat tarmoqlari bir-biridan farq qiladi – ko‘p mehnat, ko‘p material, ko‘p
energiya, ko‘p mablag‘ talab qiladigan bo‘ladi.
Ish haqi uchun qilinadigan xarajatlar (mehnat xarajatlari) salmog‘i eng katta
bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoq hisoblanadi
(ko‘mir sanoati, yog‘och tayyorlash sanoati va boshqalar).
11
Xomashyo va materiallarga qilinadigan xarajatlar salmog‘i eng katta bo‘lgan
ishlab chiqarish tarmog‘i ko‘p material talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (engil
sanoat va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik).
Xarajatlarning ko‘p qismi asosiy vositalar amortizatsiyasi uchun sarflanadigan
tarmoqlar ko‘p mablag‘lar talab qiladigan tarmoqlarga kiradi (masalan, neft va gaz
qazib chiqarish, gidroelektrostansiyalarda elektr energiyasi ishlab chiqarish).
Ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlarini hisobga olish, tannarx
strukturasini va ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy tahlil qilish ishlab
chiqarishda yuz beradigan asosiy texnik-iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish, ishlab
chiqarishdagi chiqimlarni kamaytirishning asosiy yo‘llarini belgilashga imkon
beradi.
3. Foyda va uni maksimallashtirish
Sanoat va uning barcha bo‘g‘inlari ishini tavsiflovchi muhim sifat
ko‘rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foyda bozor munosabatlarining
muhim kategoriyasi sifatida iqtisodiyotda, ma’lum funksiya (vazifa)larni bajaradi:
- ishlab chiqarish faoliyatining natijasidan olingan iqtisodiy samarani
tavsiflaydi, chunki u so‘nggi moliyaviy natijani ifodalaydi;
- turli darajadagi byudjetlarni shakllantiradi;
- xodimlarning manfaatlarini himoya qiladi va bu borada iqtisodiy dastak va
stimul rolini o‘ynaydi;
- ilmiy – texnikaviy, tashkiliy va ijtimoiy ishlarni amalga oshirishga
imkoniyat beradi.
Foyda sanoat, tarmoq va korxonaning hamma ishlab chiqarish xo‘jalik
faoliyati natijalarini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichdir. Balansdagi foyda yoki
foydaning umumiy summasi – korxona balansidagi mavjud ishlab chiqarish va
ishlab chiqarishdan tashqari, xo‘jaliklarning moliya-xo‘jalik faoliyatlari natijasida
olingan foyda summasidir. Foydaning umumiy summasi tovar mahsulotini
sotishdan, ishlab chiqarishdan tashqari, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan
daromadlardan, korxona yordamchi xo‘jaliklarining mahsulotlarini sotishdan
12
olingan daromadlardan, realizatsiyadan tashqari, foyda va uy-joy kommunal
xo‘jaligi, har xil jarimalar, penya va hokazolardan tashkil topadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning
quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
- mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda (YaF), bu sotishdan olingan sof
tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut
sifatida aniqlanadi:
YaF SST – MIT,
bu yerda:
YaF – yalpi foyda;
SST – sotishdan olingan sof tushum;
MIT – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
- asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda – bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut va qo‘shimcha asosiy faoliyatdan
ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF =YaF – DX +BD + BZ,
bu yerda:
AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DF – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
- xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar) – bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus
zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF = AFF + MD – MX,
bu yerda:
UF – umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX – moliyaviy faoliyat xarajatlari;
13
- soliq to‘lagungacha olingan foyda – bu umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda, plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va
minus zarar sifatida aniqlanadi:
STF = UF + FP – FZ,
bu yerda:
STF – soliq to‘lagungacha olingan foyda:
FP – favqulodda vaziyatlardan olingan foyda:
FZ – favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
- yilning sof foydasi – bu soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
ixtiyorida qoladi, o‘zi dadaromad (foyda)dan to‘lanadigan soliqni va minus qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlangan
xolda soliqlar to‘lagunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF = STF – DS – BS,
SF – sof foyda;
DS – daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliq;
BD – boshqa soliqlar va to‘lovlar.
