SAVDO ZONALARI. ERKIN IQTISODIY ZONALARNING TURLARI VA ULARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI Tayanch iboralar: Savdo zonalari, erkin bojxona zonalari, erkin savdo zonalari, sanoat-ishlab chiqarish zonalari, texnik-joriy qilish zonalari, servis zonalari, majmuaviy EIZlar, eksportga ishlab chiqarish zonalar, ofshor zonalar, soliq gavanlari. Reja: 1.Savdo zonalari. 2.Sanoat-ishlab chiqarish zonalari 3.Texnik-joriy qilish zonalari 4.Servis zonalari. 5.Majmuaviy EIZ lar. 1.Savdo zonalari. EIZ ning eng oddiy shakllaridan biri erkin (bojsiz) bojxona zonalaridir (EBZ). Bu zonalar birinchi avlod zonalariga kiradi. Ular XVII–XVIII asrlardan buyon amal qiladi. Bu zonalar o‘zida eksport qilishga mo‘ljallangan tovarlarni saqlash, o‘rash va unchalik katta bo‘lmagan ishlov berish uchun mo‘ljallangan tranzit yoki konsignatsion omborlarni taqdim qiladi. Bunday zonalar ko‘pincha erkin bojxona hududlari deb ataladi. Ularda odatda ushbu mamlakat uchun norezident bo‘lgan korxona-importerlar o‘zlarining filiallarini ochadi. EBZ lar tovarlarni olib kirish va olib chiqishga bojxona bojlari to‘lashdan ozod qilinadi. Ular ko‘pgina mamlakatlarda mavjud, biroq sanoati rivojlangan mamlakatlarda ko‘proq keng tarqalgan. Erkin savdo zonalari (ESZ) ham dunyoda keng tarqalgan. “Erkin savdo zonasi” atamasidan 1800-yillardan buyon foydalaniladi. Ba’zan ularni yana “erkin zonalar” va “erkin portlar zonalari” deb ham ataganlar. Avval-boshda ular faqatgina savdo bilan bog‘langan, bugungi kunda esa ularning ko‘pchiligida ishlab chiqarish faoliyati – asosan ularni reeksport qilish maqsadida import tovarlarga ishlov berish amalga oshirilmoqda. ESZ lar “ma’lum bir geografik chegaralarda mavjud bo‘lib va mamlakatning bojxona hududidan tashqarida hisoblanadi”. Ularning doirasidagi imtiyozlar va rag‘batlar tizimi eksportga ishlab chiqarish zonalaridagi (EIChZ) bilan o‘xshash. Ularning asosiy farqi shundan iboratki, ESZ larga odatda daromadlarga soliqlar borasida soliq kanikullari taqdim qilinmaydi, ular soliqlarning pasaytirilgan stavkalari bilan almashtirilgan. ESZ lar Lotin Amerikasida ommaviylashgan. Bu zonalarning ikkita institutsional ta’riflari mavjud, ularning har ikkalasi ham Jahon Banki tomonidan ishlab chiqilgan: «Erkin zona, yoki erkin savdo zonasi – bu portda yoki aeroportda yoki ularning atrofida ajratilgan yoki boshqa har qanday tarzda izolyatsiyalangan joy bo‘lib, bu yerda bojxona yig‘imlari undirilmaydi. Bunday zonaga ushbu mamlakatda tariflarni tartibga solishdan tashqarida bo‘lgan zona sifatida qaraladi». Shuni qayd qilish lozimki, bunday ta’rif ESZ ga “ajratilgan” EIChZ sifatida (anklav yoki sanoat parki sifatida mavjud bo‘ladigan) qarash imkonini beradi. «EIChZ erkin savdo rejimi va boshqa teng eksport parametrlariga ega bo‘lgan zonadir, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: real valyuta kursi; xoiashyo, yarim fabrikatlar va asosiy fondlarga jahon narxlari bo‘yicha erkin erishish; savdo operatsiyalarini bozor kredit stavkalari bo‘yicha qisqa muddatli moliyalashtirishga soddalashtirilgan erishish; eksport ishlab chiqarishi sohasida quvvatlarni yaratish uchun investitsiyalarni litsenziyalash va moliyalashtirishga soddalashtirilgan erishish». Eng oddiy ESZ qatoriga yirik xalqaro aeroportlardagi «dyuti fri» maxsus do‘konlarini kiritish mumkin. Rejim nuqtai-nazaridan ularga davlat chegaralaridan tashqarida joylashgan ob’ekt sifatida qaraladi. ESZ larga shuningdek imtiyozli savdo rejimiga ega bo‘lgan an’anaviy erkin gavanlar (portlar) ham kiradi. 2.Sanoat-ishlab chiqarish zonalari. Sanoat-ishlab chiqarish zonalari ikkinchi avlod zonalariga kiradi. Ular savdo zonalarining evolyusiyasi natijasida - ularga faqatgina tovar emas, kapitalni olib kirish, faqatgina savdo-sotiq bilan emas, balki ishlab chiqarish faoliyati bilan ham shug‘ullana boshlash natijasida vujudga kelgan. Sanoat-ishlab chiqarish zonalari maxsus bojxona rejimiga ega bo‘lgan, bu yerda eksport qilinadigan yoki importning o‘rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqariladigan hududlarda yaratiladi. Bu zonalar kattagina soliq imtiyozlari va moliyaviy imtiyozlardan foydalanadi. Ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda eksportga ishlab chiqarish zonalari (EIChZ) eng keng tarqalishga ega. Bunday zonalarning zamonaviy modeli o‘zining ibtidosini 1959 yilda Irlandiyadagi «Shennon» aeroportida yaratilgan zonal tuzilmadan oladi. Bunday zonalardan eng katta samara yangi sanoatlashgan mamlakatlarda (asosan Osiyo mamlakatlarida) olingan. EIChZ ning hosil bo‘lish mantig‘i rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy strategiyasi bilan oldindan belgilangan, bunda 1960-yillarning o‘rtalaridan boshlab sanoat eksportini rag‘batlantirish va xorijiy kapitalning kirib kelishi hisobiga bandlikni oshirish zarurati vujudga kelgan. Eksportga ishlab chiqarish zonalari o‘zida ma’muriy jihatdan rivojlangan infratuzilma va qulay investitsion, ishlab chiqarish va savdo-sotiq sharoitlariga ega bo‘lgan noyob joylarni taqdim qiladi. Ularning paydo bo‘lishi sanoatning eksportga yo‘naltirilgan (berilgan mamlakat yoki hududni iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi bilan) va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarga ega bo‘lgan (berilgan mamlakatga investitsiya kiritish strategiyasi bilan) tarmoqlarining yaratilishi bilan bog‘lanadi. Shuni qayd qilish lozimki, mamlakatlar bunday zonalarni importning o‘rnini bosuvchi sanoatlashish jarayonida yaratishi mumkin. Bunday zonalar shuningdek rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda sanoat rivojlanishining ertachi yoki yakunlovchi bosqichida ham vujudga kelishi mumkin. Ko‘proq uzun tarixga ega bo‘lgan yangi sanoatlashgan mamlakatlar (masalan, Dominikan Respublikasi kabi) EIChZ larni rivojlanishi oldinroq boshlangan, qisqaroq rivojlanish tarixiga ega bo‘lgan mamlakatlar esa (masalan, Gonduras) bunday zonalarni keyinroq yaratgan. Birinchi guruhning bir qancha mamlakatlarida “mehnattalab yig‘ishdan” “yuqori texnologiyali mablag‘talab mahsulotga” o‘tish kuzatilgan. Bunday zonalarning funksiyalari xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va milliy sanoatning ishlov berish potensialini rivojlantirishdan iborat bo‘ladi deb taxmin qilingan. EIChZ lar makonda segregatsiyalanish (masalan, ajratilgan sanoat anklavlari), berilgan mamlakatning ichki bozoriga kirish imkoniyati va mulkchilik/boshqarish shakli (davlat yoki