Har bir korxona (firma) yashashi va ravnaq topishi uchun foyda olishi kerak.
Korxona foydani o‘z rivojini ta’minlovchi birinchi muhim omil deb biladi. Foydani
maksimallashtirish bilan shug‘ullanmaydigan korxonaning yashab ketish
imkoniyati kam bo‘ladi. Makroiqtisod sohasida uzoq muddatga foydani
maksimallashtirish masalasiga katta e’tibor berilishi shundan iboratki, shu asosda
firma faoliyati oldindan bashorat qilinadi.
Mulk egasini o‘zi boshqaradigan unchalik katta bo‘lmagan korxona (firma)da
ularni yuritish bilan bog‘liq bo‘lgan hamma qarorlarda foydani ko‘paytirish asosiy
o‘rin tutadi. Juda katta va yirik korxona (firma) larda rahbar (boshqaruvchi)lar
kundalik qarorlarni qabul qilishda mulk egalari har doim ham boshqaruvchilar
faoliyatini nazorat ostida saqlay olmaydilar. Shuning uchun boshqaruvchilarda va
korxonaga rahbarlik qilishda ma’lum darajada erkinliklar bo‘lib, foydani
maksimallashtirish bilan yetarli shug‘ullanmasliklari mumkin. Ular mulk egasi
bo‘lmaganliklari uchun uzoq muddatli manfaat o‘rniga qisqa manfaatni afzal
14
ko‘rishlari mumkin. Boshqaruvchilar ko‘pincha foydani maksimallashtirish o‘rniga
daromadni ko‘paytirish yoki aksiyadorlarni qiziqtirish uchun dividendni oshirishga
harakat qilishlari mumkin. Bundan tashqari, ular yuqori lavozimga erishish yoki
katta mukofotlar olish maqsadida foyda keyinchalik kamayib ketsa ham hozirgi
kunning o‘zida oshirishga harakat qiladilar. Shu tufayli bunday rahbarlar o‘z
lavozimlaridan chetlashtirilishi va korxonani boshqa rahbarlarga topshirish
zaruriyati yuzaga keladi.
Yuqorida keltirilgan foyda turlaridan tashqari, uning yana bir qancha turlari
mavjud:
- haqiqiy foyda;
- o‘rtacha foyda;
1. monopol foyda yoki iqtisodiy renta;
2. maksimal foyda.
Haqiqiy foyda – bu haqiqatda hisobot ma’lumotlari, ya’ni haqiqiy xarajatlar
asosida aniqlangan foyda hisoblanadi. Bu foyda korxona moliyaviy faoliyatini
tashkil etishda asosiy manba bo‘lib hisoblanadi.
O‘rtacha foyda deganda boshqa hamma korxonalar kabi sarflangan kapitaliga
bir xil foyda olish yoki bir xil rentabellikka ega bo‘lish tushuniladi. O‘rtacha foyda
korxona (firma)ning faoliyat ko‘rsatayotgan sohada, tarmoqda qolishini
ta’minlaydi. Bunday foydaning yuzaga kelishi bozorning uzoq muddatli
barqarorlikka erishganidan dalolat beradi. O‘rtacha foydani ko‘pincha iqtisodiy
foyda deb ataydilar.
Iqtisodiy foyda qachon paydo bo‘ladi? Agar korxona bir mahsulotni
tayyorlab, sotib, haqiqatda 100 ming so‘m foyda olgan bo‘lsa-yu, ana shu
mablag‘ni boshqa mahsulot ishlab chiqarishga sarflab, uni sotganda 150 ming
so‘mlik foyda olsa, bunday foydani iqtisodiy foyda deb tushunish kerak. Bu holda
foyda ijobiy tus oladi. Ijobiy iqtisodiy foyda korxonani biron-bir investor faoliyat
boshlashiga rag‘batlantirsa, ijobiy haqiqiy foyda ishlab chiqarish yoki firmaning
ancha oyoqqa turib olganidan darak beradi.
Monopol foyda yoki iqtisodiy renta – bu cheklangan ishlab chiqarish
omillaridan foydalanish natijasida sodir bo‘lgan foyda hisoblanadi. Masalan, ikkita
15