xususiy) nuqtai-nazaridan farqlanishi mumkin. EIChZ lardan Markaziy Amerika va Karib havzasi mamlakatlarida eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarishda faol tarzda foydalaniladi. Xalqaro amaliyotda quyidagi ta’riflardan foydalaniladi. «EIChZ larga hukumat tomonidan ajratilgan barcha joylar – erkin portlar, erkin savdo zonalari, erkin bojxona zonalari, erkin sanoat zonalari, xorijiy savdo-sotiq zonalari yoki zonalarning boshqa turlari kiradi». «EIChZ o‘zida mamlakatning ichida geografik o‘lchamlari bo‘yicha unchalik katta bo‘lmagan ajratilgan joyni taqdim qiladi, uning faoliyat maqsadi ularga investitsiyalar va savdo sohasida mamlakatning qolgan hududiga nisbatan maxsus qulay sharoitlarni taklif qilish yo‘li bilan eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni jalb qilishdan iborat. Xususan, EIChZ eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘ladigan tovarlarni bojsiz ombor rejimi asosida olib kirishni ta’minlaydi»[4]. «EIChZ o‘zida sanoat hududining milliy bojxona hududida anklavlar hosil qiladigan uchastkalarini taqdim qiladi. Ular odatda xalqaro port yoki aeroportga yaqin joyda joylashadi. Odatda EIChZ da ishlab chiqarilgan mahsulotning hammasi eksport qilinadi, eksport qilinadigan mahsulotni ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan xomashyo, yarim fabrikatlar, asbob-uskunalar va mashinalarni olib kirish esa bojxona bojlarini undirishga tortilmaydi». «EIChZ o‘zida sanoat hududining mamlakatning bojxona va savdo rejimlari doirasida erkin savdo anklavini shakllantiradigan aniq belgilangan chegaralarga ega bo‘lgan uchastkasini taqdim qiladi. Ularda eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan band bo‘lgan xorijiy ishlab chiqarish kompaniyalari soliq va moliyaviy imtiyozlarning borligidan foyda ko‘radi». «Eksportga ishlab chiqarish zonasi o‘zida sanoat zonasining eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan uchastkasini (odatda 10 dan 300 gektargacha maydonga ega bo‘lgan ajratilgan joyni) taqdim qiladi. Unda kompaniyalarga erkin savdo sharoitlari va liberal tartibga soluvchi muhit taqdim qilinadi». «EIChZ – xorijiy investorlarni jalb qilish uchun o‘rnatiladigan maxsus imtiyozlarga ega bo‘lgan sanoat zonasi bo‘lib, bu yerda import qilinadigan materiallar ularni keyinchalik reeksport qilishdan oldin qandaydir bir darajada ishlov berishni boshdan kechiradi». Xalqaro mehnat tashkiloti, BMT ning transmilliy korporatsiyalar bo‘yicha markazi va Jahon Banki tomonidan foydalaniladigan ta’riflar tor deb hisoblanadi, chunki ular sanoat parklariga bog‘lanmagan EIChZ larni (masalan, alohida olingan zavod yoki iqtisodiy zona doirasida mavjud bo‘ladigan EIChZ lar), shuningdek ularda kompaniyalarga o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni mazkur zona joylashgan mamlakatning ichki bozorida sotishga ruxsat beriladigan EIChZ lar (masalan, bu Dominikan Respublikasi, Meksika va Braziliyada kuzatiladi) e’tiborga olinmaydi. EIChZ larning qo‘yida keltiriladigan qolgan tanlanma ta’riflari akademik manbalardan, asosan universitet darsliklari va tadqiqotlardan olingan. «Mamlakatning ichida sanoatning eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarini jalb qilish uchun yaratilgan unchalik katta bo‘lmagan geografik ajratilgan joylar iqtisodiy sanoat zonalari (ISZ)lar o‘zlarida asosan import materiallar va tarkibiy qismlardan mahsulotlarni yig‘ish uchun mo‘ljallangan eksport anklavlarini taqdim qiladi». Bu «bu mamlakatning ichida aniq belgilangan chegaralarga ega bo‘lgan yopiq va qo‘riqlanadigan rayon bo‘lib, bu yerda sanoat ishlab chiqarishining eksport qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan uchastkasi joylashadi». «EIChZ lar … – berilgan mamlakatning bojxona hududining chegaralaridan tashqarida joylashadigan geografik zonalar bo‘lib (sanoat parklari bo‘lishi shart emas), bu yerda mahsulot import bojlarini to‘lamasdan, ishlab chiqarilgan mahsulotning asosiy qismini sotish maqsadida ishlab chiqariladi, mahsulotga tegishli ishlov beriladi va saqlanadi». «Eksportga ishlab chiqarish zonasi unga tovarlar import qilinishi mumkin bo‘lgan zona sifatida ta’riflanadi, bu yerga ular pasaytirilgan boj stavkalari bilan yoki bojxona organlarining minimal aralashuvi bilan saqlash, qayta o‘rash, ishlab chiqarish va jo‘natish uchun olib kelinadi». Bu shunday «geografik joylar bo‘lib, ularni hukumat eksport qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqaradigan rayonlar sifatida foydalanish uchun ajratadi va ularda keladigan firmalar preferensiyalar olishi lozim bo‘ladi». EIChZ – «unchalik katta bo‘lmagan, aniq belgilangan joylar bo‘lib, ularda hukumat eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni, ayniqsa xorijiy tarmoqlarni jalb qilish maqsadida investitsiyalar va savdo uchun maxsus qo‘llash sharoitlarni – valyuta nazoratining bo‘lmasligi, ijara to‘lovining subsidiyalanadigan stavkalari bo‘yicha ishlab chiqarish va ombor quvvatlari, soliq stavkalarining past darajasi, tariflar va eksport bojlarini to‘lashdan ozod qilishni yaratadi». Bu «o‘lchami bo‘yicha unchalik katta bo‘lmagan rayonlar bo‘lib, ularda hukumat eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni jalb qilish maqsadida investitsiyalar va savdo uchun maxsus qulay sharoitlarni yaratadi». «Eksport qilinadigan mahsulotlarga ishlov berish zonasi – bu maxsus sanoat parklari bo‘lib, ularda faoliyat ko‘rsatadigan eksportga yo‘naltirilgan kompaniyalar uchun boj to‘lashdan ozod ilish ta’minlanadi. Ular o‘zida mmlakatning ichidagi bu yerga saqlash, distribyusiyalash, boshqa xorijiy va/yoki mahalliy tovarlar bilan aralashtirish yoki ulardan ishlab chiqarish operatsiyalarida foydalanish maqsadida xorijiy va mahalliy tovarlarni olib kirishga ruxsat berilgan anklavlarni taqdim qiladi». EIChZ – «mamlakatning ichida maxsus yaratiladigan rayonlar yoki sanoat parklari bo‘lib, bu yerda xorijiy ishlab chiqaruvchilarni jalb qilish maqsadida bojlar va soliqlar undirish amaliyoti bo‘lmaydi». EIChZ larni yaratishning asosiy maqsadlari quyidagilar: 1. Eksportga ishlab chiqarishning noan’anaviy turlarini rivojlantirish vositasida xorijiy valyutaning oqib kelishini ta’minlash (ya’ni eksportni diversifikatsiyalash); 2. Ishsizlik muammosini kamaytirish uchun ish o‘rinlarini yaratish (ya’ni ish o‘rinlarini va aholiga daromad manbasini yaratish); 3. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish; 4. Texnologiyalar va bilimlarning uzatilishini ta’minlash. Oxirgi punkt mahalliy tadbirkorlar ushbu zonada korxonalarning faoliyat ko‘rsatishini ko‘rgazmali misollarda o‘rganishi lozimligini anglatadi. Keyingilarning ishi katalizator bo‘lib xizmat qiladi, mahalliy firmalar bilan pudrat shartnomalarini tuzish vositasida to‘g‘ri va qaytar bog‘lanishlar tizimini yaratishga ko‘maklashadi. EIChZ lardan shuningdek marginal rayonlarning (ya’ni past o‘sish sur’atlariga ega bo‘lgan rayonlarning) rivojlanishini tezlashtirish uchun foydalaniladi. EIChZ larning eng muhim funksiyalari quyidagilardan iborat: 1. Berilgan mamlakatda iqtisodiy islohotlar jarayonini tezlashtirish (jumladarn savdo va almashinish kursi sohasida; 2. Import yetkazib berishlarga to‘lovlar uchun foydalaniladigan xorijiy valyutaning oqib kelishini ta’minlash va ish o‘rinlarini yaratish; 3. Erkin bozor konsepsiyalarini amaliyotda tekshirib ko‘rish; 4. Texnologiyalar va bilimlarning uzatilishiga ko‘maklashish. EIChZ doirasidagi asosiy imtiyozlar va ularning chegaralarida amal qiladigan rag‘batlar tizimi: 1. Investitsion imtiyozlar va soliq imtiyozlari (masalan, turlicha davomiylikdagi soliq kanikullari, soliqlardan ozod qilish va/yoki undiriladigan soliqlarning past stavkalari, valyuta nazoratining yo‘qligi va foydani erkin tasarruf qilish); 2. Savdo afzalliklari (minimal savdo cheklashlari) – yarim fabrikatlar yoki yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish uchun zarur bo‘ladigan xomashyo, yarim fabrikatlar va asosiy fondlarni import qilishga pasaytirilgan stavkalar yoki bojlarning yo‘qligi; 3. Xorijiy ishlab chiqarish fondlariga egalik qilishga yumshoq cheklashlar (yoki cheklashlarning yo‘qligi); 4. Nisbatan arzon va erishiluvchan infratuzilma va xizmatlar – elektr energiyasi, suv, yo‘llar, transport va kommunikatsiya xizmatlari bilan ta’minlanish (masalan, kommunal xizmatlar uchun subsidiyalangan to‘lovlar); 5. Nisbatan arzon va erishiluvchan yer uchastkalari va binolar – ijara to‘lovining past (ko‘pincha subsidiyalanadigan) stavkalari bo‘yicha ishlab chiqarish va ombor binolari bilan ta’minlash; 6. Ish joyi va ish haqiga nisbatan talablarning minimal standartlari yoki ularning yo‘qligi (ya’ni salomatlikni muhofaza qilish va ishlab chiqarishda xavfsizlik masalalari); 7. Atrof-muhitni muhofaza qilish va ifloslanishlar darajasiga nisbatan talablarning minimal standartlari yoki ularning yo‘qligi; 8. Arzon va kasaba uyushmalariga birlashmagan katta miqdordagi ishchi kuchi (ya’ni mehnatkashlarni tashkil qilishga cheklashlar); 9. Bozorlarga kirish (zona joylashgan mamlakatning ichki bozorlariga yoki qo‘shni mamlakatlarning bozorlariga) masalan, Karib havzasi mamlakatlari «Lome Konvensiyasi» yordamida YeI bozorlariga va «Karib havzasi tashabbuslari» yordamida AQSh bozorlariga osonlashtirilgan kirishga ega, Meksika NAFTA (North American Free Trade Area – Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi) doirasida AQSh bozorlariga kira oladi. Ko‘rsatilgan imtiyozlar va rag‘batlar ma’muriy va bojxona protseduralari bilan birgalikda EIChZ zonasida xalqaro kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar uchun qulay tartibga solish ramkalari va ish muhitini yaratadi. Shu bilan birgalikda, masalan, “Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlari tomonidan yaqinda qabul qilingan ko‘p tomonli va mintaqaviy savdo majburiyatlari korxonalarning EIChZ doirasida faoliyat ko‘rsatishidan keladigan imtiyozlarning ahamiyatini pasaytirganligi va ularning vaqtinchalik ekanligini ta’kidlaganligi” qayd qilinadi. 3.Texnik-joriy qilish zonalari.Ttexnik-joriy qilish zonalari uchinchi avlod zonalar turiga kiradi (1970–80 yillar). Ular stixiyali ravishda hosil bo‘ladi (AQSh) yoki davlatning qo‘llab-quvvatlashi bilan yirik ilmiy markazlarning atrofida maxsus yaratiladi (Yaponiya, Xitoy). Ularda yagona soliq imtiyozlari va moliyaviy imtiyozlardan foydalanadigan milliy va xorijiy ilmiy-tadqiqot, loyihalash, ilmiy- ishlab chiqarish firmalari konsentratsiyalanadi. Eng ko‘p sonli texnik-joriy qilish zonalari AQSh, Yaponiya, Xitoyda faoliyat ko‘rsatadi. AQSh da ular texnoparklar, Yaponiyada – texnopolislar, Xitoyda – yangi va yuqori texnologiyalarni rivojlantirish zonalari deb ataladi. Dunyoda eng mashhur va AQSh da eng yirik «Silikon velli» texnoparki dunyo bo‘yicha ishlab chiqariladigan hisoblash texnikasi va kompyuterlarning 20% ini beradi. Unda 20 mingta atrofida odam ishlaydi. AQSh da bunday zonalar jami bo‘lib 80 tadan oshiq. Yaponiyada maxsus davlat dasturlari doirasida yetakchi ilmiy tashkilotlar bazasida 20 tadan oshiq texnopolislar yaratilgan. Xitoy Xalq Respublikasida ham bunday zonalar, qoidaga ko‘ra, ilm-fan va texnikani rivojlantirish davlat dasturlarini amalga oshirish davomida yaratilgan. 1990 yillarning o‘rtalarida Xitoyda 50 dan oshiq yangi va yuqori texnologiyalarni rivojlantirish zonalari faoliyat ko‘rsatgan. Shunisi xarakterliki, Osiyodagi yangi sanoatlashgan mamlakatlarda texnik-joriy qilish zonalari allaqachon tarkib topgan - EIChZ lar sifatida yetarlicha rivojlanish darajasida bo‘lgan va ularni ilmtalab mahsulotlarni ishlab chiqarishga qayta yo‘naltirish talab qilinadigan eksportga yo‘naltirilgan zonalarning innovatsiya markazlari sifatida shakllantirilmoqda. 4.Servis zonalari.Servis zonalari o‘zida turli moliyaviy, iqtisodiy xizmatlar, sug‘urta xizmatlari va boshqa xizmatlar ko‘rsatuvchi firmalar va tashkilotlar uchun tadbirkorlik faoliyatining imtiyozli rejimiga ega bo‘lgan hududlarni taqdim qiladi. Servis zonalari qatoriga ofshor zonalar (OZ) va soliq gavanlari (SG) kiradi. OZ va SG lar tadbirkorlarni qulay valyuta-moliya, fiskal rejimlar, bank va tijorat sirini saqlashning yuqori darajasi, davlat tomonidan tartibga solishning yo‘qligi bilan jalb qiladi. OZ da ro‘yxatdan o‘tgan va soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlarga ega bo‘lishni da’vo qiladigan kompaniyaga qo‘yiladigan asosiy talab – ofshor markaz joylashgan mamlakatning rezidenti bo‘lmaslik va uning hududida foyda olmaslik bo‘lib hisoblanadi. Soliq gavanlari ofshor zonalardan shunisi bilan farq qiladiki, ularda (SG da) barcha firmalar (mahalliy firmalar ham, xorijiy firmalar ham) barcha yoki ba’zi bir faoliyat turlariga soliq imtiyozlarini qo‘lga kiritadi. Hozirgi kunda dunyoda 300 dan oshiq ofshor markazlar mavjud. Ularning orasida soliq gavanlari taxminan 70 tani tashkil qiladi. Ofshor kompaniyalar allaqachonlardan buyon faoliyat ko‘rsatayotgan mamlakatlar qatoriga – Lixtenshteyn, Panama, Normand orollari, Men oroli (Buyuk Britaniya), Antil orollari, Gonkong, Madeyra, Liberiya, Irlandiya, Shveysariya va boshqalar kiradi. Keyingi o‘n yillikda OZ lar Malta, Mavrikiya, G‘arbiy Samoa, Isroil, Malayziya (Labuan oroli) va boshqa mamlakatlarda ham paydo bo‘ldi. OZ lardagi sanoat, savdo, bank, sug‘urta kompaniyalari va boshqa kompaniyalar yoki umuman soliqqa tortilmaydi (Irlandiya, Liberiya), yoki unchalik katta bo‘lmagan soliqqa tortiladi (Lixtenshteyn, Antil orollari, Panama, Men oroli va boshqalar). Masalan Shveysariyada eng kam soliq miqdorlari belgilangan, ma’lum bir sharoitlarda u undirilmasligi ham mumkin. OZ lardagi imtiyozli rejim shuningdek valyuta cheklashlarining yo‘qligi, foydani erkin olib chiqish, nizom jamg‘armasining past darajasi, xorijiy investor uchun bojxona bojlari va yig‘imlarining yo‘qligi, eks’hududiylik bilan ham belgilanadi. OZ larni tashkil qiladigan mamlakatlar uchun foyda qo‘shimcha xorijiy mablag‘larni jalb qilish, OZ da ro‘yxatdan o‘tgan kompaniyaning bo‘lishidan keladigan daromad, mahalliy mutaxassislar uchun qo‘shimcha ish o‘rinlarining yaratilishidan iborat bo‘ladi, bularning barchasi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ko‘maklashadi. Ofshor biznes, qoidaga ko‘ra, bank ishi, sug‘urta ishi, dengiz kemachiligi, ko‘chmas mulk bilan operatsiyalar, trast (ishonch) faoliyati, eksport-import operatsiyalarining barcha turlari, konsaltingga konsentratsiyalanadi. Ba’zi bir baholashlarga ko‘ra, ofshor biznes sohasida harakatga keltirilgan kapital 500 mlrd dollarga yetadi. Unda qariyb 2 mln hissadorlar (yuridik va jismoniy shaxslar) ishtirok etadi, har yili ofshor faoliyatning hajmini yildan-yilga oshirayotgan bir necha minglab yangi kompaniyalar ro‘yxatga olinmoqda. OZ larning faoliyati mutaxassislar tomonidan o‘ta turlicha baholanadi. Ko‘pchilik ularning xalqaro harakatdagi muhim rolini e’tirof etish bilan, ofshor markazlar ko‘pincha “iflos pullarni” oqizish va va turli bank tovlamachiliklari avj olgan joylar degan fikrdalar. 5.Majmuaviy EIZ lar. Majmuaviy zonalar alohida ma’muriy hududda maxsus, imtiyozli xo‘jalik faoliyati rejimini o‘rnatish (umumiy rejim bilan solishtirganda) yo‘li bilan hosil qilinadi. Majmuaviy EIZ lar nisbatan yaqinda, 1980-yillarning boshlarida paydo bo‘lgan. Ulardan ba’zilari noldan boshlab yaratilgan, ko‘pchiligi esa eksportga yo‘naltirilgan ishlov berish sanoatiga ega bo‘lgan zonalar bazasida shakllangan va o‘zida tashkil qilinishning yangi, yuqoriroq darajasini taqdim qiladi. Majmuaviy EIZ larning boshqa shakllardan farqi makondagi katta ko‘lamlar, ishlab chiqarishning ko‘proq yuqori konsentratsiyasi, va ko‘proq keng faoliyat maydoni bo‘lib hisoblanadi. ularning funksiyalari bitta yaxlitlikni tashkil qiladi: ko‘proq xalqaro savdo, importning o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish, moliyaviy bozor, kommunikatsiyalar, sayyohlikni rivojlantirish. Majmuaviy zonalarga 4 ta maxsus iqtisodiy zonalarni, shuningdek XXR dagi “Ochiq rayonlar”, Braziliyadagi “Manaus” zonasi, Argentinadagi “Olovli yer” hududi, sanoati rivojlangan mamlakatlar tomonidan depressiv rayonlarda yaratilayotgan erkin tadbirkorlik zonalarini kiritish mumkin.